CC BY
75
102
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
УДК 81 ’371(043.3)
Т. В. Нікіценка
МАДЭЛІ МАРФАЛАГІЧНАЙ І СЕМАНТЫЧНАЙ ДЭРЫВАЦЫІ ЭМАЦЫЯНАЛЬНА-АЦЭНАЧНЫХ СЛОЎ
Артыкул прысвечаны праблеме экспрэсіўнасці і сродкам рэалізацыі эмацыянальна-ацэначных значэнняў у словах. Разглядаюцца некаторыя прадуктыўныя мадэлі марфалагічнай і семантычнай дэрывацыі, па якіх ствараюцца эмацыянальна-ацэначныя словы ў сучасных беларускай і рускай мовах.
Уводзіны
Праблема экспрэсіўнасці і ацэначнасці з’яўляецца адной з найбольш цікавых у мовазнаўстве, паколькі значэнні, што належаць да названай вобласці размытай семантыкі, -«многааблічны феномен, прадстаўлены на ўсіх узроўнях мовы, тэксту і маўлення» [1, 91].
Артыкул грунтуецца на тэарэтычных прынцыпах, выказаных па беларускім і супастаўляльным з рускім словаўтварэнні, у тым ліку словаўтварэнні экспрэсіўных слоў, у працах А. А. Лукашанца, В. І. Сянкевіча, П. У. Сцяцко, В. В. Урбан, П. М. Чайкуна і інш. Стылісгычныя і функцыянальна-семантычныя апекты экспрэсіўных слоў вывучалі М. В. Абабурка,
A. І. Шаблоўскі і інш. Агульнатэарэтычныя распрацоўкі пытанняў экспрэсіўнасці прапанавалі
B. А. Маслава, Н. А. Лук’янава, В. Н. Тэлія, В. І. Шахоўскі; ацэнкі Н. Д. Аруцюнава, Е. М. Вольф і інш.
Мэтай дадзенага артыкула з’яўляецца апісанне эмацыянальна-ацэначных слоў, зафіксаваных слоўнікамі беларускай і рускай моў, а таксама аналіз механізмаў узнікнення негатыўнай эмацыянальнай ацэнкі ў некаторых вытворных лексемах.
Матэрыялам даследавання служаць лексемы беларускай і рускай моў, абраныя метадам суцэльнай выбаркі з тлумачальных слоўнікаў (ТСБЛМ1, ТСБМ1 2, СРЯ3, БТС4) па фармальным крытэрыі: па наяўнасці негатыўнай ацэначнай паметы, якая суправаджае слова, напрыклад: абывацельшчына (пагард.) ‘вузкасць інтарэсаў, коснасць, адсутнасць грамадскага кругагляду’ (ТСБЛМ, 25); выкармак (2. перан. (пагард.)) ‘пра нікчэмнага, подлага чалавека, выхаванага дрэннага асяроддзя’ (ТСБЛМ, 125); бестолковщина (разг. неодобр.) ‘беспорядок, путаница, неразбериха’ (СРЯ І, 87); окопаться (2. перен. (разг. пренебр.)) ‘избегая чего-л., укрыться, найти себе спокойное, удобное место’ (СРЯ ІІ, 610). Разглядаюцца словы толькі з негатыўнай эмацыянальнай ацэнкай, бо такіх слоў колькасна значна больш. Такім чынам, у артыкуле разглядаюцца словы, якія рэгіструюцца тлумачальнымі слоўнікамі літаратурнай мовы і выражаюць эмацыянальную ацэнку ўзуальна. Колькасць адзінак падобнага роду, зафіксаваных у слоўніках беларускай і рускай моў, складае 793 і 888 адпаведна.
Актуальнасць праблемы даследавання эмацыянальна-ацэначнай лексікі абгрунтоўваецца наступным:
па-першае, працы па экспрэсіўнай лексіцы ў беларускай мове, а таксама працы супастаўляльнага характару, часцей зроблены на матэрыяле асобных часцін мовы. Матэрыялам для даследаванняў выступаюць у асноўным назоўнікі (Г. Ф. Вештарт, Н. Н. Крыўко, В. І. Сянкевіч,
В. В. Урбан і інш.), радзей разглядаюцца дзеясловы і прыметнікі (Ю. В. Маліцкі і інш.);
па-другое, эмацыянальная ацэнка ў слове не з’яўляецца сталай - яна змяняецца, паўстае ці знікае з рознай хуткасцю, а таму такія словы патрабуюць пастаяннага лінгвістычнага маніторынгу. Напрыклад, словаўтваральны дэрыват антисоветчик (разг. презр.) ‘тот, кто проявляет враждебное отношение к советскому строю, Советскому Союзу, занимается антисоветской пропагандой’ (СРЯ І, 40) у сучаснай мове не змяшчае ў сваей семантыцы падобнай негатыўнай ацэнкі. Доказам гэтаму можа паслужыць наяўнасць толькі стылістычнай паметы ў тлумачальным слоўніку пад рэдакцыяй С. А. Кузняцова, выдадзеным у 2008 годзе: антисоветчик (разг.) ‘тот, кто занимается антисоветской деятельностью’ (БТСРЯ, 42).
1 ТСБЛМ - Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы / пад рэд. М. П. Судніка, М. Н. Крыўко. - Мінск : Беларуская энцыклапедыя, 2005. - 784 с.
2 ТСБМ - Тлумачальны слоўнік беларускай мовы : у 5 т. / пад агульн. рэд. К. К. Астраховіча. -Мінск : БелСЭ, 1977-1984. - 5 т.
3 СРЯ - Словарь русского языка : в 4 т. / редкол.: А. П. Евгеньева (гл. ред.) [и др.]. - 3-е изд, стер. -М. : Русский язык, 1985. - 4 т.
4 БТСРЯ - Большой толковый словарь русского языка / Рос. акад. наук, Ин-т лингвист. исслед. ; авт. и рук. проекта, сост., гл. ред. С. А. Кузнецов. - СПб. : АО «Норинт», 2008. - 1534 с.
ФІЛАЛОГІЯ
103
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Тыпалогія моўных сродкаў выражэння экспрэсіўнасці ў сучаснай літаратурнай мове характарызуецца прадстаўленасцю ўсіх узроўняў мовы, сярод якіх пазначаюць фанетыка-фаналагічныя (сегментныя і прасадычныя), словаўтваральныя, лексічныя, фразеалагічныя, сінтаксічныя, а таксама графічныя.
Да фанетычных сродкаў належаць гукатыпы, якія не з’яўляюцца тыповымі для дадзенай мовы; незвычайнае гучанне слова; розныя фанетычныя дэфармацыі; гукаперайманне: бел. грукат, гвалт, тары-бары; рус. брюзжать, абракадабра і інш. Таксама да фанетычных сродкаў належыць індывідуальнае вобразатворчае, выяўленчае гучанне: до-о-о-лго, далеко-о-о [2, 150]. Прасадычныя сродкі з’яўляюцца важным спосабам выражэння экспрэсіі. Да іх адносяць інтанацыю, паўзы, націск і інш.
Цікавым падаецца назіранне М. А. Крангаўза аб дадатковай выразнасці, якая магчыма з прычыны няправільнай арфаграфіі, шырока распаўсюджанай у сучасным Інтэрнэце: превед, кросавчег! ‘привет, красавчик!’, пеши исчо ‘пиши ещё’ і інш. Але такая экспрэсіўнасць вельмі ўмоўная, бо па меры прывыкання, яна перастае ўспрымацца незвычайнай і выразнай [3, 127-128].
Да марфалагічных сродкаў адносіцца шырокі спектр словаўтваральных сродкаў. Сярод марфалагічных словаўтваральных сродкаў выдзяляюцца суфіксальны, прэфіксальны, прэфіксальна-суфіксальны, прэфіксальна-нульсуфіксальны, нульсуфіксальны, словаскладанне і асноваскладанне.
Да сінтаксічных сродкаў належаць змяненні ў парадку слоў, ужыванне пабочных слоў, словазлучэнняў і сказаў, эліптычных канструкцый і інш.
Пералічаныя вышэй сродкі маюць фармальнае выражэнне ў мове. Акрамя апошніх, вызначаецца вялікі пласт сродкаў, якія выражаюцца імпліцытна: баран ‘пра тупога, някемлівага чалавека’ (ТСБЛМ, 82), выдра ‘пра злую няўжыўчывую жанчыну’ (ТСБЛМ, 123). Не фармальна выражаная экспрэсіўнасць узнікла на падставе пераасэнсавання асноўнага значэння вызначаных слоў і прадстаўлена ўнутранай формай на падставе вобразнай матывацыі. Акрамя таго, ёсць словы, якія маюць ацэначныя семы непасрэдна ў сваім лексічным значэнні і ў маўленні здольныя выступаць як лексічны экспрэсіўны сродак: бюракрат ‘службовая асоба, якая выконвае свае абавязкі фармальна, не ўнікаючы ў сутнасць справы, валакітчык’ (ТСБЛМ, 99). Калі ў слове ацэначнасць з’яўляецца першаснай, напрыклад, чалавек называецца па якіх-небудзь уласцівых яму прыметах, на аснове ацэначнасці ў маўленні ўзнікае эмацыянальнасць гвалтаунік, зайздроснік, манюка, нядбайла, паклёпнік [4, 380].
Такім чынам, сярод экспрэсіўных сродкаў выдзяляюцца «лексічныя і граматыка-інтанацыйныя сігналізатары пачуццяў, аб’яднаныя інварыянтнай эматыўнай функцыяй» [5, 94].
У беларускім мовазнаўстве вылучаюць 4 кампаненты экспрэсіўнасці: эмацыянальная ацэнка (суцяжнік), інтэнсіўнасць (грамадны), вобразнасць (мядзведзь), эмацыянальныя адносіны
(галоўка, хлопчык, ножкі) [4, 374].
У структуры ацэначнага аб’екту ў тым выглядзе, у якім ён прадстаўлены ў моўнай свядомасці носьбіта мовы, суадносяцца аб’ектыўныя (уласцівасці аб’екта) і суб’ектыўныя (адносіны носьбіта мовы да аб’екта) ацэначныя прыметы. Суб’ектыўны (уласнаацэначны) і аб’ектыўны (дэскрыптыўны) кампаненты ацэначнага значэння ўяўляюць дыялектычнае адзінства [6, 22]. Напрыклад, слова абібок мае значэнне ‘гультай, лежабок, лайдак’ - гэта аб’ектыўны кампанент значэння слова, ці дэскрыптыўны, а суб’ектыўны кампанент змяшчае адносіны да такіх людзей у грамадстве - зневажальныя і неадабральныя. Такім чынам, у слове абібок спалучаюцца суб’ектыўны і аб’ектыўны кампаненты значэння. Як падаецца, аб’ектыўны ацэначны кампанент слова з’яўляецца пастаянным, сталым і фіксуецца слоўнікам, суб’ектыўны можа быць адзначаны праз слоўнікавыя паметы. Такія словы маюць эмацыянальную ацэнку.
Паколькі ў беларускай і рускай мовах назоўнікі пераважаюць па колькаснаму складу, астатнія часціны мовы ў вывучаемай групе слоў (гл. табліцу), прыклады, якія будуць суправаджаць тэарэтычныя выказванні, у асноўным будуць грунтавацца на матэрыяле менавіта назоўнікаў.
104
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Табліца - Класіфікацыя эмацыянальна-ацэначнай лексікі па часцінах мовы5
Эмацыянальна-ацэначная лексіка
часціна мовы беларуская мова руская мова
назоўнік 532 612
субстант. прыметнік 0 4
прыметнік 54 87
дзеяслоў 203 179
прыслоўе 3 6
займеннік5 6 1 0
агульная колькасць 793 888
Па дадзеных лексікаграфічных крыніц абедзвюх моў, эмацыянальна-ацэначная лексіка рэпрэзентуецца ў беларускай і рускай мовах дзвюма нераўназначнымі па колькасным складзе групамі - сродкамі першаснай намінацыі і сродкамі другаснай намінацыі. Безумоўна, другая група аб’ядноўвае большую колькасць лексічных адзінак, паколькі, як гэта часта адзначаецца ў навуковых даследаваннях, «экспрэсіўна афарбаваная - вынік пераважна другаснай намінацыі» [7, 13]. З’яўленне ацэнкі ў структуры вытворнай лексемы - працэс больш-менш відавочны. Часцей за ўсё ацэначны кампанент альбо змяшчаецца ў семантыцы матывавальнага слова (пар. басяк), альбо ўводзіцца словаўтваральным фармантам (пар. пісака). Больш складанымі падаюцца механізмы ўзнікнення падобнага кампанента ў словах, якія з пункту гледжання сучаснай мовы з’яўляюцца невытворнымі, альбо ў тых выпадках, калі матывавальная аснова дээтымалагізавалася.
Невытворныя словы. У мове могуць назірацца два слаі падобных слоў: частка з іх трапляе з дыялектаў, як, напрыклад, беларускія балтызмы бамбіза ці рускія цюркізмы кавардак, каюк. З другога боку, вытокам падобных ацэначных сродкаў выступае кніжная мова, пры гэтым запазычанае слова ўспрымаецца як больш эмацыянальнае, пар. данос - кляуза. Як адзначаў В. У. Вінаградаў, «экспрэсіўныя фактары, цяга да эмацыянальна-афарбаваных слоў, імкненне выкарыстоўваць чужыя гукавыя спалучэнні, падчас какафемістычныя - для выражэння розных пачуццяў і ацэнак - часта накіроўваюць увагу на іншамоўныя словы і выражэнні» [8, 775].
Вытворныя словы. Увагі заслугоўваюць некаторыя мадэлі вытворных слоў -марфалагічныя і семантычныя, па якіх ствараюцца эмацыянальна-ацэначныя словы з яскравай экспрэсіўнай накіраванасцю.
Ацэначнае матывавальнае слова + нейтральны афікс. У некаторых выпадках ацэначны кампанент можа змяшчацца ў самой утваральнай аснове эмацыянальна-ацэначных лексем з нейтральнымі афіксамі, такіх, як, напрыклад, бел.: абжэрціся, ваеншчына, паганец, піжоністы; рус.: потачик, кляузник і інш. У словах, утвораных па такіх мадэлях, матывавальная аснова з’яўляецца ацэначнай, г. зн., у аснове прысутнічае сема ацэначнасці (аб’ектыўнай ці суб’ектыўнай), якая адлюстроўваецца ў тлумачэнні слова альбо можа быць выкрыта пры дапамозе семнага аналізу: бел. паганец (разм. лаянк.) ‘нядобры чалавек, нягоднік’ (ТСБМ ІІІ, 491) ад паганы ‘мярзотны, подлы’. Часам сітуацыя падаецца больш складанай, паколькі трэба ўлічваць пазамоўныя фактары ці шукаць ускосныя пацвярджэнні. Так, лексема ананімшчык (разм. пагард.) ‘той, хто піша ананімныя пісьмы’ (ТСБЛМ, 57) утворана ад словазлучэння ананімнае пісьмо, абодва кампаненты якога маюць нейтральнае значэнне. Але сама з’ява мае відавочныя негатыўныя ацэначныя канатацыі ў нашым грамадстве, што, дарэчы, праяўляецца ў значэнні слова ананiмка ‘не падпісанае аўтарам пісьмо, якое паведамляе пра каго-н. нешта непрыемнае, крыўднае’ (ТСБЛМ, 57). На гэтым фоне словы з суфіксам -шчык: абмершчык, адбельшчык, гравіроўшчык, расклейшчык такой ацэнкі не маюць, што таксама сведчыць аб тым, што менавіта матывавальная аснова лексемы ананімшчык мае эмацыянальную ацэнку. Як лічыць В. В. Урбан, пры дэрывацыі ацэначнай лексікі вялікая роля надаецца не толькі суфіксам, а і ўтваральным асновам [9, 28].
Нейтральнае матывавальнае слова + ацэначны афікс. Найбольш відавочнай рэалізацыяй гэтай схемы з’яўляецца той выпадак, калі фармант яўна стварае станоўчую ці негатыўную ацэнку. Напрыклад, пара слоў: рус. вкусовой - вкусовщина. Не асуджаецца той факт, што чалавек мае індывідуальны густ, калі гэта выражаецца словам вкусовой ‘заснаваны на індывідуальным гусце’
5 Падлік зроблены на выснове дадзеных тлумачальных слоўнікаў: ТСБМ, ТСБЛМ, СРЯ, БТСРЯ.
6 Улічваюцца таксама займеннікавыя словы.
ФІЛАЛОГІЯ
105
(СРЯ І, 182), але слова вкусовщина, дзякуючы словаўтваральнаму фарманту -щин(а), набывае мажлівасць рэалізацыі неадабрэння, азначаючы ‘ацэнку якіх-н. з’яў толькі з пункту гледжання свайго суб’ектыўнага густу’ (СРЯ І, 182).
Але сустракаюцца i больш складаныя выпадкі - рускія лексемы: трудяга са станоўчай ацэнкай і стиляга з адценнем іроніі, нават сарказму. Прыкладам можа служыць урывак з Інтэрнэт-апавядання пра тыпы мужчын:
Стиляга любит деньги и умеет их тратить. ... Стиляга маскулинен и похож на молодого Бонда. Его тело - атлетично, а досуг - пейнтболен! Хотя «если - завтра - война», Стиляга мигом выроет себе справку о полной недееспособности и свалит в уже известный тебе Антананариву (Зина Корзина).7
Гэтыя словы - дэрываты, адпаведна, слоў труд i стиль, якія самі па сабе з’яўляюцца нейтральнымі. Такім чынам, адзін і той жа фармант -яга мае здольнасць надаваць нейтральным асновам рознавектарнае экспрэсіўнае значэнне: трудяга са станоўчай ацэнкай і стиляга з адмоўнай.
Ацэначнае матывавальнае слова + ацэначны афікс. У многіх выпадках ад фарманта і матывавальнага слова залежыць як сама наяўнасць ацэнкі, так і тое, будзе яна станоўчай ці адмоўнай, - дастаткова параўнаць лексемы крытык і крытыкан. Дзеяслоў крытыкаваць тлумачыцца ‘падвяргаць крытыцы’, а крытыка, у сваю чаргу, мае наступнае значэнне ‘абмеркаванне, разбор чаго-н. з мэтай ацаніць вартасць, выявіць недахопы’, а таксама ‘адмоўнае выказванне пра што-н., аналіз недахопаў’ (ТСБЛМ, 304). Суфікс -ан / -ян надае матывавальнай аснове ацэнку, менавіта негатыўную - крытыкан (неадабр.) ‘чалавек, які схільны ўсе крытыкаваць, ва ўсіх бачыць адны недахопы’. Таксама грубіян ад грубіць ‘чалавек, які груба і дзёрзка адносіцца да іншых’ (ТСБЛМ, 157); інтрыган (неадабр.) ‘чалавек, які займаецца інтрыгамі’ ад інтрыга ‘скрытыя непрыстойныя дзеянні для дасягнення чаго-н’ (ТСБЛМ, 257).
Часцей за ўсё працэс, які можна абазначыць як граматычную эмацыйную дэрывацыю, у беларускай і рускай мовах рэалізуецца пры дапамозе адпаведных суфіксаў. Можна меркаваць, што некаторыя з падобных суфіксаў уносяць менавіта кампанент суб’ектыўнай ацэнкі, які накладваецца на асноўнае лексічнае значэнне матывавальнага слова. Гэта значэнне, у сваю чаргу, можа змяшчаць кампанент разумовага адлюстравання і ацэнкі рэчаіснасці, г. зн. аб’ектыўную ацэначнасць. Разгледзім рускія лексемы кислятина і вкуснятина. Па класіфікацыі ацэначных значэнняў Н. Д. Аруцюнавай, словы вкусный, кислый належаць да геданістычных ацэнак, якія звязаны з пачуццямі і адчуваннямі чалавека [10, 75-76]. Суфікс -<а>тин(а) у рускай мове з’яўляецца, безумоўна, ацэначным. Аднак вектар ацэнкі будзе скіраваны ў залежнасці ад значэння ўтваральнага слова: кислятина - негатыўная ацэнка, вкуснятина - пазітыўная. Тое ж самае можна сказаць пра ўтварэнні з фармантам -<у>г(а): абсалютна ацэначна адмоўнае пьянюга і, з другога боку, хитрюга з пэўнай долей сімпатыі. У беларускай мове таксама знаходзім падобныя прыклады: падлюга, п ’янюга і хітруга, спрытнюга. Падобнае можна ўбачыць у аддзеяслоўных вытворных назоўніках: рус. потаскуха з яскравай негатыўнай ацэнкай і щебетуха з долей сімпатыі і памяркоўнасці.
Нейтральнае матывавальнае слова + нейтральны афікс. У некаторых выпадках адпаведная сема з’яўляецца ў самым працэсе дэрывацыі, незалежна ад значэння асновы і характару фарманта.
Гэта можна назіраць у выпадку бел. паслугач (пагард.) ‘той, хто імкнецца выслужыцца перад кім-н., саўдзельнік у чым-н.’, паслугачка (ТСБЛМ, 448). Сама аснова паслуг- не намінуе асуджальнага ў грамадстве дзеяння, таксама фармант -ач можа ўжывацца ў складзе нейтральных назваў асобы - ткач, слухач, глядач, скрыпач, аднак вытворнае слова, абазначаючы адпаведную асобу, набывае эмацыянальна-ацэначны кампанент семантыкі.
Складаныя словы. Наяўнасць эмацыянальна-ацэначнага кампанента ў словатворчым працэсе відавочна пры ўтварэнні кампазітаў, дастаткова частых сярод эмацыянальна -ацэначнай лексікі. Гэтыя кампазіты маюць пад сабою метафарычна асэнсаваную цэлую сітуацыю, рэдукаваную да двух каранёў складанага слова. Прыклады эмацыянальна-ацэначных слоў, утвораных шляхам асноваскладання: бел. ветрагон, пустамалот, рус. жиртрест, краснобай; шляхам словаскладання: абібок, прайдзісвет, цямця-лямця, рус. околокиношный, околонаучный і інш.
7 Корзина, Зина. Стиляга / Зина Корзина // Типы мужчин [Электронный ресурс]. - 2009. - Режим доступа : http://www.svistok.ru/users/Zina/txt/1239354.html. - Дата доступа : 10.10.2009.
106
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Словаутварэнне “на узор”. Моцная эмацыянальная энергетыка слова вядзе да таго, што яно робіцца ўзорам, своеасаблівай матрыцай для ўтварэння эмацыянальна-ацэначных лексем. Так адбылося, напрыклад, са словам бестолочь / бесталач, якое ўжываецца ў абедзвюх мовах. Рус. бестолочь утварылася, як можна меркаваць, па аналогіі з моцным сродкам выражэння экспрэсіўнай ацэнкі - лексемай сволочь, якая з’яўляецца бязафіксным утварэннем ад дзеяслова сволочь. Такім чынам, дзеяслоўная фіналь з часткай асновы -о-чь робіцца своеасаблівым суфіксоідам, які можа ўтварыць новае слова. Падобнае знаходзім таксама ў рус. солдафон, слове якое, на думку М. Фасмера, было ўтворана пад уплывам уласн. Агафон (ЭСРЯФ8, 710). У сучасным Інтэрнэце можна знайсці гульню Свинтусы и барантусы, дзе для ўтварэння другой назвы была выкарыстана частка першай, якая пачала адыгрываць ролю фарманта.
Семантычная дэрывацыя. Таксама відавочным і празрыстым падаецца працэс з’яўлення эмацыянальна-ацэначнага кампанента ў словах шляхам семантычнай дэрывацыі: свіння / свинья, дубіна / дубина, слон - у абедзвюх мовах гэты рад можна працягваць. Семантычная дэрывацыя, як вядома, ажыццяўляецца на аснове метафары і метаніміі і з’яўляецца даволі распаўсюджанай мадэллю ўзнікнення эмацыянальнай ацэнкі.
Семантычны дэрыват + словаутваральны афікс. У некаторых выпадках «тропаморфны і словаўтваральны спосаб утварэння экспрэсіўнай афарбоўкі могуць камбінавацца» [7, 71]. Калі слова ўжо ўцягваецца ў экспрэсіўна-ацэначную сферу, яно з незвычайнай свабодай пачынае параджаць дэрываты. Напрыклад, эмацыянальна афарбаваныя дэрываты ад лексемы свіння ў беларускай мове: свінскі, свінства, свінтус, свінтух, свінюха, свінух, свінарнік, свінячыць, сюды ж з рускай можна дадаць свинюха, свинюшка, свинушник, свиннота, свиннотища і інш. На думку Ю. Дз. Апрэсяна, гэта магчыма, калі зыходнае слова - у гэтым выпадку лексема свіння / свинья - валодае канатацыяй, якая рэалізуеццца ў пераносных значэннях, марфалагічных дэрыватах свинушник, свинтус, метафарах і параўнаннях напиться как свинья, разбираться как свинья в апельсинах, фразеалагічных адзінках, пасловіцах метать бисер перед свиньями, сінтаксічных канструкцыях і інш. [11, 159-169].
Дзеяслоў переродиться набывае пераноснае значэнне ‘страціць паступова свае былыя якасці, уласцівасці’ і на яго падставе ўтварае дэрыват перерождение ‘страта былога светаўспрымання, былой рэвалюцыйнай ідэалогіі, сацыяльнага вобліку’ (СРЯ, 92), які змяшчае семантыку неадабрэння і дае жыццё цэламу гнязду лексемаў: перерожденец, перерожденка, перерожденческий, перерожденчество. Можна меркаваць, што прычына падобнага заключаецца ў тым, што нейтральная ў дачыненні да навакольнага асяроддзя характарыстыка (пшеница переродилась; порода скота переродилась) набывае ацэначнае гучанне ў прымяненні да чалавека; яго свядомыя паводзіны ўжо не могуць успрымацца як нейтральныя ў адрозненне ад несвядомага існавання прыродных аб’ектаў.
Увагі заслугоўваюць аказіянальныя ужыванні слоў, якія служаць для выражэння пачуццяў суб’екта да прадмета гаворкі. Такія словы сучаснымі слоўнікамі не фіксуюцца. Наступны прыклад, на нашу думку, з’яўляецца рэалізацыяй мадэлі нейтральнае матывавальнае слова + нейтральны афікс.
Відавочна, сярод афіксаў, здольных выражаць розныя аказіянальныя экспрэсіўныя значэнні, выдзяляюцца, перш за ўсё, суфіксы. Такія суфіксы - жывы сродак выражэння экспрэсіўнай ацэнкі. З лёгкасцю далучаючыся, яны дазваляюць патрэбны момант выражаць пачуццё і нават канцэнтраваць яго, як у наступным фрагменце, дзе адзін з удзельнікаў дыялогу сітуацыйна канцэнтруе дэрываты ад кораня свят-:
- Вось, асталоп, прычапіуся! - буркнуу Кавалец.
- Я асталоп? У-у, святун, свяцька, святух... - стау дражніцца Стасік.
- Насач, насач польскі! - урэзау Кавалец.
- Святун, святун... Семінарыст недавучаны, недапечаны, маскоуская варона, маскаль! (А. Наварыч)
Як відаць, у размоўным альбо паэтычным маўленні падобныя дэрывацыйныя здольнасці могуць мець словы, для якіх слоўнік падобнага не фіксуе, пар. у У. Маякоўскага:
8 Фасмер, М. Этимологический словарь русского языка : в 4 т. / М. Фасмер ; пер. с нем. и доп.
О. Н. Трубачева. - СПб. : Азбука : Изд. центр «Терра», 1996. - 4 т.
ФІЛАЛОГІЯ
107
Будет любовь или нет?
Какая -
большая или крошечная?
Откуда большая у тела такого:
должно быть, маленький,
смирный любеночек.
Вынікі
У выніку даследавання эмацыянальна-ацэначных слоў у рускай і беларускай мовах па матэрыялах тлумачальных слоўнікаў літаратурнай мовы можна заключыць наступнае:
1. Колькасць слоў з негатыўнай эмацыянальнай ацэнкай у вывучаемых мовах прыблізна супадае. Эмацыянальна-ацэначныя назоўнікі дамінуюць у параўнанні з астатнімі паўназначнымі часцінамі мовы як ў беларускай (532), так і ў рускай (612) мовах.
2. Сярод сродкаў другаснай намінацыі выдзяляюць семантычную дэрывацыю і марфалагічную дэрывацыю. Па тыпу мадэляў марфалагічная дэрывацыя прадстаўлена наступнымі тыпамі: ацэначнае матывавальнае слова + нейтральны афікс; нейтральнае матывавальнае слова + ацэначны афікс; ацэначнае матывавальнае слова + ацэначны афікс; нейтральная аснова слова + нейтральны афікс; словаскладанне і асноваскладанне. Змешаныя тыпы мадэляў: пераноснае ацэначнае значэнне <=>марфалагічны дэрыват з эмацыянальнай ацэнкай. Да мадэляў семантычнай дэрывацыі належаць пераносныя значэнні слоў. Усе пералічаныя мадэлі характэрны для ўсіх часцін мовы.
3. Аказіянальныя ўжыванні і новыя словы, якія выражаюць эмацыянальную ацэнку, могуць стварацца на ўзор “моцных” эмацыянальных слоў, часам дэнатат у такіх створаных словах неканкрэтны, а іх семантыка размытая і вызначаецца кантэкстам: святун, свяцька; барантус і г. д.
Літаратура
1. Шаховский, В. И. Лингвистическая теория эмоций : моногр. / В. И. Шаховский. - М. : Гнозис, 2008. - 416 с.
2. Мечковская, Н. Б. Семиотика: Язык. Природа. Культура : курс лекций / Н. Б. Мечковская. -3-е изд. - М. : Академия, 2008. - 432 с.
3. Кронгауз, М. А. Русский язык на грани нервного срыва / М. А. Кронгауз. - 2-е изд., стер. -М. : Знак, 2009. - 232 с.
4. Лексікалогія сучаснай беларускай літаратурнай мовы / АН Беларусі, Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа ; пад рэд. А. Я. Баханькова. - Мінск : Навука і тэхніка, 1994. - 463 с.
5. Калимуллина, Л. А. Семантическое поле эмотивности в русском языке: диахронический аспект (с привлечением материала славянских языков) : моногр. / Л. А. Калимуллина. - Уфа : РИО БашГУ, 2006. - 344 с.
6. Вольф, Е. М. Функциональная семантика оценки / Е. М. Вольф. - 2-е изд., доп. - М. : Едиториал УРСС, 2002. - 260 с.
7. Телия, В. Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц / В. Н. Телия. - М. : Наука, 1986. - 144 с.
8. Виноградов, В. В. История слов : ок. 1500 слов и выражений и более 5000 слов, с ними связанных / В. В. Виноградов. - М. : Рос. акад. наук, Отд-ние лит. и яз., Науч. совет «Рус. яз.», Ин-т рус. яз. имени В. В. Виноградова, 1999. - 1138 с.
9. Урбан, В. В. Катэгорыя ацэнкі ў беларускай дыялектнай мове (на матэрыяле субстантываў -характарыстык асобы) : дыс. ... канд. філал. навук : 10.02.01 / В. В. Урбан. - Мінск, 2002. - 123 л.
10. Арутюнова, Н. Д. Типы языковых значений: Оценка. Событие. Факт / Н. Д. Арутюнова. - М. : Наука, 1988. - 341 с.
11. Апресян, Ю. Д Избранные труды : в 2 т. / Ю. Д. Апресян. - М. : Шк. «Языки русской культуры». Изд. фирма «Восточная литература» РАН, 1995. - Т. 2 : Интегральное описание языка и системная лексикография. - 767 с.
Summary
The article is devoted to linguistic expressiveness, especially to the lexical means of performing meaning which contain emotive and evaluative components in its structure. Words containing the components mentioned above represent expressiveness in their pure way. They reveal the relation of a speaker to what is being discussed. Some productive morphological and semantic models of such words in modern Belarusian and Russian are introduced, explained and accompanied by the number of examples. The examples are taken from Russian and Belarusian classics and also from the up-to-day language of Internet users.
Паступіу у рэдакцыю 01.02.10.
