CC BY
83
70
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
УДК 811.161.3:811.111
Т. П. Бочкар
СІНАНІМІЧНЫЯ АДНОСІНЫ ПАМІЖ ШМАТЗНАЧНЫМІ СЛОВАМІ Ў ЛЕКСІЧНЫХ ВАРЫЯНТАХ ФРАЗЕАЛАГІЗМАЎ БЕЛАРУСКАЙ І АНГЛІЙСКАЙ МОЎ
У артыкуле разглядаюцца сінанімічныя адносіны паміж шматзначнымі словамі ў лексічных варыянтах фразеалагізмаў беларускай і англійскай моў. Вылучаюцца наступныя тыпы лексічных сінонімаў: раўназначныя, семантычныя, стылістычныя, семантычна-стылістычныя. Паказана, што самымі шматлікімі ў складзе фразеалагізмаў абедзвюх моў з ’яўляюцца раўназначныя сінанімічныя лексічныя заменнікі. Выяўлена, што вар ’іруемыя лексічныя адзінкі, якія маюць адрозненні ў сігніфікатыўна-дэнататыўным кампаненце ці розную функцыянальна-стылявую прыналежнасць, схільны страчваць свае дыферэнцыйныя семы ў складзе фразеалагізмаў, але захоўваць эмацыянальна-экспрэсіўную афарбоўку.
Уводзіны
Вар’іраванне лексічных кампанентаў у складзе фразеалагічных адзінак (далей ФА) мае сістэмны характар. Гэтыя кампаненты, калі іх разглядаць на ўзроўні слоў, знаходзяцца паміж сабой у пэўных адносінах: асацыятыўных, гіпера-гіпанімічных, тэматычных і інш. Часцей за ўсё пераменныя лексічныя адзінкі (далей ЛА) абазначаюць адно і тое ж ці блізкія паняцці і належаць да адной часціны мовы, г. зн. уступаюць у сінанімічныя адносіны. У навуковай літаратуры праблеме лексічнай сінаніміі прысвечана шэраг прац, але пытанне сінанімічных адносін паміж шматзначнымі пераменнымі кампанентамі ў складзе ФА ў супастастаўляльным аспекце з’яўляецца пакуль што нявырашаным.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Сінанімічнасць вар’іруемых кампанентаў можа быць поўнай і частковай. Згодна з традыцыйнай класіфікацыяй лексічных сінонімаў вылучаюцца наступныя іх тыпы: раўназначныя (або абсалютныя, поўныя), семантычныя (або паняційныя, ідэаграфічныя), стылістычныя і семантычна-стылістычныя сінонімы [1, 242], [2, 11], [3, 56], [4, 64], [5, 43], [6, 29], [7, 121].
Раўназначныя сінонімы цалкам супадаюць значэннем і не маюць стылістычных адрозненняў. Семантычныя сінонімы абазначаюць адно і тое ж паняцце, але маюць дыферэнцыйныя прыметы ў канцэптуальнай частцы лексічнага значэння. Стылістычныя сінонімы - гэта словы, якія не маюць сэнсавых разыходжанняў, аднак належаць да розных стыляў і сфер ужывання і могуць мець розную эмацыянальна-экспрэсіўную афарбоўку. Да семантычна-стылістычных сінонімаў адносяцца ЛА, якія адрозніваюцца паміж сабой семамі ў значэнні і стылістычнай характарыстыкай.
Гэтыя групы сінонімаў лёгка прасачыць сярод монасемантычных вар’іруемых ЛА, якія сталі кампанентамі фразеалагізмаў. Аднак абсалютную большасць сінанімічных адзінак сярод пераменных кампанентаў фразеалагізмаў складаюць шматзначныя словы. Сярод іх многія ЛА сінанімізуюцца не ва ўсіх, а толькі ў некаторых сваіх значэннях. Менавіта такія шматзначныя словы і з’яўляюцца аб’ектам разгляду ў гэтым артыкуле.
Для аналізу фразеалагізмаў беларускай мовы, ахопленых з’явай лексічнай варыянтнасці, быў узяты слоўнік фразеалагізмаў беларускай мовы І. Я. Лепешава (далей СФ) [8], а для даследавання лексічных варыянтаў ФА англійскай мовы - Оксфардскі слоўнік англійскіх ідыём (далей ODEI) [9].
Шматзначныя словы, якія з’яўляюцца сінанімічнымі ў некаторых сваіх значэннях, могуць цалкам супадаць гэтымі значэннямі або мець семантычныя ці стылістычныя адрозненні.
Раўназначныя сінонімы. У беларускай ФА многа (шмат) браць на сябе вар’іруемыя прыслоўі на лексічным узроўні з’яўляюцца сінонімамі, якія супадаюць толькі першым значэннем. Слова многа мае два значэнні: 1) ‘у вялікай колькасці, у вялікай ступені; не мала; значна, у значнай
ФІЛАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
71
ступені’; 2) ‘больш чым патрэбна, лішне’ [10, Т. 3, С. 168]. ЛА шмат мае чатыры значэнні:
1) ‘у вялікай колькасці, у значнай ступені; не мала, многа; напэўна вялікая колькасць каго-н., чаго-н.’;
2) у спалучэнні з прыметнікамі і прыслоўямі вышэйшай ступені азначае ‘значна, намнога’;
3) у пытальных сказах азначае ‘колькі’; 4) у спалучэннях з адноснымі займеннікамі абазначае ‘многія, многае’ [10, Т. 5, Кн. 2, 377].
Адным значэннем супадаюць вар’іруемыя лексемы ў наступных беларускіх ФА: адчуваць глебу (грунт) пад нагамі, воз і цяпер (зараз) там, гамоніць (гаворыць) з небам, з ’есці з трыбухамі (з вантробамі), кот у мяшку (у торбе) і інш.
У англійскіх фразеалагізмах некаторыя словы таксама з’яўляюцца сінанімічнымі не ва ўсіх сваіх значэннях. У складзе ФА keep one’s eyes peeled (skinned) (трымаць свае вочы вылупленымі) ‘пільна глядзець на каго-н.’ ЛА peel мае тры значэнні: 1) ‘абіраць шалупінне з садавіны і агародніны’; 2) ‘абдзіраць’; 3) ‘лушчыцца, аблазіць’ [11, 1044]. Дзеяслоў skin таксама мае тры значэнні: 1) ‘абіраць шалупінне з садавіны і агародніны’; 2) ‘абдзерці скуру, пакрыўдзіць сябе’;
3) ‘цалкам падмануць каго-н.’ [11, 1347]. Гэтыя лексемы супадаюць толькі першым значэннем ‘абіраць шалупінне з садавіны і агародніны’.
Група англійскіх выразаў з пераменнымі кампанентамі, якія супадаюць адным значэннем, нешматлікая - усяго 47 адзінак: a tall story (tale) (перабольшаная гісторыя (апавяданне)) ‘непраўдападобны аповед’; raise (put up) hare (падняць зайца) ‘пачынаць тэму для размовы з мэтай адхілення ад асноўнай тэмы размовы’; take sb ’s drift (meaning) (узяць чый-н. сэнс (значэнне)) ‘зразумець’; the whole (full) bag of tricks (цэлая (поўная) сумка фокусаў) ‘усе рэчы, прадметы, працэдуры і г. д., якія адпаведныя і магчымыя’ і інш.
ЛА, якія сталі кампанентамі фразеалагізмаў, могуць супадаць больш чым адным значэннем. Так, у беларускай ФА робіць чэсць (гонар) вар’іруемыя назоўнікі маюць два аднолькавыя значэнні: чэсць 1) ‘сукупнасць маральных прынцыпаў, якімі чалавек кіруецца ў сваіх грамадскіх і асабістых паводзінах; грамадская, прафесійная і іншая годнасць чалавека’;
2) ‘аўтарытэт, незаплямленая рэпутацыя чалавека, яго чэснае, добрае імя’; 3) ‘цнота, нявіннасць (пра жанчыну)’; 4) ‘слава, павага, пашана каму-н.’ [10, Т. 5, Кн. 2, 338]; гонар 1) ‘грамадская або маральная годнасць, тое, што выклікае ўсеагульную павагу’; 2) ‘павага, слава’;
3) ‘перавялічанае ўяўленне пра сваю годнасць; фанабэрыстасць, пыха’ [10, Т. 2, С. 69]. Кампаненты чэсць і гонар сінанімізуюцца ў двух значэннях: ‘грамадская або маральная годнасць’ і ‘павага, слава’.
У англійскай мове ў складзе ФА one’s head rules (governs) one’s heart (чыя-н. галава кіруе сэрцам) ‘розум, разважлівасць вызначаюць чые-н. паводзіны, а не эмоцыі’ словы rule і govern з’яўляюцца сінанімічнымі ў першых двух значэннях: rule 1) ‘кіраваць, валадарыць, панаваць, мець уладу’; 2) ‘устанаўляць правілы, мець уплыў’; 3) ‘вырашаць, пастанаўляць (у судзе)’; 4) ‘лінеіць, разлінейваць’ [11, 1241]; govern 1) ‘кіраваць (дзяржавай), уладарыць, рэгуляваць’; 2) ‘мець уплыў, вызначаць, абумоўліваць’; 3) граматычнае ‘кіраваць’; 4) ‘валодаць сабой’ [11, 617].
Сярод вар’іруемых сінонімаў у складзе беларускіх і англійскіх ФА сустракаюцца і ЛА, якія супадаюць больш чым двума значэннямі. Так, у выразе ведаць (знаць) толк вар’іруемыя дзеясловы сінанімізуюцца ў сямі значэннях. Слова ведаць азначае: 1) ‘знаць што-н., мець уяўленне пра што-н.; мець звесткі пра каго-, што-н.’; 2) ‘мець веды, навыкі, умець рабіць што-н.’; 3) ‘быць знаёмым з кім-н.; адрозніваць ад другіх’; 4) ‘усведамляць, уяўляць, разумець’; 5) ‘перажываць, адчуваць; мець справу, знацца, знаць’; 6) ‘кіраваць, распараджацца кім-, чым-н.’; 7) ‘памятаць, не забываць’; 8) ‘ужываецца ў тых выпадках, калі неабходна звярнуць увагу субяседніка на тэму гутаркі’ [10, Т. 1, С. 473]. ЛА знаць мае наступныя значэнні: 1) ‘тое, што і ведаць (у 1-5, 7 і 8 знач.)’; 2) ‘відаць, можна заўважыць’; 3) ‘значыцца, значыць, відаць’ [10, Т. 2, С. 501]. Аднак паводле ўнутранай формы ФА ведаць (знаць) толк, толькі першае, другое і чацвёртае значэнні вар’іруемых дзеясловаў маглі легчы ў аснову выразу.
У англійскім фразеалагізме make one’s flesh creep (crawl) (прымушаць чыё-н. цела ўздрыгваць) ‘выклікаць у каго-н. жах, нянавісць, трывогу’ пераменныя кампаненты з’яўляюцца сінанімічнымі ў трох значэннях. Дзеяслоў creep мае наступныя значэнні: 1) ‘падкрадацца’;
72
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
2) ‘поўзаць, паўзці’; 3) ‘паступова стаць часткай чаго-н. і змяніць гэта’; 4) ‘слацца (пра паўзучыя расліны)’; 5) ‘паступова напаўняць або пакрываць (пра хмары, туман)’; 6) ‘уцерціся ў нечую ласку, прыніжацца перад кім-н.’; 7) ‘уздрыгваць ад жаху’ [11, 320]. ЛА crawl абазначае: 1) ‘поўзаць, паўзці’; 2) ‘паўзці (пра насякомае)’; 3) ‘цягнуцца, павольна рухацца’; 4) ‘уцерціся ў нечую ласку, прыніжацца перад кім-н.’; 5) ‘кішэць (ад мурашак, людзей)’; 6) ‘чуць дрыжыкі ад страху’ [11, 318]. ЛА creep і crawl супадаюць такімі значэннямі, як ‘поўзаць, паўзці’, ‘уцерціся ў нечую ласку, прыніжацца перад кім-н.’ і ‘ўздрыгваць ад жаху’. Але ў дачыненні да вобразу, які ляжыць у аснове фразеалагізма, апошняе значэнне, а менавіта яго сема ‘ўздрыгваць’, і стала фразеаўтваральным.
Больш чым адным значэннем супадаюць пераменныя кампаненты ў такіх беларускіх ФА, як: бабка надвое варажыла (гадала), браць (хапаць) за горла, гарэць сінім полымем (агнём), губляць (траціць) галаву, дыхаць вольна (свабодна), з дарагой (мілай) душой, камяк падкаціўся (падступіў) да горла, не зірнуўшы (не паглядзеўшы) у святцы біць у званы, падымаць (узнімаць) галаву, свет адчыняецца (адкрываецца) і інш.
У наступных англійскіх ФА вар’іруемыя кампаненты супадаюць двума ці болей значэннямі: a lion in the path (way) (леў на дарозе (сцежцы)) ‘замінка ці перашкода, якую прыводзяць у якасці прычыны невыканання чаго-н.’; hold (keep) the ring (трымаць пярсцёнак) ‘кантраляваць ці быць адказным за барацьбу, спаборніцтва ці спрэчку’; strike (hit) a false note (ударыць па памылковай ноце) ‘дзейнічаць, гаварыць ці пісаць недакладна’; suit (fit) one’s book (падыходзіць да сваёй кнігі) ‘быць зручным ці выгодным для сваіх мэт’ і інш.
У абедзвюх мовах наяўнасць раўназначных сінонімаў сярод пераменных кампанентаў у складзе ФА - з’ява даволі распаўсюджаная. Сярод прааналізаваных намі вар’іруемых шматзначных ЛА, якія ўступаюць у сінанімічныя адносіны, самымі шматлікімі з’яўляюцца менавіта раўназначныя сінонімы: яны сустракаюцца ў 384 ФА беларускай і ў 183 ФА англійскай моў.
Семантычныя сінонімы. У абедзвюх мовах сустракаюцца і такія фразеалагізмы, у якіх сінанімічныя значэнні пераменных кампанентаў адрозніваюцца асобнымі семамі. Аднак падобныя значэнні вар’іруемых ЛА схільны страчваць свае адрозненні ў працэсе ўтварэння варыянтаў фразеалагізмаў.
Так, у СФ знойдзены 162 ФА, у якіх вар’іруемыя шматзначныя лексічныя кампаненты супадаюць некалькімі значэннямі, але адрозніваюцца некаторымі семамі ў гэтых значэннях. У выразе і пальцам не крануць (не зачапіць) пераменны дзеяслоў крануць мае наступныя значэнні: 1) ‘датыкнуцца, дакрануцца да каго-, чаго-н.; чапаць; прыцягваючыся да пэўнага месца, дастаць сабой каго-, што-н.’; 2) ‘узяць у рукі што-н., пакарыстацца чым-н.’; 3) ‘парушыць чый-н. спакой; дакучаць, турбаваць; перан. спыніцца на кім-, чым-н., закрануць каго-, што-н. у прамове, гутарцы’; 4) ‘перан. усхваляваць, расчуліць’; 5) ‘сваім уздзеяннем змяніць пачатковы выгляд або пакрыць паверхню чаго-н.; перан. пакінуць след, выклікаць змены ў чым-н.; перан. парушыць, нанесці якую-н. шкоду’; 6) ‘прывесці ў рух; паварушыць што-н.; узнікаючы, выклікаць лёгкі рух чаго-н.’; 7) ‘цягнучы, папіхаючы, зрушыць з месца, прымусіць рухацца’; 8) ‘зрушыцца з месца, пачаць рух; пра пачатак ледаходу на рацэ; адправіцца ў дарогу, пайсці або паехаць куды-н.’ [10, Т. 2, С. 722]. ЛА зачапіць азначае: 1) ‘захапіць, падчапіць (кручком, пятлёй і пад.); рухаючыся, выпадкова закрануць што-н., дакрануцца да каго-н.’; 2) ‘перан. зрабіць шкоду каму-, чаму-н., папсаваць; усхваляваць, абудзіць якое-н. пачуццё; разм. зняважыць чые-н. пачуцці, інтарэсы’; 3) ‘пачаць гаворку, размову з кім-н., сказаць каму-н. што-н.; перан. закрануць у размове, гутарцы якое-н. пытанне, тэму’ [11, Т. 2, С. 417]. Семантычны аб’ём дзеяслова крануць большы, чым слова зачапіць. Усе тры значэнні лексемы зачапіць ёсць і ў ЛА крануць, аднак у гэтых значэннях прысутнічаюць розныя семантычныя адценні. Дзеясловы супадаюць першым значэннем, але адрозніваюцца семай ‘выпадковасць’ у слове зачапіць. Другое значэнне ЛА зачапіць ~ пятаму значэнню ЛА крануць, але ў апошнім выпадку прысутнічаюць і іншыя адценні. Трэцяе значэнне зачапіць ~ трэцяму значэнню крануць, але ў ЛА крануць ёсць сема ‘дакучаць’. Аднак паводле ўнутранай формы, уласцівай ФА і пальцам не крануць (не зачапіць), толькі першае значэнне дзеяслова крануць і першае значэнне ЛА зачапіць леглі
ФІЛАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
73
ў аснову гэтага выразу. Слова зачапіць з дыферэнцыйнымі семамі ‘выпадковасць’, ‘падчапіць (кручком, пятлёй і пад.)’ і інш. у складзе ФА нівеліруе свае адрозненні. Аб страчванні семантычнымі сінонімамі сваіх семантычных дыферэнцыйных прымет у складзе ФА пісала А. І. Дзіброва ў працы «Варыянтнасць фразеалагічных адзінак у сучаснай рускай мове» [12, 153].
Іншыя прыклады семантычных сінонімаў сярод пераменных кампанентаў беларускіх ФА, дыферэнцыйныя адценні ў значэннях якіх з’яўляюцца неістотнымі: кідаць (пускаць) словы на вецер, ледзь стаяць (трымацца) на нагах, пацэліць (патрапіць) у яблычак, прыпіраць (прыціраць) да сценкі, прыціскаць (прышчамляць) хвост, страляць (біць) з гарматы па вераб’ях, укараціць (падрэзаць) язык, уставаць (падымацца) з каленяў, чэрці вяселле спраўляюць (гуляюць) і інш.
У складзе англійскай ФА jog (nudge) somebody’s arm (папхнуць, штурхануць чыю-н. руку) ‘нагадваць каму-н., угаворваць каго-н. зрабіць нешта; надакучаць’ ЛА jog мае тры значэнні: 1) ‘бегчы трушком’; 2) ‘лёгка штурхануць, папхнуць’; 3) ‘прыпамінаць, нагадваць’ [11, 762]. А слова nudge - пяць значэнняў: 1) ‘лёгка штурхануць, папхнуць каго-н. лакцём, асабліва каб прыцягнуць увагу’; 2) ‘цягнуць нешта, мякка піхаючы’; 3) ‘неназойліва ўгаворваць каго-н. зрабіць што-н.’; 4) ‘амаль дасягнуць пэўнага ўзроўню або колькасці’ [11, 970]. Гэтыя лексемы супадаюць адным значэннем ‘лёгка папхнуць каго-н.’, але дзеяслоў nudge адрозніваецца семамі ‘папхнуць каго-н. локцем’ і ‘каб прыцягнуць увагу’. Аднак паводле ўнутранай формы фразеалагізма jog (nudge) somebody’s arm, наяўнасць гэтых сем з’яўляецца неактуальнай.
Неістотнымі можна лічыць і семы ў сігніфікатыўна-дэнататыўным кампаненце значэння, якімі адрозніваюцца пераменныя кампаненты ў наступных англійскіх ФА (усяго 32 фразеалагізмаў): a hard (harsh) world (цяжкі (суровы) свет) ‘пра жыццё, якое лічаць барацьбой супраць прыродных умоў, няшчасцяў, і асабліва спаборніцтвам паміж людзьмі’; all very fine (well) (усё вельмі добра) ‘разумна ці зразумела ў тэорыі, але не разумна ці не зразумела ў іншых абставінах ці ў дачыненні да другога чалавека’; innocent as a baby (child) (нявінны як дзіця) ‘цалкам бязвінны ў дачыненні да якога-н. учынку ці па сваёй прыродзе’; change (swap) horses (мяняць каней) ‘перамяніць (нечакана ці нязграбна) сваю перавагу ці давер з аднаго чалавека на другога; змяніць курс дзеяння’; up stakes (sticks) (угору калы (палкі)) ‘перабірацца на іншае месца жыхарства ці працы’; take (grab) a pew (узяць (хапаць) лаўку) ‘сесці’ і інш.
Стылістычныя сінонімы. Да стылістычных сінонімаў у асобных іх значэннях можна аднесці тыя шматзначныя словы, якія супадаюць гэтымі значэннямі дэнататыўна, але адрозніваюцца стылявой прыналежнасцю або эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкай. Так, у беларускай ФА затыкаць горла (глотку) варыянтныя назоўнікі сінанімізуюцца ў адным значэнні, але належаць да розных стыляў. ЛА горла азначае: 1) ‘храстковая трубка, якая змяшчаецца ў пярэдняй частцы шыі і з’яўляецца пачаткам стрававода і дыхальных шляхоў; пярэдняя частка шыі, у якой змяшчаецца гэта храстковая трубка’; 2) ‘верхняя звужаная частка пасудзіны’; 3) ‘вузкі праход з заліва або ўнутранага мора ў адкрытае мора; рукаў у вусці ракі; перан. пра ўсякі вузкі праход у чым-н.’ [10, Т. 2, С. 71]. ЛА глотка мае наступныя значэнні:
1) ‘частка стрававальнага апарату - мышачная трубка, якая злучае поласць рота са страваводам’;
2) ‘разм. горла’ [10, Т. 2, С. 57].
Стылістычныя сінонімы сярод пераменных кампанентаў заўважаны ў 33 ФА беларускай мовы. Сярод іх сустракаюцца ЛА, якія належаць да нейтральнай лексікі і ўступаюць у сінанімічныя адносіны са словамі, якія ўжываюцца ў гутарковым стылі: рваць горла (глотку), драць горла (глотку), моцны (дужы) пол, не надта (не дужа) разгонішся і інш.
У англійскім выразе a dirty (mean) trick (брудны (нядобры) фокус) ‘кепскі ці нячэсны ўчынак, які прычыняе мукі іншаму чалавеку’ вар’іруемыя прыметнікі сінанімізуюцца ў адным значэнні, але маюць стылістычныя адрозненні. ЛА dirty азначае: 1) ‘нячысты’; 2) ‘амаральны’;
3) ‘разм. непрыемны, дрэнны’; 4) ‘нячэсны’; 5) ‘які валодае наркотыкамі’ [11, 380]. Прыметнік mean мае наступныя значэнні: 1) ‘непрыемны, нядобры’; 2) ‘скупы’; 3) ‘люты, жорсткі, сярдзіты’;
4) ‘разм. вельмі добры, майстэрскі, умелы’; 5) ‘тэхн. сярэдні’; 6) ‘літаратурнае вельмі бедны’;
7) ‘устар. нізкага або простата стану, паходжання’ [11, 887].
74
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
У ODEI выяўлены 29 ФА, якія маюць у сваім складзе стылістычныя сінонімы: a fisherman’s story (yarn) (гісторыя (байка) рыбака) ‘перабольшаны расказ’; strike a pose (an attitude) (ударыць позу (паставу)) ‘наўмысна стаць у позу, каб падкрэсліць тое, пра што гаворыцца, гаварыць або пісаць пра свае намеры ці пачуцці драматычна і ненатуральна’; steal the scene (show) (красці спэктакль (сцэну)) ‘выклікаць найбольш воплескаў, пахвалы’ і інш.
Сінанімічныя лексічныя заменнікі з рознай стылістычнай характарыстыкай на ўзроўні слоў свабоднага ўжывання захоўваюць яе і ў складзе ФА. На думку А. І. Дзібровай, гэтая якасць дазваляе розным лексічным варыянтам аднаго фразеалагізма мець больш яскравую ацэначнасць [12, 154-160].
Семантычна-стылістычныя сінонімы. У беларускай мове семантычна адрозніваюцца сінанімічныя лексемы жывот і пуза, якія вар’іруюцца ў складзе ФА пуза (жывот) на нос лезе. Слова жывот абазначае ‘частку цела ў чалавека і жывёл, у якой знаходзіцца печань, страўнік, кішэчнік, селязёнка і іншыя органы’ [10, Т. 2, С. 263]. ЛА пуза мае два значэнні: ‘разм. 1) пра жывот чалавека або жывёліны’; 2) ‘пра вялікі, тоўсты жывот у чалавека’ [10, Т. 4, С. 517]. Гэтыя словы адрозніваюцца не толькі аб’ёмам значэнняў, але і стылістычнай характарыстыкай, таму варта адносіць іх да семантычна-стылістычных сінонімаў. Маюць семантычныя адрозненні і розныя стылістычныя якасці вар’іруемыя ЛА ў наступных беларускіх фразеалагізмах: выводзіць (выцягваць) на белы свет, зрушыць (звярнуць) горы, ісці (лезці) на ражон, пэцкаць (гнюсіць) рукі, чэрці на кулачкі не выходзілі (не браліся), шышкі сыплюцца (ляцяць).
Адрозненні ў сігніфікатыўна-дэнататыўным кампаненце і розную функцыянальна-стылявую прыналежнасць маюць лексемы bear (несці) і carry (насіць) у складзе англійскай ФА bear (carry) one’s cross (несці (насіць) свой крыж) ‘пакутаваць, спраўляцца з нястачамі, горам, нудным абавязкам усё жыццё або пэўны яго перыяд’. Словы bear (10 значэнняў) і carry (18 значэнняў) супадаюць адным значэннем, аднак ЛА bear адзначана ў слоўніку стылістычнай паметай літаратурнае [11, 97]. Акрамя таго, яна абазначае ‘несці нешта вельмі важнае’ [11, 97], у той час як ЛА carry дэталізуе, што нешта нясецца ў руках ці на спіне [11, 192]. Іншыя прыклады семантычна-стылістычных сінонімаў у англійскіх ФА: a skeleton in the cupboard (closet) (шкілет у шафе на посуд (насценнай шафе)) ‘схаваныя грахі (кампрамат); ганебны сямейны сакрэт’; to cry (proclaim) sth from the rooftops (крычаць (абвяшчаць) нешта са страхі) ‘зрабіць нешта вядомым прылюдна’.
Вар’іруемыя шматзначныя ЛА, якія на ўзроўні слоў свабоднага ўжывання з’яўляюцца семантычна-стылістычнымі сінонімамі, у складзе фразеалагізмаў захоўваюць сваю стылістычную характарыстыку, але страчваюць семантычныя адрозненні.
Тыпы лексічных сінонімаў, якія сустракаюцца сярод вар’іруемых шматзначных слоў у складзе ФА беларускай і англійскай моў, і іх колькасць можна адлюстраваць у выглядзе наступнай табліцы:
Тыпы сінонімаў Беларуская мова Англійская мова
Раўназначныя 384 183
Семантычныя 162 32
Стылістычныя 33 29
Семантычна-стылістычныя 7 3
Агульная колькасць сінонімаў 586 247
Агульная колькасць ФА, пераменныя кампаненты якіх уступаюць у сінанімічныя адносіны 570 239
Паводле табліцы, вар’іруемыя кампаненты ў складзе ФА беларускай мовы ў большай ступені здольны ўступаць у сінанімічныя адносіны, чым лексічныя заменнікі ў англійскай мове. Самую вялікую па колькасці групу сінанімічных пераменных ЛА ў складзе фразеалагізмаў беларускай мовы складаюць раўназначныя сінонімы. Ёсць шмат ЛА, якія маюць семантычныя адрозненні. У абедзвюх мовах немалую па колькасці групу складаюць стылістычныя сінонімы.
ФІЛАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
75
Вывады
Такім чынам, у складзе фразеалагізмаў лексічная сінанімія паміж пераменнымі кампанентамі - з’ява распаўсюджаная. Часцей за ўсё сінанімічнасць выяўляюць шматзначныя словы. У складзе беларускіх і англійскіх ФА многія шматзначныя словы цалкам супадаюць адным або некалькімі значэннямі. Немалую групу складаюць сінанімічныя ЛА, якія адрозніваюцца адной ці некалькімі семамі або стылістычнымі адценнямі ў адным ці болей сваіх значэнняў. У складзе фразеалагізмаў вар’іруемыя лексічныя заменнікі схільны страчваць свае семантычныя адрозненні, але захоўваць эмацыянальна-экспрэсіўную афарбоўку.
Літаратура
1. Лексікалогія сучаснай беларускай літаратурнай мовы / А. Я. Баханькоў [і інш.] ; пад рэд. А. Я. Баханькова. - Мінск : Навука і тэхніка, 1994. - 463 с.
2. Галиева, А. Т. Синонимия глагольных фразеологических единиц, выражающих отношения между людьми, в немецком и татарском языках : автореф. дис. ... канд. филол. наук : 10.02.20 / А. Т. Галиева ; Казан. гос. ун-т им. В. И. Ульянова-Ленина. - Казань, 2004. - 22 с.
3. Соина, Г. И. К типологии синонимических рядов / С. Г. Соина // Очерки по лексике и фразеологии : сб. ст. / Ростов. пед. ин-т ; под ред. Л. Г. Барлас. - Ростов н/Д, 1976. - С. 55-60.
4. Задорожный, М. И. К основаниям системной типологии синонимов / М. И. Задорожный // Филологические науки. - 2001. - № 2. - С. 64-75.
5. Сучасная беларуская літаратурная мова: Лексікалогія. Фанетыка. Арфаграфія : вучэб. дапам. / склад.: М. Ц. Кавалёва [і інш.]. - Мінск : Выш. шк., 1993. - 206 с.
6. Сучасная беларуская мова: Лексікалогія. Фразеалогія : вучэб. дапам. для філал. фак. ун-таў / склад.: В. П. Красней, У. М. Лазоўскі, І. М. Шчарбакова. - Мінск : Універсітэцкае, 1984. - 175 с.
7. Лагутина, А. В. Абсолютные синонимы в синонимической системе языка / А. В. Лагутина // Лексическая синонимия : сб. ст. / под ред. С. Г. Бархударова. - М. : Наука, 1967. - С. 121-129.
8. Лепешаў, І. Я. Слоўнік фразеалагізмаў : у 2 т. / І. Я. Лепешаў. - Мінск : Беларус. энцыклапедыя імя П. Броўкі, 2008. - 2 т.
9. Cowie, A. P. Oxford Dictionary of English Idioms / A. P. Cowie, R. Mackin, I. R. McCaig. - Oxford : Oxford University Press, 2008. - Volume 2. - 685 p.
10. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы : у 5 т. / пад агул. рэд. К. К. Атраховіча (К. Крапівы). -Мінск : БСЭ, 1977-1984. - 5 т.
11. Longman Dictionary of Contemporary English / Longman ; ed. board: Della Summers [and others]. -Longman : Pearson Education Limited, 2001. - 1668 p.
12. Диброва, Е. И. Вариантность фразеологических единиц в современном русском языке / Е. И. Диброва. - Ростов : Ростов. ун-т, 1979. - 192 с.
Summary
The article deals with the synonymic relations between the polysemantic lexical components in Belarusian and English phraseological units. The following types of lexical synonyms are singled out: equipollent, semantic, stylistic and semantic-stylistic ones. It is shown that the equipollent synonyms are the most numerous in both Belarusian and English phraseological variants. The article also reveals that the semantic synonyms are prone to lose their differential semantic components within phraseological units whereas the stylistic ones tend to preserve their emotional expressiveness.
Паступіў у рэдакцыю 17.06.10.
