CC BY
174
ФІЛАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
127
УДК 811.161.3’37:008
КАНЦЭПТ “СЯМ’Я” Ў МОЎНАЙ КАРЦІНЕ СВЕТУ БЕЛАРУСАЎ: РАЗВІЦЦЁ І ФУНКЦЫЯНАВАННЕ
А. А. Калеснікава магістр філалагічных навук,
аспірант кафедры беларускага мовазнаўства УА “ВДУ імя П. М. Машэрава”. Навуковы кіраўнік: доктар філалагічных навук,
прафесар кафедры тэарэтычнага і славянскага мовазнаўства БДУ А. М. Рудэнка
У артыкуле даследуюцца асаблівасці функцыянавання канцэпту “сям’я”ўмоўнай карціне свету беларусаў. На матэрыяле розных тыпаў лексікаграфічных крыніц і публіцыстычных кантэкстаў, у якіх аб’ектывуецца канцэпт “сям’я”, прасочваецца эвалюцыя гэтага ключавога сацыяльнага паняцця па лініі “вялікая сям’я - трохпакаленная сям’я - нуклеарная сям’я ”, што адлюстроўвае адрозненні архаічнага і сучаснага светапогляду.
Уводзіны
У моўных карцінах свету розных этнасаў існуе пэўны набор “ключавых” слоў, якія рэпрэзентуюць базавыя, агульначалавечыя, універсальныя канцэпты. Такімі канцэптамі для любой лінгвакультурнай супольнасці з’яўляюцца, напрыклад, “жыццё”, “свабода”, “радзіма”, “народ”, “дом”, “маці”, “сям’я”. Маючы статус універсальных, у кожнай мове яны набываюць сваю спецыфічную культурную афарбоўку і з’яўляюцца носьбітамі пэўнай нацыянальна-культурнай інфармацыі.
На сённяшні дзень існуюць шматлікія тэарэтычныя падыходы да вывучэння зместавай структуры канцэпту. Большасці даследчыкаў канцэпт уяўляецца ў выглядзе шматслойнага, шматкампанентнага ўтварэння, структуру якога складаюць цэнтр і перыферыя. Паводле В. А. Маславай, ядро - гэта слоўнікавыя значэнні той ці іншай лексемы. Менавіта матэрыялы слоўнікаў (тлумачальных, этымалагічных, энцыклапедычных) даюць даследчыку вялікія магчымасці ў плане раскрыцця зместу канцэпту, у выяўленні спецыфікі яго моўнага выражэння. Перыферыя - гэта суб’ектыўны вопыт, розныя прагматычныя складнікі ядзернай лексемы, канатацыі і асацыяцыі [1, 45].
Мэтай нашага даследавання з’яўляецца выяўленне асаблівасцей развіцця і функцыянавання канцэпту “сям’я” ў моўнай карціне свету беларусаў.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
На думку Ю. С. Сцяпанава, даследаванне сэнсавай структуры канцэпту немагчыма без уліку асаблівасцей этымалогіі ключавой лексемы [2, 45]. Паводле “Этымалагічнага слоўніка беларускай мовы”, лексема сям’я першапачаткова ўзыходзіць да старажытнага індаеўрапейскага кораня *kei- ‘ляжаць’ і ўтворана пры дапамозе суфікса -m-, магчыма, праз перанос значэння ‘стаянка, паселішча’ [3, 151]. СЪмия - гэта і ‘сям’я ўвогуле’ (вялікая сям’я, якая ўключае ўсіх членаў роду, што жывуць разам), і ‘чэлядзь, дамачадцы, халопы’ (у складзе роду). Апошняе значэнне слова даследчыкі мовы прызнаюць другасным. Сям’я як сукупнае мноства сваякоў паступова пачынае ўключаць у сябе і “іншых” людзей, якія жывуць разам і займаюцца агульнай справай [4, 39].
На працягу доўгага часу славянскай супольнасці былі ўласцівы вялікія сем’і, якія складаліся з трох і больш пакаленняў. Вялікая сям’я магла быць бацькоўскай адналінейнай або шматлінейнай братэрскай, ускладненай, якая ўключала дзядзьку і пляменнікаў, шваграў і інш. Існавалі таксама буйныя сямейныя аб’яднанні з удзелам здольнікаў, якія маглі ўключаць у свой склад і чужакоў, не звязаных з сям’ёй кроўнай роднасцю. Для славян у цэлым была характэрнай тэрытарыяльная, сацыяльная, рэлігійная і этнічная эндагамія (заключэнне шлюбу паміж людзьмі, якія належаць адной пэўнай групе) [5, 20-21]. Дамінавала патрыярхальная сям’я, у якой галоўная роля, як правіла, належала найбольш вопытнаму і старэйшаму мужчыну. Асноўнай мадэллю паводле тыпу пасялення была патрылакальная сям’я, калі маладая пара пасялялася ў той дом, дзе раней жыў муж. Выпадкі ўксорылакальнасці (адзінкавыя праявы матрылакальнасці, г. зн., перасяленне пары ў тое месца, дзе да шлюбу жыла жонка), ацэньваліся ў народзе негатыўна: Прымак адным вядром восем гадоў ваду носіць [6, 99]; Прымачы хлеб - сабачы [6, 99]; Доля прымацкая - сабацкая [6, 100]; Хто ў прымах не бывае, той і гора не знае [6, 100];
128
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Прымак - тэй жа парабак [6, 100]; Пусці зяця, калі няма чорта ў хаце [6, 100]. Галоўнай мэтай сям’і паўсюдна лічылася нараджэнне дзяцей, выхаваннем якіх займаліся не толькі бацькі, але і іншыя дарослыя яе члены [7, 613-616].
Паводле энцыклапедычнага слоўніка “Нацыі, народы, этнасы”, сучасная сям’я -гэта заснаваная на шлюбе або кроўнай роднасці малая група, члены якой звязаны агульнасцю побыту, узаемнай дапамогай, маральнай і прававой адказнасцю [8, 204].
Нагадаем, што ў сучаснай беларускай мове лексема сям ’я мае наступныя значэнні:
1. Група людзей, якая складаецца з мужа, жонкі, дзяцей і іншых сваякоў, якія жывуць разам.
2. Група, арганізацыя людзей, аб’яднаных агульнымі інтарэсамі, дзейнасцю, дружбай.
3. Група жывёл, птушак, якая складаецца з самца, адной або некалькіх самак і дзіцянят, што жывуць разам. / Пра пчол. // Група раслін аднаго віду, якія растуць разам. // перан. Сукупнасць аднародных, падобных прадметаў, з’яў.
4. У лінгвістыцы - група роднасных моў [9, 450].
Апошнія слоўнікі фіксуюць і новыя значэнні. Так, напрыклад, выраз “шведская сям’я” мае значэнне ‘сумеснае пражыванне (у адным доме) трох і болей асоб рознага полу, якія знаходзяцца ў стане фактычнага шлюбу’ [10, 355].
Лексема сям’я ўваходзіць у першую тысячу самых частотных слоў беларускай мовы [11], а значыць, з’яўляецца часткай ядра моўнай свядомасці беларусаў.
Дэрывацыйнае поле канцэпту “сям’я” ўключае наступныя лексемы: агульнасямейны, бессямейны, маласямейнасць, маласямейны, многасямейнасць, многасямейны, несямейны, падсямейства, пасямейна, па-сямейнаму, пасямейны, пчоласям ’я, сем ’янін, сем ’янінка, сямейка, сямейна, сямейна-бытавы, сямейнасць, сямейнік, сямейны, сямейства [12], [13]. Лексема сямейнік як ‘член сям’і’ з’яўляецца безэквівалентнай у рускамоўным дачыненні [14, 275].
Паводле “Слоўніка сінонімаў і блізказначных слоў” М. К. Клышкі, у сінанімічныя адносіны ўступаюць наступныя адзінкі: сям’я, дом, фамілія; двор (перан.) [15, 294].
Падчас аналізу парэміялагічных адзінак з лексемай сям’я (больш за 50) былі выяўлены наступныя кагнітыўныя прыметы адпаведнага канцэпту:
1. У сям’і павінны быць лад, згода, дружныя адносіны паміж жонкай і мужам, паміж бацькамі і дзецьмі, сваякамі: Нашто клад, каліў сям’і лад [6, 40]; Дружная сям’я і ад бога ўкрадзе [6, 40]; З сямейкай ад бога ўкрадзеш [6, 40]; Уся сям’я ўмесце, і душа на месце [6, 41]; Калі сям’я ціхая, то маеш шчасце [16, 123]; У нашых Байлюках ціхія сем’і любяць [16, 135]; Добрае на людзі ідзе з добрай сям’і [16, 118] (20,8% ад агульнай колькасці парэмій).
2. Кожны член сям’і выконвае свае абавязкі, павінен многа працаваць і клапаціцца пра агульны дабрабыт: У таго сям’я, у каго ёсць каму араць, касіць і песню запяваць [16, 136]; У харошай сям’і хто каваль, хто стругаль і няма няўмекі [16, 136]; Сямейка малая -работы ўсім хапае [6, 41]; Сяк-так рабіць, то як сям’ёю (з сям’ёю) на свеце жыць? [16, 133]; Сям’я гушчу любіць [16, 133]; Гушча сям’і не разганяе [6, 41]; Хоць душу загубі, а із сваей сям’і не вынасі [6, 43] (18,9%).
3. Галоўная роля ў сям’і належыць мужчыну: Сям’я без галавы - не сям’я [6, 59]; Разумны татаробіць сям’і свята [16, 131] (5,7%).
4. Сям’я павінна быць вялікай, мець многа дзяцей: У добрай сям’і ніхто не лішні [16, 135];
У вялікай сям’і цяжкае гора лягчэйшае [16, 134]; Лішні чалавеку сям’і не згуба [6, 41]; І сын пяты ў сям’і (у людскай сям’і) не пракляты [16, 122]; У добрых людзей і хата з дзвюх хат і сям’я з дзвюх сямей1 [16, 135] (13,2%).
5. Сям’я - гэта святое, бласлаўлёнае царквой і богам: Сам бог рад, калі ў сям’і лад [6, 40] (1,9%).
6. У сямейных стасунках могуць быць негатыўныя з’явы, канфлікты, здрада, сваркі, якіх варта пазбягаць: У сям’і ўсяго бывае [6, 45]; Як дзяжа не месіцца, то сям’я бесіцца [6, 45];
1 Хата з дзвюх хат - вялікая, перагароджаная капітальнаю сцяною ці сценкамі. Сям’я з дзвюх сямей - такая, калі, напрыклад, разам жывуць сям’я бацькі і сям’я сына (дачкі) ці сям’я сыноў (дачок) [12, 135]. У навуцы пашырана меркаванне, што беларусам характэрна імкненне да аддзялення маладой нуклеарнай сям’і ад бацькоў. У адрозненне ад рускага селяніна, які павялічваў хату пры жаніцьбе сына, беларус стараўся пабудаваць яму ўласны дом або набыць зямельны надзел. Таму традыцыйнай беларускай сям’і ўласціва наяўнасць не трох, а двух пакаленняў [17].
ФІЛАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
129
Уякой сям’і сварацца, там страва нішчымная варыцца [16, 136]; Чужую галубіць - сваю сям’ю згубіць [16, 139]; Пчолка адзін вулей знае і толькі з адною сямейкаю дажывае [16, 130] (9,4%).
7. Прычынай канфліктаў і варожасці паміж членамі сям’і можа з’яўляцца адзін чалавек: Іў добрай сям’і вырадак бывае [6, 44]; Іў харошай сям’і вырадак бывае [16, 122]; Сям’я не без вырадка [16, 133]; У балоце не без чорта, а ў сям’і не без вырадка [6, 44] (13,2%). Сэнс гэтых парэміялагічных адзінак можа пашырацца, калі ў ролі сям’і выступае калектыў альбо пэўная група людзей, сярод якіх заўсёды знойдзецца чалавек, што адрозніваецца ад іншых якімі-небудзь благімі якасцямі.
8. Сям’я - гэта працоўны калектыў, калгас, армія, партыя ці ўвогуле народ і краіна: Багаты калгас - сям’я дружная [6, 513]; У Савецкую Армію пайшоў - родную сям’ю знайшоў [6, 528]; Камуністы - самая дружная сям ’я [6, 501] (5,7%).
9. Сям’я павінна быць у кожнага: І ў вераб’я свая сям’я [16, 122] (3,8%).
Асобнае месца ў сабраным матэрыяле займаюць парэміі з кампанентам-арнітонімам верабей. У парэміі “І ў вераб’я свая сям’я" нязначнасць, мізэрнасць вераб’я падкрэсліваецца пры дапамозе ўзмацняльнай часціцы “і” ў значэнні ‘нават’ [18, 94]. Верабей як сімвал беднасці, нястачы, нестабільнасці асэнсоўваецца ў парэміі “У вераб’я багатая сям’я: у кожнага верабейкі па тры капейкі" [16, 134] і яе варыянтах. Гэта парэміялагічная адзінка ўжываецца не для характарыстыкі сям’і, а ў тых выпадках, калі нехта хваліцца сваім багаццем, раскошай і дабрабытам, якіх на самай справе няма.
Як вядома, у нацыянальных тлумачальных слоўніках раскрываецца толькі агульная частка значэння, у той час як яго індывідуальная частка выяўляецца ў канкрэтным маўленні асобнага носьбіта мовы або ў пісьмовым тэксце. “Маўленне і кантэкст служаць натуральнай лінгвістычнай лабараторыяй, дзе можна фіксаваць усе элементы плана зместу моўных адзінак” [19, 50]. Даволі інфарматыўнай крыніцай вывучэння дадатковых канатацый лексемы сям’я з’яўляюцца публіцыстычныя тэксты. Матэрыялам для нашага аналізу сталі беларускамоўныя газеты з уласнымі пошукавымі сістэмамі “Звязда” (zviazda.by), “Наша Ніва” (nn.by), “Народная Воля” (nv-online.info.by). Пошук матэрыялу ажыццяўляўся метадам суцэльнай выбаркі кантэкстаў ужывання лексемы сям’я як у загалоўках, так і ў тэкстах артыкулаў. Падчас даследавання было прааналізавана 1097 ужыванняў слова сям’я ў больш як 1000 тэкставых фрагментаў.
У пераважнай большасці прааналізаваных кантэкстаў слова сям ’я сустракаецца ў асноўным сваім значэнні ‘група людзей, якая складаецца з мужа, жонкі, дзяцей і іншых сваякоў, якія жывуць разам’. Толькі ў невялікай колькасці кантэкстаў лексема сям ’я ўжываецца для наймення групы жывёл, птушак або раслін аднаго віду: Самец і самка сокала-пустальгі маюць розны знешні выгляд. “Тата" сям’і ўпрыгожвае сваю вопратку выразнымі “вусікамі", мае папялістага колеру галаву, шэры хвост і рыжа-карычневыя крылы (Звязда. 06.05.2010) [20]; Традыцыйная мадэль стасункаў з райскай птушкай прадугледжвала не толькі максімальнае спрыянне бусловай сям ’і, але і забарону чапаць (бурыць) яго гняздо: “Дрэва, на якім бусел гняздо сваё сцеле, нельга сячы, бо гэта можа выклікаць нястачу ў гаспадарцы..." (Звязда. 08.04.2010) [20]. Даволі рэдка ў прааналізаваным матэрыяле слова сям’я сустракаецца ў значэнні ‘група, арганізацыя людзей, аб’яднаных агульнымі інтарэсамі, дзейнасцю, дружбай’: Ёсць у Расціслава Янкоўскага і яшчэ адна сям ’я - тэатральная (Звязда. 05.02.2010) [20]; Як успамінае Уладзімір Васільевіч, яму даводзілася ўнікаць ва ўсе пытанні, што датычыліся як непасрэдна службы, так і ўсяго, што з ёй звязана. Цяжка было, але нічога -справіліся, служба аховы для яго стала другой сям’ёй (Звязда. 29.04.2010) [20].
Канцэпт “сям’я” можа выкарыстоўвацца аўтарамі публіцыстычных тэкстаў для пабудовы канцэптуальнай метафары “дзяржава - гэта сям’я”. Такая канцэптуальная метафара мадэлюе адносіны паміж дзяржавай і грамадзянамі, лідэрам і народам, паміж рознымі суб’ектамі палітычнай дзейнасці. Метафара роднасці традыцыйна ўжывалася ў тэкстах палітычнай тэматыкі: “славяне -браты”, “радзіма - маці”, У. І. Ленін - “дзядуля Ленін”, І. В. Сталін - “бацька народаў” [21, 99]. Аналіз кантэкстаў паказаў, што разуменне сям’і можа станавіцца больш шырокім, калі ў яе ролі выступаюць народ, дзяржава, чалавецтва: Аднак, жывучы далёка ад радзімы, Барыс Уладзіміравіч Кіт адчуваў сваю прыналежнасць да беларускай сям’і (Звязда. 06.04.2010) [20]; Гэта дзень нашай культурнай спадчыны, нашых архітэктурных помнікаў і прыродных запаведнікаў, нашых фальклорных і навуковых здабыткаў, гістарычнай памяці - усяго таго, што аб’ядноўвае нас як нацыю і робіць унікальнымі ў шматлюднай сям’і іншых народаў (Звязда. 07.04.2010) [20].
У вялікай колькасці кантэкстаў падкрэсліваецца, што сям’я з’яўляецца адной з найвышэйшых сацыяльных каштоўнасцей: Моцная сям’я - гэта жыццёва важны нацыянальны прыярытэт
130
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
для любой дзяржавы, любога народа (Звязда. 21.04.2010) [20]. Пры гэтым сям’я і яе дабрабыт, выступаючы ў “калекцыі” з іншымі каштоўнасцямі, складаюць аксіялагічную сістэму беларусаў: Моладзь сёння ставіць прыярытэтамі свайго жыцця, у першую чаргу, здароўе, сям’ю, патрыятызм, грамадзянскую пазіцыю, любоў да Радзімы (Звязда. 18.12.2010) [20]; Жыцьцёвыя каштоўнасьці вызначае наступным чынам: Бог - Бацькаўшчына - сям ’я (Наша Ніва. 27.05.2007) [22].
Канцэпт з’яўляецца ментальнай адзінкай, якая на працягу свайго існавання пастаянна развіваецца. На думку Ю. С. Сцяпанава, структуру канцэпту складаюць слаі, якія адрозніваюцца і па часе ўтварэння, і па паходжанні, і па семантыцы. Таму эвалюцыя канцэпту ўяўляецца ў выглядзе пэўнай паслядоўнасці, або рада, звёнамі якіх з’яўляюцца стадыі канцэпту, або, інакш кажучы, дадзены канцэпт у розныя эпохі. Паміж звёнамі устанаўліваюцца асаблівыя адносіны пераемнасці формы і зместу, дзякуючы якім нешта са старой стадыі канцэпту становіцца знакам у яго новай стадыі [2, 56]. Аналіз сучасных публіцыстычных тэкстаў дазволіў выявіць пэўныя змены ў структуры канцэпту “сям’я”. Так, напрыклад, у прааналізаваных тэкставых фрагментах знаходзіць сваё ўвасабленне новае разумение сям’і як сацыяльнай з’явы: Зніжэнне жадання браць шлюб адбываецца на фоне росту колькасці разводаў. Замест традыцыйнага шлюбу ўсё большая колькасць немцаў аддаюць перавагу новым формам сумеснага жыцця -грамадзянскаму шлюбу і нават госцеваму шлюбу, у якім члены сям’і не жывуць разам (Звязда. 06.04.2010) [20]. Пры гэтым парушаецца дэфініцыйная прымета ‘людзі, якія жывуць разам’.
Словазлучэнне “вялікая сям’я” ў прааналізаваных тэкставых фрагментах даволі часта ўспрымаецца як сінонім да выразу “шматдзетная сям’я”: Сям’я была вялікая, шасцёра дзяцей -дзве дачкі, чатыры сыны (Звязда. 29.04.2010) [20].
Назіраецца выразнае размежаванне бацькоўскай сям’і як асноўнага інстытута сацыялізацыі асобы і маладой пары “муж і жонка”, рэпрадуктыўнай, нуклеарнай сям’і: Між іншым, магістранты - гэта людзі з вышэйшай адукацыяй, якія нярэдка ўжо маюць свае сем’і (Звязда. 17.04.2010) [20]; Галоўныя якасці чалавека закладваюцца ў бацькоўскай сям’і (Звязда. 05.02.2010) [20]. Выяўляецца пэўная градацыя ступеней роднасці, што адлюстроўваецца ў вылучэнні на першы план інтарэсаў маладой сям’і, іх цесных і блізкіх адносін, а ўсе астатнія сваяцкія стасункі маюць другаснае значэнне.
У савецкім грамадстве развіццё сямейных адносін адбывалася ў кантэксце трохпакаленнай сям’і. Асноўная маса маладых пар жыла з бацькоўскай сям’ёй, што было абумоўлена адсутнасцю эканамічных магчымасцей для набыцця ўласнага жылля. Гэта стварала спецыфічную псіхалагічную атмасферу, пры якой функцыянальныя ролі былі пераблытаны [5, 52-53]. Сучасная беларуская сям’я часцей характарызуецца як двухпакаленная неалакальная сям’я, калі маладая рэпрадуктыўная пара імкнецца пражываць асобна ад бацькоўскіх сямей.
Традыцыйна галоўную ролю ў сям’і працягвае выконваць мужчына: Менавіта за такім мужам і бацькам сям’я будзе адчуваць сябе як за каменнай сцяной (Звязда. 30.04.2010) [20]; За прэміі, якія галава сям’і атрымлівае штогод на “Дажынках”, набыты прыстойны аўтамабіль (Звязда. 19.09.2009) [20]. У калектыўнай свядомасці дзейнічае стэрэатыпнае ўяўленне пра жанчыну як захавальніцу сямейнага ачага, добрую гаспадыню і маці: Са сваёй практыкі скажу, жанчына, якая не мае пачуцця сваёй годнасці, якая ставіць на першае месца матэрыяльны дабрабыт і кар ’ерны рост, а на другое ці якое-небудзь дзясятае месца - сям’ю, асуджана на няшчасце (Звязда. 01.07.2010) [20].
Вывады
Канцэпт “сям’я” займае важнае месца ў беларускай моўнай карціне свету, мае вялікае значэнне ў сістэме каштоўнасных арыенціраў чалавека, валодае высокім патэнцыялам для разумення характару і асаблівасцей культуры беларускага народа ў цэлым і сучаснага беларуса ў прыватнасці.
Семантычныя змены ў мове служаць адлюстраваннем змен, якія адбываюцца ў рэчаіснасці. Падчас функцыянавання канцэпту “сям’я” ключавая лексема развівалася ў двух кірунках: звужэнне і пашырэнне семантычнай структуры. Звужэнне адбывалася шляхам страты аднаго з першасных значэнняў ‘чэлядзь, дамачадцы, халопы’. Вынікам пашырэння семантычнай структуры слова стала з’яўленне вытворных значэнняў ‘сукупнасць аднародных прадметаў’ і метафарычныя ўжыванні “сям’я - гэта дзяржава”, “сям’я - гэта народ”.
Сям’я як найстаражытнейшы інстытут грамадства прайшла складаны шлях развіцця. Першапачаткова асновай сям’і былі кроўныя адносіны, фізічная роднасць, што мела вынікам існаванне вялікіх сямей, якія ўключалі значную колькасць членаў, пакаленняў і галін сваякоў,
ФІЛАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
131
што жылі ў цесным кантакце і вялі агульную гаспадарку. З узнікненнем пэўнай сацыяльна-эканамічнай самастойнасці ў складзе сям’і налічваецца толькі тры пакаленні. Праведзены аналіз дае падставы характарызаваць сучасную беларускую сям’ю як двухпакаленную неалакальную сям’ю.
Сям’я доўгі час была і застаецца адной з найвышэйшых сацыяльных каштоўнасцей. Эвалюцыя па лініі “вялікая сям’я - трохпакаленная сям’я - нуклеарная сям’я” адлюстроўвае адрозненні архаічнага і сучаснага светапогляду.
Матэрыялы даследавання могуць прымяняцца ў практыцы складання і ўдакладнення розных тыпаў слоўнікаў, выкарыстоўвацца падчас далейшай распрацоўкі ідэй кагнітыўнай семантыкі, пры супастаўляльным вывучэнні канцэптасфер розных моў.
Літаратура
1. Маслова, В. А. Когнитивная лингвистика : учеб. пособие / В. А. Маслова. - Минск : ТетраСистемс, 2004. - 256 с.
2. Степанов, Ю. С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования / Ю. С. Степанов. -М. : Школа «Языки русской культуры», 1997. - 824 с.
3. Этымалагічны слоўнік беларускай мовы / уклад.: М. Я. Абрагімовіч [і інш.] ; гал. рэд. Г. А. Цыхун ; НАН Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы. - Мінск : Беларус. навука, 2010. - Т. 13 : С-Т. - 351 с.
4. Колесов, В. В. Мир человека в слове Древней Руси / В. В. Колесов. - Л. : ЛГУ, 1986. - 312 с.
5. Колесникова, Г. И. Социология и психология семьи / Г. И. Колесникова, И. А. Кабарухина, В. Н. Мирошниченко. - Ростов н/Д : Феникс, 2007. - 508 с.
6. Прыказкі і прымаўкі : у 2 кн. / рэд. А. С. Фядосік. - Мінск : Навука і тэхніка, 1976. - Кн. 2. - 616 с.
7. Славянские древности : Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого. -Т. 4 : П (Переправа через воду) - С (Сито). - М. : Международные отношения, 2009. - 656 с.
8. Нации, народы, этносы : энцикл. словарь / сост.: О. А. Михневич, А. А. Челядинский. - Минск : Беларус. энцыкл. імя П. Броўкі, 2011. - 264 с.
9. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы : у 5 т. / пад агул. рэд. К. К. Атраховіча (К. Крапівы) ; рэдкал. : А. Я. Баханькоў [і інш.] ; АН БССР, Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа. - Мінск : БелСЭ, 1977-1984. -Т. 5, кн. 1 : С-У / рэд. тома М. Р. Суднік. - 1982. - 663 с.
10. Уласевіч, В. І. Слоўнік новых слоў беларускай мовы / В. І. Уласевіч, Н. М. Даўгулевіч. - Мінск : ТетраСистемс, 2009. - 448 с.
11. Мажэйка, Н. С. Частотны слоўнік беларускай мовы / Н. С. Мажэйка. - Мінск : Зоркі гор, 2006. - 658 с.
12. Бардовіч, А. М. Словаўтваральны слоўнік беларускай мовы / А. М. Бардовіч, М. М. Круталевіч, А. А. Лукашанец. - Мінск : Беларус. навука, 2000. - 413 с.
13. Слоўнік беларускай мовы / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы ; уклад.: Н. П. Еўсіевіч [і інш.] ; навук. рэд.: А. А. Лукашанец, В. П. Русак. - Мінск : Беларус. навука, 2012. - 916 с.
14. Шкраба, І. Р. Слоўнік беларускай безэквівалентнай лексікі / І. Р. Шкраба. - Мінск : Беларус. энцыкл. імя П. Броўкі, 2008. - 320 с.
15. Клышка, М. К. Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў / М. К. Клышка ; пад рэд. Л. А. Антанюк. - 2-е выд., выпр. і дап. - Мінск : Выш. шк., 1993. - 445 с.
16. Беларускія прыказкі, прымаўкі, фразеалагізмы / склад. Ф. Янкоўскі. - 3-е выд., дапрац., дап. -Мінск : Навука і тэхніка, 1992. - 491 с.
17. Чернявская, Ю. В. Белорусы. От “тутэйшых” - к нации / Ю. В. Чернявская ; под общ. ред. А. Е. Тараса. - Минск : ФУАинформ, 2010. - 512 с.
18. Садоўская, А. Л. Фразеалагізмы з кампанентам-арнітонімам у беларускай мове: этналінгвістычны аспект / А. Л. Садоўская. - Мінск : БДУ, 2011. - 271 с.
19. Плотников, Б. А. Основы семасиологии : учеб. пособие для филол. фак. вузов / Б. А. Плотников ; под ред. А. Е. Супруна. - Минск : Выш. шк., 1984. - 223 с.
20. Звязда [Электрон. рэсурс]. - Рэжым доступу : http://zviazda.by. - Дата доступу : 05.01.2011.
21. Лингвострановедение: методы анализа, техника обучения : второй межвуз. семинар по лингвострановедению, 10-11 июня 2004 г. : сб. ст. : в 2 ч. / Моск. гос. ин-т междунар. отношений (Ун-т) МИД России. - М., 2005. - Ч. 2 : Концепт «семья» в аспекте лингвострановедения / отв. ред. : Л. Г. Веденина. - 202 с.
22. Наша Ніва [Электрон. рэсурс]. - Рэжым доступу : http://nn.by. - Дата доступу : 12.12.2010.
Summary
This article investigates the peculiarities of the concept of «family» in the linguistic world of the Belarusians. On the basis of the material of different types of lexicographical sources and journalistic contexts in which the concept of the «family» is objectified, the author traces the evolution of this key social concept through the «big family - three-generation family - nuclear family», which reflects the difference between the archaic and the modern worldviews.
Паступіў у рэдакцыю 09.10.12.
