CC BY
71
94
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Ф І Л А Л О Г І Я
УДК 811.161.3
Н. У. Бяганская КУЛЬТУРА I МОВА:
ПЫТАННЕ НАЦЫЯНАЛЬНА-КУЛЬТУРНАЙ СПЕЦЫФІКІ ФРАЗЕАЛАГІЧНЫХ АДЗІНАК
У артыкуле разглядаецца ўзаемасувязь мовы і культуры, іх асаблівасці і агульныя рысы, вызначаецца паняцце нацыянальна-культурнай спецыфікі ўвогуле і фразеалагічных адзінак у прыватнасці. Падкрэсліваецца наяўнасць ў ФА нацыянальна-культурнай маркіраванасці, якая знаходзіць сваё адлюстраванне ў рамках лінгвакультуралагічнага падыходу ў вобразнай аснове і агульнай метафары семантычнага поля фразеалагізмаў (у прыватнасці, ФА са значэннем маўленчых паводзін чалавека) і можа быць вызначана толькі на базе значных ідыяграфічных палей.
Уводзіны
У канцы XX стагоддзя адбыўся пераход лінгвістычных навук да антрапалагічнай парадыгмы, што прывяло да развіцця розных сфер гуманітарных даследаванняў (этналінгвістыкі, этнапсіхалінгвістыкі, сацыялінгвістыкі, лінгвакультуралогіі, лінгвакраіназнаўства i інш.), асновай якіх з’явілася трыадзінства «чалавек - мова - культура».
Праблема «чалавек у мове і мова ў чалавеку», часткай якой з’яўляецца заяўленае даследаванне, - вельмі актуальная ў сучаснай лінгвістыцы, аб чым сведчаць даследаванні Н. А. Арцюнавай «Человек в языке» і некалькі манаграфій пад агульнай назвай «Человеческий фактор в языке», надрукаваных Інстытутам мовазнаўства РАН (г. Масква), праца В. А. Маславай «Homo lingualis в культуре» і іншыя.
Узаемаадносіны мовы i культуры (у прыватнасці, міфалогія, старажытныя абрады і павер’і), даследаванні культурна-нацыянальных асаблівасцей розных сфер чалавечай дзейнасці, адлюстраванай у мове, найбольш шырока пачалі разглядацца іменна ў апошні час.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Праблема ўзаемаадносін мовы і культуры найбольшую распрацоўку знайшла ў працах В. Гумбальта; асноўныя палажэнні яго канцэпцыі наступныя [1]: 1) матэрыяльная і духоўная культура ўвасабляюцца ў мове; 2) кожная культура нацыянальная, яе нацыянальны характар адлюстраваны ў мове праз асаблівае бачанне свету; 3) мова валодае спецыфічнай (для кожнай мовы) унутранай формай, якая выступае як выражэнне «народнага духу», яго культурнай кампетэнцыі; 4) мова - гэта звяно паміж чалавекам і наваколлем.
Так, паводле В. Гумбальта, мова ёсць «народны дух, ён “само бытие” народа і рэальнасць культуры, бо яна здольная ўвесці чалавека ў культуру. Мова зафіксавала ў сабе погляд культуры на свет, чалавека ў ім і саму мову» [1, 238].
Розніца паміж мовай і культурай у тым, што мова як сродак камунікацыі арыентавана на масавага адрасата, у той час як у культуры высокую значнасць мае індывідуальнасць; у адрозненне ад мовы, культура не здольная да самаарганізацыі. Пры ўсім падабенстве гэта розныя семіятычныя сістэмы, і змешваць іх нельга.
Мы разумем мову як кампанент і як зброю культуры (што не адное і тое ж). Адначасова мова аўтаномна ў адносінах да культуры ў цэлым і можа разглядацца як незалежная семіятычная сістэма (г. зн. асобна ад культуры). На думку В. А. Маславай, па прычыне таго, што кожны носьбіт мовы адначасова з’яўляецца і носьбітам культуры, то «языковые знаки приобретают способность выполнять функцию знаков культуры и тем самым служат средством презентации основных установок культуры» [1, 245]. Ыенна таму, лічыць даследчык, мова здольная адлюстроўваць культурна-нацыянальную ментальнасць яе носьбітаў.
Такім чынам, культура - частка карціны свету, замацаванай у мове.
Нацыянальна-культурнай спецыфіцы моўных знакаў прысвечана шмат навуковых даследаванняў. Праблема «мова і культура» разглядаецца ў працах А. Д. Райхштэйна, Р.Берлінга, Дж. Прайда, Дж. Лакоффа, М. Джонсана, Н. Д. Аруцюнавай, А. Вежбіцкай, В. М. Тэлія, В. А. Маславай, Д. А. Дабравольскага, І. С. Труновай і многіх іншых.
ФІЛАЛОГІЯ
95
Як зазначаюць прадстаўнікі рускай школы этналінгвістыкі (В. М. Макіенка, М. I. Талстой,
B. Н. Топараў, А. Н. Трубачоў), мова - гэта неабходны і натуральны кампанент культуры, з дапамогай якога магчыма ўзнаўленне старажытнай сістэмы ўяўленняў і вераванняў славян, іх традыцый і звычаяў.
Этнапсіхалінгвісты - Ю. А. Сарокін, Е. Ф. Тарасаў, Н. В. Уфімцава - лічаць, што мова аказвае ўплыў не толькі на моўныя паводзіны асобы, але і на яе паводзіны ў цэлым, фарміруючы іх традыцыі і нацыянальна-культурную спецыфіку, моўны этыкет.
Е. М. Верашчагін і В. Г. Кастамараў (лінгвакраіназнаўчы напрамак) аддаюць перавагу вывучэнню нацыянальных рэалій, якія знаходзяць свае адлюстраванне ў мове.
Беларускае лінгвакраіназнаўства яшчэ толькі пачынае тэарэтычна і практычна распрацоўвацца (даследаванні Л. Чумак).
В. М. Тэлія, В. А. Маслава, В. В. Вараб’ёў і іншыя прадстаўнікі лінгвакультуралагічнага падыходу падкрэсліваюць, што мова з’яўляецца «транслятарам культурнай інфармацыі», у якасці якога выступаюць наступныя моўныя сутнасці: 1) безэквівалентныя моўныя адзінкі і лакуны; 2) міфалагізаваныя моўныя адзінкі; 3) парэміялагічны фонд мовы; 4) моўныя паводзіны; 5) моўны этыкет; 6) сімвалы, стэрэатыпы, эталоны; 7) вобразы; 8) стылістыка моў; 9) мова і рэлігія.
Так, на думку В. А. Маславай, мову культуры ўтвараюць канцэпты, сімвалы, рытуалы, міфалагемы, эталоны, стэрэатыпы, увасобленыя ў моўных знаках [1, 239]. Культура фарміруе і арганізуе думку маўленчай асобы, фарміруючы і моўныя катэгорыі, і канцэпты.
Такім чынам, мова цесна звязана з культурай: яна прарастае ў культуры, развіваецца і выражае яе.
Суаднясенне значэнняў ФА з тым ці іншым культурным кодам складвае змест культурна-нацыянальнай канатацыі, якая надае культурную маркіраванасць не толькі гэтым значэнням, але і зместу ўсяго тэксту, які ўключае фразеалагізмы.
Мова з’яўляецца толькі механізмам, які садзейнічае кадыфікацыі і трансляцыі культуры; сапраўдным захавальнікам інфармацыі, адзначае даследчык, з’яўляюцца тэксты.
У рамках гэтай школы і ажыццяўляецца дадзенае даследаванне.
Усе ўзроўні беларускай мовы ўтрымліваюць нацыянальна-культурную інфармацыю, але найбольшая яе канцэнтрацыя назіраецца ў намінатыўных адзінках мовы, да якіх адносяцца, найперш, словы і фразеалагізмы (слоўнікі Ф. Янкоўскага, I. Лепешава, Г. Юрчанкі, З. Санько і інш.).
Звесткі, змешчаныя ў фразеалагічных адзінках (ФА), не толькі інфармуюць пра сістэму светабачання, погляды таго ці іншага чалавека (грамадства, нацыі), эстэтычныя і этычныя ацэнкі, нормы маўленчых і немаўленчых паводзін, але і развіваюць інтэлект, пашыраюць кругагляд, з’яўляюцца важнай крыніцай для фарміравання механізмаў маўлення [2].
Як адзначае А. В. Даніч [3, 155], сістэма вобразаў, замацаваных у гэтых моўных адзінках, звязана з матэрыяльнай, сацыяльнай ці духоўнай культурай пэўнага моўнага калектыву і можа выступаць як паказчык яе культурна-нацыянальнага вопыту і традыцый.
Такім чынам, нацыянальна-культурная семантыка - гэта сукупнасць асаблівасцяў умоў жыцця, побыту і звычаяў пэўнага народа, яго гісторыі, грамадска-эканамічнага ўкладу ў моўным увасабленні.
Пытанні нацыянальна-культурнай спецыфікі фразеалагічных адзінак шырока распрацаваны ў працах А. А. Аксамітава, I. Я. Лепешава, У. I. Коваля, М. Малохі, В. М. Тэлія, А. В. Шарай,
C. В. Галяк, А. Л. Садоўскай, В. Т. !ватовіч, Т. В. Валодзінай, Т. А. Сарокіна, В. I. !ўчанкі, Д. А. Дабравольскага, Е. Ф. Арсенцьевай, Е. А. Дабрыдневай, В. А. Маславай, Т. Н. Тавкінь і інш.
Наогул, тэма нацыянальна-культурнай спецыфікі не з’яўляецца рэдкай у галіне фразеалогіі. Традыцыйнае мовазнаўства на працягу значнага адрэзку часу брала за аксіёму, што ФА прадстаўляюць сабой нацыянальна-спецыфічныя адзінкі мовы, якія змяшчаюць у сабе культурны патэнцыял народа. Але, напрыклад, Д. А. Дабравольскі лічыць такое сцвярджэнне вельмі самаўпэўненым [4].
Уключэнне найбольш шырокага раду моўных з’яў у паняцце нацыянальнай культуры ўзыходзіць да ідэй В. Гумбальта пра ўнутраную форму мовы і ўвасабленне ў ёй «духа нацыі». Адсюль выцякае, што розныя моўныя калектывы, якія маюць розныя нацыянальныя канцэпты, ствараюць розныя карціны свету, якія і з’яўляюцца асновай для нацыянальных культур [4, 39].
Як прызнаецца сам Д. А. Дабравольскі, гэты падыход «апраўданы з пункту гледжання пэўнага лінгвафіласофскага дыскурса», аднак, на яго думку, «мала спрыяе вырашэнню менавіта лінгвістычных задач» [5, 38]. Лінгвіст вылучае два шляхі даследавання нацыянальна-культурнай спецыфікі: 1) параўнальны метад (нацыянальна-культурная спецыфіка пэўнай з’явы пэўнай
96
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
мовы вылучаецца адносна іншай мовы); 2) інтраспектыўны метад (уяўленне носьбітаў мовы пра нацыянальную накіраванасць (афарбоўку) пэўных моўных адзінак безадносна да іншых моў). Мэтай даследчыка ў гэтым выпадку з’яўляецца вызначэнне асаблівасцей нацыянальнай спецыфікі пэўнай мовы вачыма яго носьбітаў (ідзе зварот да інтуіцыі носьбітаў мовы).
На думку Д. А. Дабравольскага, для інтуітыўнага ўспрымання ФА як нацыянальна-спецыфічных найбольш значную ролю адыгрываюць: асаблівасці формы, наяўнасць нацыянальных імёнаў і іх варыянтаў, персанажаў народнай міфалогіі, слоў-рэалій, архаічных кампанентаў і інш.
У якасці зыходнага пункта даследавання мы прымем за пастулат працы В. Н. Тэлія, якая лічыць (як i В. Гумбальт), што «культурна-нацыянальную спецыфіку ідыём можна ўгледзець у магчымасці трактаваць іх значэнні ў катэгорыях культуры», якая (Н. Я. Бердзяеў) прызнаецца нацыянальнай па сутнасці [5, 46].
Т. Н. Тавкінь [6, 85] прапаноўвае размяжоўваць нацыянальную і культурную спецыфіку ФА.
Нацыянальную спецыфіку, на думку даследчыка, можна выявіць толькі шляхам супастаўлення дзвюх розных моў (супастаўляльны метад). Культурную спецыфіку ФА можна вызначыць суаднясеннем яе з элементамі матэрыяльнай і духоўнай культуры пэўнага грамадства, яго гісторыі, вераванняў, звычаяў і інш.
На думку Д. А. Дабравольскага, каб пазбегнуць цяжкасцей фармуліровак, трэба гаварыць пра культурную спецыфіку, калі размова ідзе пра моўныя з’явы, якія вызначаюцца на аснове параўнальнага падыходу, а пра нацыянальную - у дачыненні да інтраспектыўнага падыходу.
У сваю чаргу, Н. П. Пятрова [7, 124] прапаноўвае апісваць і вывучаць культурна -нацыянальную спецыфіку ідыём не толькі ў сінхраніі (з пазіцый моўнай свядомасці), але і ў дыяхраніі (улічваючы гістарычны падыход).
Нацыянальна-культурная спецыфіка ФА можа праяўляцца на трох узроўнях [8]: 1) у сукупным фразеалагічным значэнні; 2) значэнні асобных лексічных кампанентаў; 3) у прамым значэнні свабоднага словазлучэння, якое вобразна пераасэнсоўваецца.
Мова кожнага народа ў сваім складзе замацоўвае асноўныя рысы навакольнай рэчаіснасці, яе ацэнку.
У якасці аб’екта даследавання ўзаемадзеяння мовы і культуры мы выбралі беларускую народную фразеалогію, таму што менавіта ў ёй сканцэнтраваны веды пра нацыянальныя паводзіны нацыі. Прадметам даследавання выступілі ФА са значэннем маўленчых паводзін чалавека (матэрыялам даследавання сталі каля 1 000 фразеалагізмаў).
Згодна з антрапацэнтрычнай парадыгмай у лінгвакультуралогіі, ФА як своеасаблівыя «мікратэксты культуры» лічацца найбольш спрыяльным матэрыялам для ўсебаковага даследавання спецыфікі адлюстравання маўленчых паводзін чалавека ў моўнай карціне свету. Гэтыя складаныя камунікацыйныя адзінкі перадаюць пэўную сфарміраваную сістэму канатацый, адзнак вобразнага ўспрымання свету. На аснове аналізу сабранага фразеалагічнага матэрыялу намі былі сфармуляваны асноўныя нормы МП, сацыяльныя і псіхалагічныя ролі адрасанта і адрасата.
Эталон адрасанта, на погляд беларусаў, павінен валодаць наступнымі якасцямі: не ўжываць у размове ненарматыўнай, грубай лексікі, не даваць негатыўнай ацэнкі асобы адрасата; улічваць асабовыя характарыстыкі адрасата (праява ветлівасці); быць тактоўным і сціплым суразмоўцам, не быць эгацэнтрыстам; умець правільна фармуляваць і выражаць свае думкі, гаварыць лагічна і дасціпна; у цэнтр увагі ставіць асобу адрасата.
У сваю чаргу, ідэальны адрасант для беларусаў - гэта той, хто: з’яўляецца ўважлівым слухачом; цярплівы (не перашкаджае выказванню, не ўстаўляе недарэчных заўваг, слухае ад пачатку і да канца); удзячны (выражае зацікаўленасць у размове і асобе адрасата); умее ў патрэбны момант «падхапіць» выказванне, падтрымаць моўны кантакт.
Унутры семантычнага поля МП мы вызначылі некалькі фразеалагічных радоў. У ФА са значэннем МП замацаваліся маўленчыя паводзіны чалавека і даюцца ацэнкі іх розных аспектаў (у прыватнасці, змястоўны бок моўных зносін (адмоўны і станоўчы) і спосабы моватворчасці (з адмоўнай і станоўчай адзнакамі)). Акрамя таго, большасці ФА даецца лінгвакультуралагічны аналіз (вывядзенне з вобраза ФА яго культурнай значнасці).
Так, галоўнымі з’яўляюцца нейтральныя найменні моўных зносін (працэс ажыццяўлення маўленчых актаў), якіх у беларускай фразеалогіі мы налічылі 67.
З гэтым радам супастаўляюцца ФА, змест якіх уключае станоўчую і адмоўную ацэнкі моўных зносін і спосабаў моватворчасці:
1) ФА з ацэнкай змястоўнага боку моўных зносін:
ФІЛАЛОГІЯ
97
а) ФА з адмоўнай ацэнкай змястоўнага боку моўных зносін: асуджэнне пустаслоўя, глупства (101 ФА); несумленныя паводзіны (68 ФА); распаўсюджванне чутак, абгаворванне (66 ФА); недарэчнасць выказвання (61 ФА); нанясенне маральнай шкоды вярбальна (42 ФА); надакучванне адрасату (24 ФА); немагчымасць дамовіцца (11 ФА); выхвальства (7 ФА); нязладжанасць выказвання (3 ФА);
б) ФА са станоўчай ацэнкай змястоўнага боку моўных зносін: дакладнасць выказвання (16 ФА); дарэчнасць выказвання (11 ФА); зладжанасць выказвання (5 ФА).
2. ФА з ацэнкай спосабу моватворчасці:
а) адмоўная ацэнка спосабу моватворчасці: асуджэнне лаянкі, сваркі (74 ФА); асуджэнне балбатлівасці (54 ФА); асуджэнне крыклівасці (52 ФА); асуджэнне няправільнага вымаўлення (43 ФА); асуджэнне нязвязнай мовы (27 ФА); недакладнасць выказвання (13 ФА);
б) станоўчая ацэнка моватворчасці: адабрэнне красамоўства (36 ФА).
Акрамя вышэйназваных, на беларускім фразеалагічным матэрыяле мы асобна вылучылі некалькі радоў: маўчанне (86 ФА), успрыманне маўлення (54 ФА), манера маўлення (21 ФА).
Як бачым, у беларускай фразеалогіі большасць ФА з адмоўнай адзнакай. Г эта тлумачыцца, у першую чаргу, пэўнымі фактарамі псіхафізічнага характару: зона адмоўных эмоцый шырэй за станоўчыя, згодна з чым сфера адмоўных характарыстык больш дэтальная, шырэй прадстаўлена моўнымі знакамі.
На нашу думку, даўжыня сінанімічнага раду ФА сведчыць пра ступень значнасці пэўнай паняційнай вобласці сродкамі мовы і важнасці гэтай з’явы ў моўнай карціне свету беларусаў.
Вывады
Такім чынам, мы лічым, што ўлік вобразнай асновы фразеалагізмаў з праяўленнем мовы-культуры, якія змяшчаюць чалавечае самапазнанне, дазваляе са значнай аб’ектыўнасцю выявіць культурна-нацыянальныя рысы беларускай фразеалогіі. Але культурна-нацыянальная спецыфіка ФА можа быць вызначана толькі на базе значных ідыяграфічных палёў, бо, як зазначыла А. В. Даніч, «культурные смыслы языковых сущностей осознаются через соотнесение базовой для них метафоры с раскрывающими ее содержание источниками культурной интерпретации» [3, 186].
Літаратура
1. Маслова, В. А. Homo lingualis в культуре : моногр. / В. А. Маслова. - М. : Гнозис, 2007. - 320 с.
2. Трунова, С. Захаванне міфалагічных і фальклорных традыцый у параўнаннях сучаснага паэтычнага кантэксту / С. Трунова // Слова і фразеалагізм у літаратурным і дыялектным кантэксце : манагр. / Г. М. Малажай [і інш.]. - Брэст : УА «БрДУ імя А. С. Пушкіна», 2004. - С. 89-97.
3. Данич, О. В. О корреляции образного основания идиом с явлениями национальной культуры / О. В. Данич // Актуальные проблемы исследования языка и речи : материалы Междунар. науч. конф. молодых ученых, 3-5 нояб. 1998 г. : в 3 ч. - Минск : БГПУ им. М. Танка, 1998. - Ч. 3. - С. 154-155
4. Добровольский, Д. О. Национально-культурная специфика во фразеологии / Д. О. Добровольский // Вопросы языкознания. - 1997. - № 6. - С. 37-40.
5. Добровольский, Д. О. Национально-культурная специфика во фразеологии / Д. О. Добровольский // Вопросы языкознания. - 1998. - № 6. - С. 48-50.
6. Тавкинь, Т. Н. Национально-культурная специфика фразеологических единиц / Т. Н. Тавкинь // Язык, слово, действительность : тез. докл. Междунар. науч. конф., 22-23 мая 1997 г. - Минск : БГПУ им. М. Танка, 1997. - С. 106-109.
7. Пятрова, Н. П. Да праблемы лінгвакраіназнаўчага апісання нацыянальна-культурнай семантыкі фразеалагічных адзінак беларускай мовы / Н. П. Пятрова // Даследаванні па германа-славянскай філалогіі = Acta Germano-Slav^a : зб. навук. арт. / пад рэд. Я. Я. Ьанова. - Магілеў : МДУ імя А. А. Куляшова, 2007. -Вып. 1 : Фразеалогія. - С. 110-124.
8. Молочко, Г. А. К вопросу о национально-культурной специфике фразеологизмов / Г. А. Молочко // Язык и межкультурные коммуникации : сб. науч. ст. / гл. ред. В. Д. Стариченок [и др.]. - Минск : БГПУ, 2007. - С. 112-114.
Summary
This paper deals with the interconnection of language and culture within the framework, the difference between them and their common features. The notion of national - cultural specific peculiarity, in general, and that of praseological units in particular, is defined. The paper proves that the praseological units have national - cultural marking which is reflected in the imagery base of praseologisms and in common metaphor of the definite semantic field of praseologisms, in particular -human behavior and it can be shown only on the base of significant ideographic groups.
Паступіў у рэдакцыю 24.04.09.
