Аказіяналізмы-назоўнікі ў паэтычным маўленні Рыгора Барадуліна Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ

95

УДК 811.161.3’38

АКАЗІЯНАЛІЗМЫ-НАЗОЎНІКІ Ў ПАЭТЫЧНЫМ МАЎЛЕННІ РЫГОРА БАРАДУЛІНА

Л. В. Жураўская

кандыдат філалагічных навук, дацэнт, дацэнт кафедры беларускага мовазнаўства УА МДПУ імя І. П. Шамякіна

Т. X Азёмша

студэнтка філалагічнага факультэта УА МДПУ імя І. П. Шамякіна

У артыкуле выяўляюцца структурныя, функцыянальныя асаблівасці аказіяналізмаў-назоўнікаў, звяртаецца ўвага на семантыку пэўных груп аказіянальных слоў у аўтарскім маўленні народнага паэта Рэспублікі Беларусь Рыгора Барадуліна.

Уводзіны

У навуковай літаратуры агульнапрызнана, што індывідуальны стыль пісьменніка грунтуецца на агульнамоўным матэрыяле, але адбор моўных сродкаў, іх склад, прыёмы абазначэння прадметаў і паняццяў адметныя ў кожнага пісьменніка, праз што і выяўляюцца асаблівасці светаўспрымання, грамадзянская пазіцыя, талент аўтара.

Як падкрэсліваюць даследчыкі творчасці, стылю Р. Барадуліна, індывідуальная словатворчасць - арганічная, унікальная рыса паэтычнага таленту паэта; аказіяналізмы ў яго творах - адзін з найважнейшых мастацкіх сродкаў; ён прызнаны майстар неалагізма ў сучаснай беларускай паэзіі [1]-[4].

Аказіяналізмы (лац. accosionalis - “выпадковы”) - з’явы маўлення, якія не адпавядаюць агульнапрынятаму ўжыванню, ствараюцца паэтамі і празаікамі, публіцыстамі, а таму называюцца інакш аўтарскімі, індывідуальна-стылістычнымі неалагізмамі, або аўтарскімі наватворамі [5, 65].

У беларускім мовазнаўстве аказіянальную лексіку даследавалі Г Басава, У А. Бобрык, В. Зразікава, Г. Казейка, М. Прыгодзіч, А. Солахаў Н. У Чарнаброўкіна, Г. М. Яраш і іншыя мовазнаўцы з пункту гледжання асаблівасцей словаўтварэння, функцыі ў мастацкім тэксце, семантыкі [6]-[12], зроблены спробы стварэння слоўнікаў аказіяналізмаў [1], [6], [13]. У якасці матэрыялаў даследавання вучоныя выкарыстоўвалі і паэтычныя тэксты Р. Барадуліна, аднак аказіяналізмы твораў зборніка паэта “Евангелле ад Мамы” [14] прадметам спецыяльнага вывучэння не з’яўляліся.

Таму мэтай дадзенага даследавання з’яўляецца апісанне аўтарскіх неалагізмаў-назоўнікаў гэтага зборніка ў кагнітыўным аспекце: мова - механізм пазнання, сістэма знакаў якая кадыфікуе, трансфармуе інфармацыю, у значэнні моўных адзінак закладзены пазнавальныя структуры, што выяўляецца пры ўтварэнні аказіянальных слоў. У нашым выпадку асаблівасці семантыкі, структуры, функцый аказіяналізмаў звязаны з тэматычнымі асаблівасцямі зборніка, аўтарскай задумай, яго жыццёвым крэда.

Вынікі даследавання і іх абмеркаванне

Зборнік вершаў Р. Барадуліна “Евангелле ад Мамы” - своеасаблівая з’ява ў беларускай літаратуры і ў жыцці самога аўтара. У яго ўвайшлі творы сталага паэта, майстра слова, чалавека, які задумваецца над тым, з чым прайшоў па зямлі абяцанай і на каго пакіне яе. У вершах-споведзях любоў да жыцця, вяртанне да запаветных пачаткаў. Праз усю творчасць паэта праходзіць вобраз яго маці Акуліны Андрэеўны, які набыў ў гэтым зборніку больш шырокі кантэкст: “слова “маці” адкрываецца сваім першапачатковым сэнсам, уключае ў сябе паняцці роду і радзімы... “Евангелле ад Мамы” прачытваецца як благавест пра род і радзіму, айчыну і народ.” [1, 240]. Паэт па-свойму прыходзіць да Бога, робіць спробу выявіць светаадчуванне чалавека ў жыццёвым тлуме, зірнуць на катаклізмы часу як на адплату за гістарычную здраду, згодніцтва, вераадступніцтва.

Выхад паэт бачыць у захаванні трох святынь - Маці. Мова. Малітва: праз іх вымяраецца чалавечая існасць. Даследчыкі творчасці Р. Барадуліна адзначаюць, што ў адным з інтэрв’ю паэт

96

ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА

падкрэсліў: “Без мовы нічога не можа быць, а яна... даецца разам з жыццём і даецца ад маці... Але самае галоўнае, што дало мне сілу ў жыцці, - гэта маміна слова, маміна мова. .Натуральная, родная мова перадаецца толькі з малаком маці, таму родная мова і завецца матчынай” [1], [4], [15].

Такім чынам, асноўны канцэпт зборніка “Евангелле ад Мамы” - роздум паэта пра лёс этнасу, радзімы, мовы. Сам факт, што ў зборніку “Евангелле ад Мамы” каля 500 аказіянальных слоў, - сведчанне таго, што мова беларуская жывая, яна функцыянуе як сродак пазнання, успрымання, адлюстравання з’яў рэчаіснасці, выяўлення пачуццяў паэта, лірычнага героя. Ужо на гэтай падставе можна сцвярджаць, што аўтарскія неалагізмы ў паэтычным маўленні Р. Барадуліна выконваюць эстэтычную функцыю.

Сярод выяўленых наватвораў 299 назоўнікаў простых і 62 складаныя.

Часцей паэт выкарыстоўвае назоўнікі з адцягненым значэннем (66 простых і 12 склада-ных): показка [14, 213], узбліск [14, 215], незабыццё [14, 210], уздрыг [14, 205], пагасціны, вясціны [14, 235], сечыва [14, 242], ведзьмаўство [14, 244], цемрыва [14, 27], юрлівосць [14, 249], водмаладзь [14, 251], шанцаванне [14, 324], белата [14, 347], гняўлівасць [14, 346], неціхоцце [14, 346], бесчась [14, 346], хмарыва [14, 37], бальшыня [14, 371] і інш.;

небаўлётнасць [14, 437], доўгаспрыянне [14, 42], хваласпеў [14, 289], тагасвецце [14, 72], мнагамудрасць [14, 20], дабрасвецце [14, 280] і інш. Гэта назоўнікі з адцягненым значэннем якасці, уласцівасці, стану, адчування, дзеяння.

Аказіяналізмы-назоўнікі, што маюць абстрактнае значэнне, падзяляюцца на некалькі лексіка-семантычных падгруп, якія выяўляюць аўтарскую пазіцыю, яго погляд на апісаныя з’явы, маюць абагульняльнае значэнне:

- назоўнікі-назвы перажытых беларусамі як этнасам гістарычных падзей: Ён думкай засявае /Магчымую прастору, /Дзе правяла разору /Прапаўшчына сівая [14, 11]; Чаму ж ён не адвёў абвіў змяіны / Рахманы, як і сам ты, твой анёл [14, 197]; Мы - толькі сцені ў храме сноў, / Пагонь / на свежых ранах ляда [14, 143]; А вынесці можам на развітанне / За ўсё, што было да душы /да смаку/За доўгаспрыянне і спачуванне /Мы вынесці можам жыццю падзяку [14, 42];

- аказіяналізмы-назвы заўсёдных з’яў, што вядуць беларуса праз усё жыццё: Так і нябёсы важаць дзень асверамі, /А важыва яму да небакраю [14, 11]; Паклон кужэльнаму сувою - /Бярог іў сквар, іўмаразы [14, 405];

- наватворы-назоўнкі, якія абазначаюць паняцці-абагульненні жыццёвага вопыту паэта:

Смерць як жыццё / Жыццё як смерць. /1 немінучасць і мінучасць / Жыві / І ў гэтым свеце сцвердзь, /1ў тым /Сваю нежывучасць [14, 157]; Няхай не трапіць толькі ў перакрут, /Як з лёну тканая, душа Ілоны [14, 290]; Пражорліваму ашчэру / Свой голад не давярайце ... [14, 46]; І прагоніць вада і засмагу і стому, /1ў чужыне па краі бацькоўскім тугу [14, 34]; Я царкву сваю ў душы нашу / З алтаром святла, званіцай болю / Правіць смутак мой па мне імшу, /Хоча хваласпеў злагодзіць долю [14, 289].

Другую па колькасці групу складаюць аказіянальныя новаўтварэнні са значэннем асобы (простых - 30, складаных - 20):

здзірца [14, 84], прыбыш [14, 80], паміране [14, 316], снегавічоўна [14, 168], філалагіня [14, 430], селянінавіч [14, 127], цыганяняты [14, 187], мілун [14, 154], нецярплівец [14, 42], камяняр [14, 283], пабягай [14, 434], паляжучка [14, 434], купаляняты [14, 107];

радзімапрадаўцы [14, 416], глінамесец [14, 334], велікалюд [14, 248], лянотнік [14, 402], аднакрэўнік [14, 68], хлебараб [14, 43], гаспадыня-парадніца [14, 109] і інш.

Аказіянальныя назоўнікі гэтай групы дзеляцца на наступныя семантычныя падгрупы:

- назвы асоб па роду заняткаў - мужчынскага і жаночага полу, утвораныя ад асноў назоўнікаў або дзеясловаў суфіксальным спосабам: філалагіня, драматургіня, трамвайшчык, перавознік, камяняр, пралля, ткалля: Камяняр крута камень куе [14, 283]; Тры цюльпаны ад філалагіні, /Як намёк сівому цельпуку, /Што твая магчымасць ваўспаміне [14, 430]; Ды, конюхрадасці кароткай, / Чакаю свой табун дарма. / Стаю ў руках з пустой аброткай, / Ды перавозніка няма [14, 375]; Трамвайшчык/Голасам адсырэлым/ Аб’яўляе: /- Трамвай на возера йдзе [14, 220];

- назвы асоб па месцы жыхарства, утвораныя суфіксальным спосабам: селянінавіч (жыхар вёскі, селянін), хутаранчык (хлопчык з хутара): У кружалах развязвалі торбы цішком, / Вячэралі прадубленай саланінай. / Шукалі работы самай цяжкай / Ільновалосыя селянінавічы [14, 127]; Што з нічога нешта вымоджвала, / Са старога новае перашывала, / Каб бацьку было не сорам / Мяне, хутаранчыка, паказваць мястэчку [14, 297];

ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ

97

- назвы асоб жаночага полу, утвораныя суфіксальным спосабам: снегавічоўна ^ снегавік, крывічоўна ^ крывічы: Яна мая па духу, па крыві, /Крывіцкая крывінка, / Крывічоўна [14, 290]; Мароз снегавічоўну лепіць, /Завейна гладзіць бараду [14, 168];

- назвы асоб па нейкай прыкмеце, уласцівасці, утвораныя ад асноў прыметнікаў суфіксальным спосабам: ненажэрцы ^ ненажэрныя; нецярпліўцы ^ нецярплівыя; дуронка, распушчонка ^ дурная, распусная; нястомнікі ^ нястомныя; ад асноў дзеясловаў: здзірца ^ здзіраць, мілун ^ мілавацца, паляжучка ^ паляжаць, пабягай ^ пабегчы: А вядуць не ўсе дарогі ў Рым, / У Ерусалім / Ідуць нястомнікі [14, 281]; Каб зброд, няварты нашае гразі / Меў за нікчэмнасць нас, / Каб здзірца быў у рызе, / Мы ў рыззі [14, 84]. Назоўнік здзірца мае абагульняльнае значэнне “ўсякі, хто ў адпаведны час абіраў беларускі народ”, утвораны суфіксальным спосабам ад асновы дзеяслова здзіраць - абіраць.

Шматлікая трэцяя група аказіяналізмаў-назоўнікаў - назвы прадметаў (34 простыя і 27 складаных): ручасцік (збан) [14, 62]; свінцонка (вада са свінцом); пер’іна [14, 195]; тапаляняты [14, 107]; быльняжынка [14, 354]; камянькі (каменьчыкі), камячына (камяк) [14, 202]; падсмеценне (смятана, якой прыпраўлялася страва), габлюшка (стружка ад габлявання) [14, 290]; халадзёнка (квас) [14, 303], [14, 185]; манашка-каплічка [14, 372], электрасвечка [14, 125], страха - чубатка [14, 264], жаўталісце [14, 199], чарнахмыз [14, 111], лістабой [14, 438] і інш.

Аказіянальныя назоўнікі-назвы прадметаў падзяляюцца на наступныя лексіка-семантычныя падгрупы:

- назвы прадметаў быту: ручасцік, пер’іна, габлюшка, камячына, камянькі: Вечар... / Цішыню ліе, / Як сырадой з ручасціка, / Смутак захінае гаманою [14, 62]; На хвасце ў сарокі пер’іна /Пераважыць ісціну рахубай [14, 195]; Калі маю суцішыць галаву /Напханая габлюшкамі падушка, /1 зноўку запярэчу - /Я жыву, / Бо за мяне жыве мая дачушка [14, 290]; Ліст зялёны нестане жоўты, ён не сагрэе / Камячыну ласкава, / Як і ліст ад цябе, / Што вяшчуе расстанне [14, 202]. Не пярына - пер’іна - адзінкавы прадмет, філасофскае разважанне ў лаканічнай форме: часам не трэба доўга разважаць, каб убачыць ісціну; камячына (ад камяк) - адзінкавы прадмет, вялікі камяк;

- стравы: падсмеценне, халадзёнка (квас): Тады была сіла, /Як маці на гаршчок насіла. / Падсмецення на патэльні / Не паспытаеш, відаць [14, 185] І халадзёнка льецца з меднай кварты / У лазні, дзе не змываюцца грахі [14, 303]. Аказіяналізмы ствараюць нацыянальны каларыт, назоўнік падсмеценне ўтвораны ад асновы назоўніка смятана прыставачна-суфіксальным спосабам;

- з’явы прыроды: сівярок ^ сівер, сняжыца ^ снег, утвораныя суфіксальным спосабам ад асноў назоўнікаў: Сняжыца ў вочы б’е сляпая. / Глядзіш, і скончыцца зіма [14, 168]; Свяжэе потых сівярка, / Чужэе цесната людская [14, 5]; словы гэтыя маюць метафарычнае значэнне: сняжыца напрыканцы зімы - не снег, у тэксце - знак змен на лепшае; слова сівярок (не сівер) -нясе негатыўнае значэнне: адчужэнне ў адносінах; свінцонка - вада са свінцом у выніку чарнобыльскіх падзей, а не свянцоная вада - свянцонка: Свянцонку б лепш назваць - / Свінцонкаю - / Цяжкім свінцом вада свяцілася [14, 163]. Замена адной літары - і ствараюцца антонімы кантэкстнага тыпу - часты прыём у паэзі Р. Барадуліна [3], [4].

- назвы месца жыхарства: прабацькаўшчына, праайчына, прасвет; начлежжа, паганішча, гарэлішча: Спадчына - / Пупавіна, / Што лучыць з сусветам, з прасветам, / З прабацькаў-шчынай, з праайчынай, /1 досвіткавай лучынай... [14, 79], словы ўтвораны ад наяўных у мове свет ^ прасвет, бацькаўшчына ^ прабацькаўшчына, айчына ^ праайчына прыставачным спосабам, у тэксце маюць значэнне гістарычнага паходжання сучаснага беларуса, больш лаканічна не скажаш: нельга забываць, хто ты ёсць, ты гаспадар на сваёй радзіме; словы начлежжа, гарэлішча, паганішча маюць зборнае значэнне - назвы пройдзеных гістарычных шляхоў беларусамі, пра якія таксама нельга забывацца: І ён, / адкопваючы замчышчы й паганішчы, / Вяртаў дамоў крывіцкі дух забраны [14, 31]; Ля агню начных бажых / Нецярпенне дыбам. / Ля гарэлішчаў чужых/ Смела грэйся дымам [14, 135]; Ліставейны лівень Белавежы, /Цёплы град зрудзелых жалудоў /Зубранят вятрыстае начлежжа [14, 193];

- назвы раслін: дзьмушка, быльняжынка: Усё - пачатак тла і лоўля дзьмушак, / І млоснасць духу - ўсё лухта лухты [14, 7]. Мяжа туману. Світання мяжа. / Мяжа дабра й трываласці. / Ад быльняжынкі аж да глыжа / Апошняга прошлась трымаецца [14, 31]. Словы дзьмушка (ад літаратурнага дзьмухавец) у тэксце мае значэнне “адна часцінка” дзьмухаўца; быльняжынка (ад быльнёг) мае значэнне адзінкавасці, утвораны суфіксальным спосабам, у тэкстах -

98

ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА

сродкі перадачы філасофскага сцвярджэння аб непаўторнасці жыцця, дзе кожная дробязь - знак праявы Божай, на ёй трымаецца жыццё.

Такім чынам, простыя назоўнікі - назвы рэалій, прадметаў, з’яў, утвораныя ад наяўных у беларускай мове слоў суфіксальным, прэфіксальным спосабамі, аўтар выкарыстоўвае для перадачы рэльефнасці, зразумеласці філасофскіх разважанняў аб непаўторнасці жыцця, аб неабходнасці памятаць свае вытокі; для стварэння лаканічных карцін, вобразаў агульначалавечага значэння.

Сярод складаных назоўнікаў-аказіяналізмаў выдзелены наступныя лексіка-семантычныя групы: назвы асоб, прадметаў, раслін жывёл, абстрактных паняццяў, кожная з якіх прадстаўлена сваімі лексіка-семантычнымі падгрупамі. Паводле структуры выдзяляюцца два тыпы складаных назоўнікаў-аказіяналізмаў: цэласна-аформленыя (адно слова, дзе ўтваральныя асновы звязаны з дапамогай злучальнага галоснага) і раздзельна-аформленыя (кампазіты-назоўнікі з апорным капанентам, роўным слову [11]), [16].

Сярод назваў асоб вылучаюцца семантычныя падгрупы:

- назвы асоб па роду заняткаў - злітна-аформленыя, утвораныя складана-нульсуфіксальным ці складана-суфіксальным спосабамі злучэннем асноў назоўніка і дзеяслова, ці двух назоўнікаў: Дзецяробы пайшлі ў бабылі. / Ні ўчынак, ні хлеб учыніць / Няма рошчыны [14, 248]; складана-суфіксальным спосабам: Радзімапрадаўцы, / Вам гэта ўсё роўна, / За колькі каго прадаваць і калі [14, 416]; Спапернік вечнага тварца, / О, скульптар, / Дужы глінамесец, / Зляпіць ці зможаш / Поўны месяц / Ці хоць бы веташок з канца [14, 334]; Калоссямі трызніць іржэўнік, /Рака помніць хвалі свае. /1 голас крыві /Аднакрэўнік /З натоўку вякоў пазнае [14, 68]. Назоўнікі дзецяробы, радзімапрадаўцы, глінамесец перадаюць эмацыянальны стан аўтара, яго роздум, роспач, асуджэнне: дзецяробы ў тэксце - “мужчыны, што маюць дзяцей, але ўтрымліваць іх не могуць, бо яны бабылі, беднякі”; радзімапрадаўцы - “здраднікі”; глінамесец - “скульптар, які не можа стварыць хоць бы нейкі штрых (веташок) да вобраза Радзімы”; назоўнік аднакрэўнік мае абагульняльнае значэнне “беларус, што памятае сваё паходжанне, як колас - іржэўнік, рака -хвалі свае”.

Раздзельна-аформленыя аказіянальныя назоўнікі, ці кампазіты-наватворы з апорным кампанентам-самастойным словам, што перадаецца дэфісным напісаннем іх: земляроб-працавік, прасцяк-недашкрэба, мужык-дзецяроб, гаспадыня-парадніца. Другі кампанент стварае параўнанне прадметаў ілюструе асацыятыўнасць мыслення паэта, незвычайнасць яго светаўспрымання: Трава - / гаспадыня-парадніца, / Парадак ва ўсім прызнае [14, 109].

Найбольшую па колькасці групу складаюць аказіянальныя назоўнікі-кампазіты назвы прадметаў (20).

Сярод іх

- назоўнікі-назвы з’яў прыроды, утвораныя складаннем асноў назоўніка і дзеяслова бязафіксным спосабам: снегастой, вададых, ветравей, лістабой, хваласпеў, суравей: Без людзей жыццё - галлё бязлістае, / Ліст не ўвесь суравеі змялі [14, 40]; А вецер пыл садзьме / З магіл забытых /1 намяце навеі ў лістабой [14, 438]; Нясе з павагаю ваду святую, /Як дарагую ношку, / вададых, / Нясе ды чуе: Каня лямантуе / І жаўранак казыча сонны слы/ [14, 65]; Ходзіць ненажэраю / Ветравей. / Неба, бросняй шэраю не травей [14, 348]. Значэнне аказіяналізмаў-кампазітаў выводзіцца са значэнняў іх кампанентаў: суравеі - “суровыя, халодныя вятры”; лістабой - “час, калі лісце інтэнсіўна ападае з дрэў, пераможанае, пабітае”, а ў вершы - гэта сімвалы неперарыўнасці, няскончанасці жыцця (не ўвесь ліст змялі суравеі); вададых - спакойнае цячэнне вады, як дыханне чалавека;

- назвы прадметаў з’яў побыту, утвораныя складаннем асноў прыметніка і назоўніка; электрасвечка, электрасвятло: Праз зашклёныя вочкі / Каменных кашоў / Хоча выліцца электрасвятло халоднае [14, 420];

- назвы расліннага, жывёльнага свету: чарнахмыз, жаўталісце, жывадух: Я сцяжыне дань залачу / Жаўталісцем / З бяроз Беразвечча [14,199]; Час паветра не знішчыў /1 вякуюць вякі / Жывадухі гарышчаў - /Галубы й мастакі [14, 426];

- назвы абстрактных паняццяў, утвораныя складана-суфіксальным спосабам: доўгаспрыянне, тагасвецце, крутаброўе, дабрасвецце: Затрапятаўся, быццам дабрасвецце, / Над Галілейскім морам галубок [14, 280]; ... За доўгаўспрыянне і спачуванне / Мы вынесці можам жыццю падзяку [14, 242]; Беларушчына - /Крокі вязня. /Крутаброўе калядных дуг / Вольны ўздых і высокі дух [14, 56].

ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ

99

Сярод раздзельна-аформленых кампазітаў-наватвораў найбольш назваў з’яў прыроды: дождж-імжыніст, дождж-марасель... [14, 255]; маладзік-светласей [14, 56], вятры-вазакі [14, 171], прыцемак-хвалько [14, 187]. Страсае светлакоў цыгаркі / На росы прыцемак-хвалько [14, 187]; Іллянішча топчуць вятры-вазакі. / Надвор’е імжу прасявае. / Завязвае клопат снапоў вузялкі / На памяць аб леце, / Аб цёплым блакіце [14, 171]. Другі кампанент кампазіта дае кваліфікацыю, параўнанне першаму (вецер-вазак - моцны, топча палі, як нагружаны воз), у адных выпадках другі кампанент - агульнавядомае беларускае слова, у другіх - аказіяналізм - дождж-марасель (марасіць), -імжыніст (імжыць), цень-курацень - пра кружэнне антэны на доме); маладзік-светласей (сее святло). Такія назоўнікі валодаюць найбольшай выразнасцю, экспрэсіўнасцю, вобразнасцю з-за сваёй своеасаблівай структуры;

- назваў прадметаў: хустка-ахінанка, мова-крывічанка, палка-падпірушка, манашка-каплічка, казка-інтрыганка. Другі кампанент - аддзеяслоўны назоўнік падкрэслівае прызначэнне прадмета, абазначанага першым кампанентам кампазіта (хустка-ахінанка - для ахінання, палка-падпірушка - падпора, казка-інтрыганка - інтрыгуе); другі кампанент - назоўнік - агульнавядомы -дае апісанне прадмета: мова-крывічанка (мова крывічоў); манашка-каплічка - падобная на манашку ў чорным адзенні; страха-чубатка (падобная на курыцу), жарынка-дзьмушка (якая яшчэ не патухла). Кампаненты такіх слоў-кампазітаў - рэаліі жыцця беларусаў, што сведчыць пра натуральнасць вобразаў і іх “беларускасць”: Двор прапах, як млынар, мукою, / Смачна квокча страха-чубатка [14, 264]; Спачатку ловім мы жар-птушку, / Узняўшы ў небе зорны пыл. / А потым - / Палку-падпірушку, Каб свой падперці небасхіл [14, 294]. І вусны песцяць казку-інтрыганку, /1 пражу грэе цёплая рука [14, 264]; А час цябе /Жарынкай-дзьмушкай / Здзімае, як і ўсіх, / На дно [14, 222]. Назоўнікі-кампазіты, што абазначаюць прадметы, ствараюць арыгінальныя вобразы, даюць магчымасць знайсці нацыянальнае ў агульначалавечым.

Як паказвае прааналізаваны матэрыял, аказіянальныя назоўнікі ў зборніку “Евангелле ад Мамы” ўтвораны пераважна марфалагічнымі спосабамі афіксацыі: прыставачным, суфіксальным, а таксама складаннем, якое прадстаўлена двума тыпамі: злітныя кампазіты і кампазіты з апорным кампанентам самастойным словам (раздзельна-аформленыя).

Аказіянальныя назоўнікі ўтвараюцца пераважна пры дапамозе суфіксаў:

-шчын-: прапаўшчына;

-інк-(-ынк-): быльняжынка, блакіцінка;

-шчык-(-нік-): трамвайшчык, перавознік;

-оўн-: снегавічоўна, крывічоўна;

-нік-: лянотнік, ліпоўнік;

-нят-: цыганяняты;

-ышч-(ішч-): паганішча, замчышча, гарэлішча;

-ств-: ведзьмаўство [14, 244];

-ец-(-ц-): здзірца, ненажэрцы, нецярплівец;

-ын-(-ін-): камячына, філалагіня;

-яр-: камяняр;

-асць-(-осць-): юрлівосць [14, 249], гняўлівасць [14, 346];

-ыв-: сечыва [14, 242], хмарыва [14, 37];

-ат-: белата.

Менш прадуктыўнымі з’яўляюцца

бязафіксны спосаб утварэння назоўнікаў ад дзеяслоўных асноў: уздрыг, ашчэр [14, 46]; сквар [14, 405];

прэфіксальны: водмаладзь, праайчына [14, 79], прабацькаўшчына, прасвет [14, 79]. прыставачна-суфіксальны: пагасціны, нежывучасць [14, 157]; падсмеценне [14, 185]. Значная колькасць назоўнікаў-аказіяналізмаў утворана спосабам складання: асновы назоўніка і дзеяслова: лістабой, ліставей, зімавея, дзецяроб; прыметніка і назоўніка: велікалюд, Белабог;

складана-суфіксальным спосабам: глінамесец, аднакрэўнік [14, 68],радзімапрадаўцы [14, 416]. Больш прадуктыўным з’яўляецца ўтварэнне кампазітаў-назоўнікаў з апорным кампанентам назоўнікам: мужык-дзецяроб, прасцяк-недашкрэба, гаспадыня-парадніца, хустка-ахінанка, манашка-каплічка, казка-інтрыганка; дождж-марасель (марасіць), дождж-імжыніст (імжыць).

100

ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА

Вывады

Выяўленыя ў тэкстах зборніка “Евангелле ад Мамы” Р. Барадуліна семантычныя групы аказіяналізмаў-назоўнікаў - гэта назвы з’яў рэалій, прадметаў асоб, абумоўленыя творчай задумай аўтара, дапамагаюць яму стварыць такія вобразы, якімі іх успрымае паэт-беларус, што ўсё жыццё дбае пра лёс Мовы, Маці, Радзімы.

Натуральна, што паводле структуры - гэта вытворныя словы, утваральныя асновы іх -у большасці вядомыя беларускай мове. Спосабы словаўтварэння такія, як і ў кадыфікаванай беларускай мове, таму большасць з іх зразумелыя ў паэтычных тэкстах, не патрабуюць асаблівых тлумачэнняў, набываюць у большасці выпадкаў метафарычнасць, абагульняльнасць.

Аказіянальныя назоўнікі ў аналізаваным зборніку ўтвораны пераважна афіксальнымі спосабамі: прэфіксальным, суфіксальным, нульсуфіксальным (бязафіксным), прэфіксальна-суфіксальным, а таксама складаннем асноў і слоў. Часам аўтар змяняе націск у словах: юрлівосць (не юрлівасць), Велікосць (не вялікасць), дакладней - падае яго з акцэнталагічнай асаблівасцю роднай гаворкі.

Аказіянальныя назоўнікі-кампазіты з апорным словам назоўнікам - лаканічнае параўнанне: другі кампанент дае кваліфікацыю першаму кампаненту, акрэслівае прызначэнне прадмета, абазначанага першым кампанентам; валодаюць асаблівай выразнасцю, экспрэсіўнасцю, ствараюць нацыянальны каларыт (хустка-ахінанка, дождж-марасель, дождж-імжыніст).

Літаратура

1. Богданович, И. Рыгор Барадулін. Евангелле ад Мамы : рэцэнзія / М. Богданович // Неман. -1996. - № 4. - С. 239-246.

2. Вештарт, Г Не пустазеліцца моўная ніва: неалагізмы ў “Псальмах Давыдавых” Рыгора Барадуліна / Г. Вештарт // ЛіМ. - 2000. - 1 снежня. - С. 6-7.

3. Гарэлік, Л. Рыгор Барадулін / Л. Гарэлік // Беларуская мова: Энцыклапедыя / пад рэд.

A. Я. Міхневіча. - Мінск : БелЭн, 1994. - С. 73-75.

4. Гарэлік, Л. Радзіму любяць не па абавязку: Творчасць Рыгора Барадуліна ў школьнай праграме / Л. Гарэлік // Роднае слова. - 1993. - № 8. - С. 3-12.

5. Басава, Г І. Аказіяналізмы / Г. І. Басава // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва : у 5 т. / пад рэд. І. П. Шамякіна. - Мінск : БелСЭ, 1984-1987. - Т 1. - 1984. - С. 65.

6. Басава, Г І. Аўтарскі неалагізм / Г. І. Басава, М. Прыгодзіч // Роднае слова. - 1995. - № 8. -

С. 61-64 ; № 10. - С. 68-73 ; № 12. - С. 62-65.

7. Бобрик, В. А. Новообразования в языке Янки Купалы : автореф. дис. ... канд. филол. наук : 10.02.01 / В. А. Бобрик ; БГУ - Минск, 1992. - 28 с.

8. Зразікава, В. А. Індывідуальна-аўтарскія неалагізмы ў творчасці беларускіх пісьменнікаў /

B. А. Зразікава // Беларуская мова і літаратура. - 2006. - № 2. - С. 36-40.

9. Казейка, І. П. Паняцце неалагізма ў сучасным мовазнаўстве / І. П. Казейка // Беларуская лінгвістыка. - 1988. - № 4. - С. 32-34.

10. Прыгодзіч, М. Р Аўтарскі неалагізм у мастацкім творы / М. Р. Прыгодзіч // Полымя. - 1984. -№ 6. - С. 204-209.

11. Солахаў, А. В. Аказіянальныя назоўнікі-кампазіты з апорным кампанентам, роўным самастойнаму слову (на матэрыяле твораў беларускай паэзіі другой паловы XX стагоддзя) / А. В. Солахаў// Весн. Мазыр. дзярж. пед. ун-та. - 2005. - № 2(15). - С. 94-98.

12. Чарнаброўкіна, Н. У Лексіка-семантычная група аказіянальных назваў адцягненых паняццяў / Н. У Чарнаброўкіна // Весн. Бел. дзярж. ун-та. Сер. 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. Псіхалогія. -1996. - № 3. - С. 24-27.

13. Барысенка, В. Я. Аказіяналізмы ў мове тэкстаў Ніны Мацяш / В. Я. Барысенка, Л. В. Жураўская // Весн. Мазыр. дзярж. пед. ун-та імя І. П. Шамякіна. - 2012. - № 3. - С. 76-80.

14. Барадулін, Р Евангелле ад Мамы / Р Барадулін. - Мінск : Маст. літ., 1995. - 462 с.

15. Астраух, А. Пад трохзор’ем святынь / А. Астраух // ЛіМ. - 1995. - 18 жніўня. - № 33. - С. 6-7.

16. Шакун, Л. М. Словаўтварэнне : вуч. дапам. для філал. фак. ВНУ / Л. М. Шакун. - Мінск : Выш. шк., 1978. - 128 с.

Summary

The article identifies the structural and functional features of occasional words-nouns, draws attention to the semantics of certain types of groups of words in the author's speech of the national poet of Belarus Rygor Baradulin.

Паступіў у рэдакцыю 20.05.13