CC BY
44168
ISSN 1683-0377. Трулы БГТУ. 2013. № 5. История, философия, филология
УДК 81'255.2:6
В. А. Кузьм1ч, дацэнт (БДТУ) НАВУКОВЫ СТЫЛЬ У КАНТЭКСЦЕ СПЕЦЫЯЛЬНАГА ПЕРАКЛАДУ
У сувяз1 з працэсам глабатзацьп узрастае роля перакладу як сродку абмену навукова-тэхшч-
cneu^ia^bHHx T3KCTay.
Due to globalization, the role of translation as a means of exchange of scientific and technical knowledge is constantly growing. This article discusses the features of translating scientific texts, the main elements of translation and the typical challenges faced by the translator are highlighted, the basic requirements for a translated text in the field of science and technology are defined.
Уводзшы. 1мкл1вае пашырэнне навукова-тэхшчных кантактау на сусветным узроуш стварае штуацыю, кат практычна кожны спе-цыялют сутыкаецца з шшамоуным! спецыяль-ным1 тэкстамь Веданне замежнай 1 роднай мо-вы I умение перакладаць - гэта важны фактар у прафесшным росце кожнага, хто ¿мкнецца ш-тэгравацца у сусветную прастору I дасягнуць м1жнароднага прызнання. У сувяз! з працэсам глабатзацьи, яю закранае усе сферы чалавечай дзейнасщ, умение адэкватна перакладаць наву-ковыя тэксты на родную щ замежную мову на-бывае ютотнае значэнне. Асабл1ва гэта важна для маладога навукоуца, яю павшен не толью выводзщь айчынную навуку на сусветны узро-вень, але I пераносщь на родную глебу найлеп-шыя дасягненш замежнай навую.
Асноуная частка. Для якаснага перакладу тэксту навукова-тэхшчнага тэксту спецыялют павшен усведамляць лшгвютычную адметнасць навуковага стылю 1 валодаць яго моуным! срод-кам1. Навуковы стыль абслугоувае разнастай-ныя сферы навую (дакладныя, прыродазнаучыя, гумаштарныя 1 шш.), галшы тэхнЫ 1 вытвор-часщ. Характэрныя асабл!васщ навуковага стылю - гэта сэнсавая дакладнасць (адназначнасць выражэння думю), шфармацыйная насычанасць, аб'ектыунасць выкладу, абстрактнасць, бязвоб-разнасць, лапчнасць, доказнасць, яснасць, пас-лядоунасць выкладу шфармацьи, абмежаванасць эмацыянальна-экспрэаунай афарбоую. У наву-ковым стыл!, як правша, захоуваецца дыстанцыя адрасанта да ашсаных з'яу, што праяуляецца у сутнасным атсанш меркаванняу без выкарыстан-ня ацэначных моуных элементау. Таму аутары навуковых прац часцей за усё ужываюць форму множнага лшу щ выказваюцца безасабова.
Пауната I дакладнасць перакладу навукова-тэхшчных тэкстау у значнай ступеш залежаць ад таго, наколью правшьна перакладчык вызна-чае 1 разумее граматычныя формы, сштакшчныя канструкцьи 1 структуру сказау. Можна сказаць, што для выканання перакладу веданне грама-тыю 1 спосабау перадачы граматычных з'яу
такое ж важнае, як 1 веданне тэрмшалогп. Ад-паведшю тэрмшау можна дастаткова хутка знайсщ у спецыяльным перакладным слоушку, у той час як пошук граматычнай формы або сш-такшчнай канструкцьи можа быць значна дау-жэйшым, кат не ведаць заканамернасщ ужы-вання перакладчыцюх трансфармацый (пера-станоука, замена, дапауненне, пропуск, комплексная трансфармацыя I шш.).
Мова навукова-тэхшчнай л1таратуры адроз-шваецца ад гутарковай або лп-аратурна-мастац-кай мовы пэуным! лекс1чным1, граматычным! 1 стылютычным! асабл1васцям1. Кал! лекшчная адметнасць бачна нават для неспецыялюта (а тэта, перш за усё, наяунасць спецыяльнай лексш, тэрмшау), то у граматычным плане яны не таюя выразныя. Адна з найважнейшых граматычных асабл1васцяу навукова-тэхшчных тэкстау - гэта вялшая колькасць пашыраных складаных (у першую чаргу складаназалежных) сказау, яюя ужы-ваюцца для перадачы тыповых для навуковага тэксту лапчных адносш пам1ж аб'ектам!, падзе-ям1 1 фактам!.
Пам1ж навукова-тэхшчным! тэкстам!, наш-саным! на розных мовах, юнуюць таксама граматычныя адрозненш, абумоуленыя асабл1вас-цям1 граматычнага ладу мовы, нормам! 1 трады-цыям! шсьмовага навуковага маулення.
Абавязковая умова адэкватнага перакладу -гэта уменне правшьна анал1заваць граматыч-ную будову шшамоуных сказау, правшьна выз-начаць граматычныя цяжкасщ перакладу 1 афармляць перакладны тэкст у адпаведнасщ з нормам! I жанрам перакладу. Перакладчык павшей добра ведаць граматычныя асабл1васщ абедзвюх моу, асновы тэорьи перакладу наогул 1 навукова-тэхшчнага перакладу у прыватнасщ, а таксама перакладныя адпаведнЫ у галше гра-матык1 1 лекс1к1, спосабы перакладу розных моуных з'яу. Акрамя таго, пры перакладзе трэ-ба прав1льна разумець сэнсавыя аднос1ны па-м1ж сказам1 1 элементам! аргашзацьй тэксту у цэлым. Усё гэта складае агульную кампетэн-цыю спецыялюта.
Филология
169
Трэба усведамляць, што умение перакла-даць - гэта не толью веданне роднай I замежнай мовы, прадметнай галшы перакладу. Для ства-рэння якаснага, адэкватнага перакладу неабход-на разумець усе этапы тэхналогп пераклацчыц-кага працэсу 1 прытрымл1вацца прынятых правш.
Асноуныя задачи перакладчыка:
- зразумець сэнс зыходнага тэксту;
- ведаць або у працэсе перакладу высвет-лщь, як трэба перадаць тэкст на мове перакладу;
- выкласщ тэкст зразумела \ дакладна, сщсла, у адпаведнасщ з традыцыям1 мовы перакладу.
Да перакладау прад'яуляюцца наступныя патрабаванш:
- пераклацны тэкст павшен быць адэкватны зыходнаму тэксту, г. зн. дакладна перадаваць сэнс, у тым л1ку змешчаны у вщавочным пад-тэксце зыходнага тэксту;
- перакладны тэкст павшен быць выклацзе-ны зразумела, дакладна \ па магчымасщ сщсла;
- у перакладным тэксце павшны быць выда-лены усе зауважаныя выпадю нелапчнага вык-ладу, а таксама памылю зыходнага дакумента;
- пры перакладзе неабходна абавязкова выка-рыстоуваць стандартныя моуныя звароты, яюя выкарыстоуваюцца у канкрэтнай галше ведау;
- перакладны тэкст не павшен змяшчаць стылютычных дэфектау тэксту (няправшьны лапчны нащск, расшчэплены выказшк, таута-лопя I да т. п.);
- па стыл1 выкладу перакладны тэкст павшен адпавядаць жанравым асабл1васцям дакумента;
- пераклад павшен быць тэхшчна правшь-ным. Выкарыстаная тэрмшалопя павшна адпавядаць дзяржауным стандартам 1 шшым нарма-тыуным дакументам;
- у перакладным тэксце павшна захоувацца адзшства тэрм1налог11;
- у перакладным тэксце не павшна быць пропуска^, арфаграф1чных 1 сштакс1чных памылак;
- у перакладным тэксце павшны захоувацца правшы рэдакцыйна-выдавецкага афармлення.
Прав1льная паслядоунасць дзеянняу пры падрыхтоуцы перакладу дапаможа рацыяналь-на аргашзаваць працу I пазбегнуць памылак.
Праца перакладчыка складаецца з нас-тупных этапау:
- прачытанне усёй працы з выкарыстаннем слоун1кау, даведн1кау I спецыяльнай л1таратуры (кал1 гаворка щзе пра пераклац навукова-тэхн1ч-нага або шшага спецыяльнага тэксту);
- сэнсавы анал1з тэксту: выдзяленне фраз I аб-зацау, як1я нясуць асноуную сэнсавую нагрузку;
- папярэдн1 анатз тэксту з выдзяленнем цяжк1х тэрмшау, граматычных канструкцый, лекс1чных абаротау, спецыяльных паняццяу;
- чарнавы пераклад тэксту;
- пераклад I зашс загалоука.
Так1м чынам, уменне перакладаць - гэта не толью веданне роднай i замежнай мовы, прац-метнай гал1ны перакладу, але i разумение тэхналогп i ушверсальных прынцыпау перакладу.
Пры перакладзе любога тэксту асабл1вую увагу трэба звяртаць на пытанш культуры мовы. Лаг1чнасць i зразумеласць перакладнога тэксту шмат у чым залеж^1ць ад умення прав1льна пабу-даваць фразу i стварыць цэласны i звязны тэкст.
У дрэнна нап1саных (пераклацзеных) тэкстах можна выдзел1ць шэраг тыповых памылак, абу-моуленых няведаннем асабл1васцей п1сьмовага маулення у параунанн1 з вусным. Ижэй пра!люс-траваны найбольш частыя памылю перакладу i недахопы перакладнога тэксту (няправшьныя варыянты перакладу пазначаны «*»).
Няправшьны лаггчны нащск i парадак слоу. У вусным мауленн1 лапчны нац1ск можна пас-тав1ць на кожнае слова, выдзел1ушы яго штана-цыяй i с1лай голасу. У беларусюм п1сьмовым мауленн1 лаг1чны нащск падае на апошняе слова перад кропкай (або коскай). Таму словы, як1я нясуць асноуную ¿нфармацыйную нагрузку, трэба размяшчаць у канцы сказа: *Абавязкова пера-канайцеся у тым, што паеетраны фтътр чыс-ты, перш чым прыстутцъ да эксплуатацън кандыцыянерау новым сезоне. - Перш чым прыстутцъ да эксплуатацъи кандыцыянера у новым сезоне, пераканайцеся у тым, што паеетраны фгльтр чысты. Вельм1 важна правшьна ставщь лапчны нащск у перакладным тэксце, каб ён гучау натуральна. Для гэтага трэба заусёды да-чытваць да канца сегмент перакладу (сказ, абзац i г. д.) i перафармулёуваць тэкст у адпаведнасщ з мовай перакладу, а не перакладаць яго на хаду.
Неадназначнасць разумения тэксту. Тэкст можа быць двухсэнсоуны з прычыны няправ1льных сэнсавых сувязяу у сказе або змяшчэння лаг1чнага нащску: *Паддон для збо-ру кандэнсату з нержаееючай cmani... - Пад-дон з нержаееючай cmmi для збору кандэнсату... Няправшьныя сэнсавыя сувяз1 у сказе - гэта адзш з найгрубейшых дэфектау, яюя уплыва-юць на разумение.
Плеаназм (ад гр. pleonasmos - лшак, праз-мернасць) - гэта ужыванне у мауленн1 сэнсава 6nÍ3KÍx i таму лапчна nimHix слоу: *егзуалъна адлюстраеацъ на дыспле! - вывесц1 на дысплей; *амартызацыйны зное абсталяеання - амар-тызацыя абсталяеання; *найболъш аптымалъ-ны - аптымалъны.
Тауталоггя (ад гр. tauto - тое самае, logos -слова) - паутарэнне аднакаранёвых слоу. Пау-торы робяць фразу нем1лагучнай i сведчаць пра няуменне выкарыстоуваць сшашм1чныя рэсур-сы мовы: * Любая няспраунасцъ электраабста-ляеання naeinna быць неадкладна выпраулена. -
170
ISSN 1683-0377. Труды БГТУ. 2013. № 5. История, философия, филология
Любая няспраунасцъ электраабсталявання па-вгнна быцъ неадкладна лгквгдавана.
Празмерная дэталгзацыя апгсання / груваст-касць тэксту. Словы, пазбауленыя сэнсавай на-грузю, з'яуляюцца дэфектам стылю. Яны не ска-жаюць сэнс, але робяць навуковы тэкст цяжим для успрымання, што раздражняе чытача: *патра-баванш, выкладзеныя у дадзенаи ¡нструкцъи -патрабаванш дадзенаи /нструкцъи; *для атры-мання аптымалънага ахалоджеання паеетра -для аптымалънага ахалоджеання паеетра; *кан-такт выключалънжа знаходзщца у замкнёным становшчы - кантакт выключалънжа замкнёны.
«Расшчэплены» выказтк - гэта выражэнне пэунага дзеяння з дапамогай назоушка \ дзеяс-ловау тыпу выконвацъ, ажыццяуляцъ, падля-гацъ \ да т. п. Замест ¿х лепш выкарыстоуваць простыя дзеяслоуныя формы.
Парушэнне лексгчнай / лаггчнай спалуча-лънасщ. У кожнай мове нямала слоу, як1я ма-юць абмежаваную спалучальнасць: *разрыу шнура сглкавання - абрыу шнура сглкавання; *зшкненне фазы - абрыу фазы; *канструкцыя дадзенаи машыны аналаг1чная старому узору машыны - канструкцыя дадзенаи машыны ана-лаг1чная канструкцъп машыны старогаузору.
Злоужыванне залежным станам. Пас1у-ныя канструкцьн па магчымасщ трэба замяняць актыуным1, паколью залежны стан у большасщ выпацкау ускладняе разумение тэксту: *гнжыне-рам1 быу распрацаеаны праект - тжынеры рас-працавал1 праект; *Мантаж пав1нен еыконеац-ца квал1ф1каваным спецыял1стам. - Мантаж павгнен выконвацъ квaлiфiкaвaны спецыялжт.
Выкарыстанне неуласщвых для тэхтч-най мовы слоуных формул-калькау. Пры пе-ракладзе не трэба «калькаваць» зыходны тэкст: *У выпадку памылак пры мантажы / нездава-лъняючай якасцг вады магчыма з'яуленне спе-цыф1чных дэфектау. - Няправ1лъны мантаж
i нездавалъняючая якасцъ вады могуцъ прыеесцг да псавання агрэгата.
Заключэнне. Як бачна, падрыхтоука якас-нага спецыяльнага перакладу у гал1не прафес1й-най дзейнасц1 - гэта комплексная задача. Для яе выканання неабходна дасканала ведаць мовы, мець спецыяльныя веды, валодаць асновам1 пе-ракладчыцкага майстэрства i усведамляць асаб-л1васц1 навуковага стылю. Адпаведная л1нгв1с-тычная падрыхтоука у ВНУ можа icTOTHa павы-с1ць прафесшны узровень будучых спецыял1с-тау, паспрыяць навукова-культурнаму абмену i дапамагчы вывесщ айчынную навуку на м1ж-народны узровень.
Л1таратура
1. Карабан, В. I. Пос1бник-довщник з перекладу англшсько1 науково1 i техн1чно1 л1терату-рн на укра1нську мову. Частина I. Граматнчн1 труднощ1. - Флоренщя; Страсбург; Гранада; Khïb: Tempus, 1997. - 317 с.
2. Красневская, 3. Я. Правда в переводе: этюды о работе переводчика с английского / 3. Я. Красневская. - М.: Изд-во деловой и учеб. лит., 2007. - 200 с.
3. Кутателацзе, С. С. Russian - English in writing: советы эпизодическому переводчику / С. С. Ку-тателадзе. - Новосибирск: Институт математики им. С. Л. Соболева СО РАН, 1997. - 166 с.
4. Методическое и справочное руководство по переводу на русский язык, тематическому редактированию, литературной правке и редак-ционно-издательскому оформлению инженерно-технической документации / сост. И. C. Ша-лыт. - Б. м.: Инженерная переводческая издательская компания «Интент», 2007. - 57 с.
5. Zobel, J. Writing for computer science: the art of effective communication / J. Zobel. - 2nd ed. -Singapoure: Springer-Verlag Pte. Ltd, 2000. - 76 p.
Паступгу 12.03.2013
