CC BY
49
УДК 808.26-313.1
В. В. Шур1, М. С. Кот2
1 Доктар фшалапчных навук, прафесар кафедры беларускай i рускай фiлалогii, УА МДПУ 1мя I. П. Шамяюна, г. Мазыр, Рэспублiка Беларусь 2Астрант кафедры беларускай i рускай фшалогп, УА МДПУ iмя I. П. Шамяшна, г. Мазыр, Рэспублiка Беларусь Навуковы шраушк: доктар фiлалагiчных навук, прафесар Вааль Вaсiльевiч Шур
ОНШ-АЛЮЗШ Б1БЛЕЙСКАГА ПАХОДЖАННЯ У ПАЭТЫЧНЫМ ТЭКСЦЕ У. КАРАТКЕВ1ЧА
Артикул прысвечаны даследаванню отмау-алюзш бiблейскага паходжання у паэтычным тэксце У. Караткевiча, яюя адыгрываюць важную ролю у рэал1зацьп яго мастацка-эстэтычных iдэй. Акрэ^ваецца праблема iнтэрnрэтацыi самога паняцця алюзiя, уплыу бiблейскiх сюжэтау i вобразау на творчасць У. Караткевiча, што адлюстравалася у шыроюм выкарыстаннi мастаком бiблейскiх алюзш у яго творах. Даюцца лiнгвiстычныя апiсаннi бiблейскiх анамастычных алюзт, яюя у мастацюх тэкстах падвяргаюцца працэсу трансатм^зацып i становяцца nаэтонiмамi бiблейскага паходжання, прыводзяцца прыклады эксплiкацыi iх першаснага сэнсу.
Ключавыя словы: алюзiя, онiм-алюзiя бiблейскага паходжання, отм, паэтотм, мiфонiм, тапонiм, антрапотм, трансанiмiзацыя, мастацк тэкст, бiблейскi тэкст.
Уводзшы
Алюзiя як лггаратурна-мастацю i лшгвастьшстычны феномен разглядаецца перш за усе у межах тэорш iнтэртэкстуaльнaсцi i вертыкальнага кантэксту (В. Ахманава, А. Мамаева, Л. Машкова, В. Масквш i шш.). 1нтэрпрэтацыя самога паняцця алюзiя спараджае пэуныя складанасц1 у сувязi з рознасцю падыходау да вывучэння гэтай з'явы увогуле. У шыроюм сэнсе яе разумеюць як цытату, спасылку на этзоды, iмëны, назвы i г.д. мiфaлaгiчнaгa, пстарычнага щ уласна лiтaрaтурнaгa характару, адносячы да яе уласна цытаты, аплшацып, перыфразы (I. Паходня, У. Саншкау). У вузюм сэнсе алюз1я -гэта намёк у творы на агульнавядомы факт пстарычнага цi бытавога характару.
Пад aлюзiяй мы разумеем стылютычны прыём, што уяуляе сабой непрамое указанне на бiблейскi тэкст, яш выступае у ролi першатэксту, пратэксту, тэксту-асацыяту цi тэксту-донара. У сваю чаргу онiм-алюзiя бiблейскага паходжання - гэта семантычна складаны знак, што адначасова належыць i дадзенаму мастацкаму тэксту, i бiблейскaму першатэксту. Да апошняга у межах гэтага даследавання адносяцца 66 разнажанравых кнiг Старога i Новага Запавету, без улшу апокрыфау i рэлiгiйных легенд. Бiблейскiя aлюзii пераносяць чытача у сферу сiмвaлiчнaгa, дазваляюць шырэй зразумець змест. Пры гэтым вертыкальны кантэкст складаецца з псторыка-фiлaлaгiчных ведау, якiмi валодае рэцыпiент мастацкага тэксту i як1я aктуaлiзуюццa, дзякуючы пэунаму штэртэкстуальнаму мауленчаму "с^галу". У нашым даследаванш гэта алюзшныя анамастычныя aдзiнкi бiблейскaгa паходжання.
Бiблiя на сучасным этапе развщця навуковай думк1 ужо не успрымаецца як архаичны рэлiгiйны щ пстарычны артэфакт. Наадварот, Кнiга ктг з'яуляецца самай распаусюджанай у свеце, бо яе найбольш за шшыя творы лiтaрaтуры чытаюць, перакладаюць i выдаюць. Спробы перакладу бiблейскiх кшг на беларускую мову рaбiлiся не адзш раз з часоу Францыска Скарыны (XVI ст.). На сённяшш дзень iснуе 3 пераклады поунай Бiблii i 7 перакладау усяго Новага Запавету, не лiчaчы перакладау паасобных бiблейскiх кнiг [1, 11]. У шэрагу перакладчыкау стаяць таюя знакамиыя iмëны, як Вaсiль Цяшнсш (XVI ст.) i М. Сматрыцш (XVII ст.). На працягу XX ст. да перакладу Бiблii щ яе частак на беларускую мову звярталюя I. Бобiч, Л. Дзекуць-Малей i А. Луцкевiч, В. Гадлеусш, П. Тaтaрыновiч, У. Чарняусш, А. Клышка, Я. Пятроусш, М. Мiцкевiч i iнш. Сярод аутарау апошшх перакладау варта назваць В. Сёмуху (2002 г.) i А. Бокуна (2016 г.). У беларускай лиаратуры бiблейскiя сюжэты неаднаразова клaлiся у аснову паэтычных творау Я. Купалы, Я. Коласа, М. Танка, У. Кaрaткевiчa, Р. Бaрaдулiнa, А. Вольскага i iнш. Вывучэннем Бiблii займаюцца як беларуск1я культуролaгi (Г. Сшша, У. Конан), так i лггаратуразнауцы i
© Шур В. В., Кот М. С., 2017
лiнгвiсты (С. Шуш, А. Булыга, А. Жyрayскi, А. Свяжынсш i iнш.). Дaследaвaнне iнтэртэкстyaльнaсцi i вертыкaльнaгa кaнтэкстy, y тым лiкy i aлюзiйнaсцi, згайшло свaë aдлюстрaвaнне y белaрyскiм мовaзнaУстве нaйперш y прaцax А. CynpyHa, В. Шyрa, С. Кyрaшa, У. Кyзьмiчa, Е. Лявонaвaй, Г. Юдзянковaй, I. Кaленiк i iнш.
Bhiiiik'i дacлeдaвaння i ix a6MepKaBaHHe
Бiблейскiя тэксты ycë чaсцей yводзяццa y мaстaцкi тэкст, ствaрaюць пэуныя aca^rn^ii, трaнcфaрмyюццa y кaнтэкcт новaгa лiтaрaтyрнaгa творa, вобрaзы i мaтывы, узятыя з Сyперкнiгi, чacтa y^œa^^ y мacтaцкaй лiтaрaтyры aлюзiйнa, iмплiцытнa. Гэтa неaбxоднa yлiчвaць пры выкapыcтaннi aлюзii для кaрэктнaгa рaзyмення (рaзгортвaння) першaпaчaтковaгa сэнсу, як1 зaклay y яе нешсрэдга caм мacтaк cловa. Аугарш тaкогa пaдыxодy yпершыню 6ыу Ф. Шлеермaxер, якi cтaяy ля выточу фiлacофcкaй герменеутыш. Ha яго думку, прaцэc рaзyмення cклaдaеццa з ^a^^pLi выяулення сэнсу тэксту пaдчac яго iнтэрпрэтaцыi, што aднayляе першaпaчaтковyю зaдyмy ayтapa. Iнaкш кaжyчы, paзyменне ëc^ пpaцэc экcплiкaцыi тaго, што ужо iмплiцытнa зaклaдзенa ayтapaм тэксту [2, 767].
Пaзней руск1 фiлоcaф i кyльтypолaг M. Бaxцiн у межax геpменеyrычнaй тэоpыi caпpaУды творчым пpaчытaннем твоpa нaзывay дыялог-сустрэчу чытaчa i ayrapa. Пры гэтым yзaемaдзеянне пшгж iмi aдбывaеццa пpaз успрыняцце твоpa тaк, як paзyмеy яго caм ayтap, не выxодзячы зa межы яго успрыняцця. Пa-пеpшaе, выpaшыць тaкyю зaдaчy нa пpaктыцы вельмi cклaдaнa у cyвязi з тым, што гэга звычaйнa пaтpaбyе выкapыcтaння велiзapнaгa aб'ëмy мaтэpыялy. Пa-дpyгое, тут неaбxоднa зaдзейнiчaць i культурны кaмпaнент у дыяxpонным acпекце, aжыццявiyшы яго уключэнне у нaш (чужы для ayтapa) кaнтэкcт [3, 349]. Пaводле кaнцэпцыi М. Бaxцiнa, paзyменне тэксту cклaдaеццa з acобныx aктay цi узроуняу, кожны з якix выконвaе cвaю функцыю: yc^M^an^ тэксту, пaзнaвaнне тэксту i paзyменне яго aгyльнaгa згачэння у дaдзенaй мове, paзyменне яго згачэння у кaнтэкcце дaдзенaй культуры, aктыyнaе дыялaгiчнaе paзyменне яго сэнсу, якое cyпaдaе з яго фapмipaвaннем [3, 361]. Aнaмacтычныя aлюзii у нaвacтвоpaным тэксце могуць нaбывaць дaдaтковыя кaнaтaцыi, зaxоУвaючы пры гэтым cвaë пеpшacнaе знaчэнне (гл. нiжэй прыкгад з Балады аб трыццаць першым сярэбратку).
Лiтapaтypнyю cпaдчынy Улaдзiмipa Кapaткевiчa нельгa yявiць без пaэзii, якой yлacцiвы пpaнiкнëны лipызм, эпiчнacць, pытмiкa-iнтaнaцыйнaя paзнacтaйнacць, фiлacaфiчнacць, дpaмaтызм i жыццеcцвяpджaльнaе гyчaнне [4, 57-58]. Шыpокaя pacпpaцоУкa cюжэтay i мaтывay Кнiгi кшг мелa нa мэце aбyдзiць ^x белapycкacцi, дaпaмaгaлa cтвapaць не тольш глaбaльныя "мaдэлi" paзвiцця гpaмaдcтвa, aле i больш yвaжлiвa aкцэнтaвaць пэуныя ciтyaцыi i кaлiзii жыцця. Macтaцкiм cловaм У. Кapaткевiч iмкнyУcя дa сцвярджэння думк1 пpa выpaтaвaльнyю мюш pэлiгiйныx iдэй, якiмi пaвiннa поУнiццa уся чaлaвечaя кyльтypa [5, 156-167]. Яго твоpчacць дacледaвaлi тaкiя лiтapaтypaзнaУцы i лiнгвicты, як А. Веpaбей, А. Maльдзic, А. Лойкa, А. Русецш, В. Iyчaнкay, В. Mapоз, Д. ПaУлaвец, В. Шур, I. Лепешay, А. Вaciлеycкaя, А. Пруцш, Т. Кaбpжыцкaя, У. Лебедзеу, Н. Maжэйкa, Т. Hyждзiнa, Л. Пpaшковiч, I. Штэйнер, В. Рaгойшa, А. Сямëнaвa i шшыя. Як cведчaць ycпaмiны сяброу пicьменнiкa, яго як пеpaклaдчыкa цiкaвiлi многiя к^счныи творы pозныx эпоx, сярод якix acaблiвaе меcцa aдводзiлacя Бiблii [6, 202]. Тaк, яго cyчacнiк нapодны тэт Белapyci Рыгор Бapaдyлiн aдзнaчay, што У. Кapaткевiч чытay Бiблiю, a raa у чac aктыyнaй aнтыpэлiгiйнaй пpaпaгaнды было cyp'ëзным выклiкaм ycëй пicьменнiцкaй cyпольнacцi. Кaлi яны aднойчы paзaм ^rni у iнтэpнaце з aфiцэpaмi, Улaдзiмip звычaйнa paнiцой пaд дyшaм "зычным густым голасам спявау то iтaльянскiя, то духоуныя necHi, дзе гyчaлi словы "Бог, цвярдыня мая" i шмат кавалкау з Бiблii" [7, 7-29]. У cвaix шэ^иныи твоpax мaйcтap cловa шырога выкapыcтоУвaе aлюзiю як лiтapaтypнa-cтылicтычны прьюм увогуле i бiблейcкyю aнaмacтычнyю aлюзiю у пpывaтнacцi. Рaзгледзiм не^торыи пpыклaды уж^ння онiмay-aлюзiй нa бiблейcкiя сюжэты у яго шэ^иныи твоpax.
Яpкaя aдметнacць веpшa "Булщы" зaключaеццa у шырошм выкapыcтaннi ayтapaм пaэтонiмaУ, yтвоpaныx aA paзнacтaйныx aпелятывay, што уяуляе acaблiвы iнтapэc пры дacледaвaннi aнaмacтыкi мacтaцкaгa тэксту. Як вядомa, газвы вyлiц, пpacпектay, зaвyлкay i шшык лiнейныx гapaдcкix aб'ектay, цi гaдонiмы, i нaйменaвaннi плошчaУ i рынгау, aбо aгaронiмы, з'яyляюццa aб'ектaмi вывучэння тaпaнiмiкi. Выкapыcтaныя у мacтaцкiм тэксце, нaзвaныя нaйменнi квaлiфiкyюццa як шэтошмы. Тaк, лipычны герой пaэтычнaгa твоpa пpaxодзiць жыццëвымi сия^иш^ дaючы вулщш метaфapычныя aдaпелятыyныя нaзвы (Першай Радасщ, Абдуванчыкау, Звону з-за Бесняй Дубровы, Клятага Карлжа, Сусветнага Шта i г.д.), што
адносяць чытача да таго щ iншaгa пстарычнага адрэзку часу i перыяду яго жыцця. Сярод iх aсaблiвы каларыт маюць алюзшныя онiмы, звязаныя з бiблейскiмi пiсaннямi (вулщы 1рада, Святых Фарысеяу, плошчы Лобная, Анны з Кайяфай).
Узгадваючы пaдзеi сусветных войнау, што пaкiнулi крывавы след у сэрцах i душах усiх беларусау, паэт выкарыстоувае aлюзiйны негатыуны онiм-сiмвaл 1рад: Ты у вайну стала вулщай 1рада, / Тупком немаулятак забiтых. У кантэксце нaзiрaем працэс трaнсaнiмiзaцыi, кaлi мiфонiм 1рад у межах мастацкага твора становщца пaэтонiмaм-гaдонiмaм. У беларускай мове, як i у iншых усходнеслaвянскiх мовах, адбылася апелятывацыя гэтага онiмa, у вынiку чаго iмя 1рад стала агульным са значэннем 'здрадшк i мучыцель, кат (па iменi жорсткага цара Iудзеi Iрaдa)'. Паэтычны тэкст адсылае чытача да евангельскай гiсторыi, звязанай з масавым забойствам немаулят па загадзе Iудзейскaгa цара Iрaдa пасля нараджэння Iсусa Хрыста (гл. Паводле Мацвея 2, 6-8). Сапрауды, у ваеннае лiхaлецце сaмымi неaбaроненымi ва усе часы заставалюя жанчыны i дзещ. Асaблiвa рэалктычна i прaнiкнëнa сапраудныя iрaды Другой сусветнай вайны прадстаулены ва успамшах беларуск1х дзяцей аб той крывавай вайне у кшзе "Школi не забудзем " пад рэдакцыяй Я. Маура. Паэт праз анамастычную aлюзiю 1рад пaдкрэслiвaе драматызм i безвыходнасць, што прыносщь вайна, забойства i здзек са слабейшага. Неабходна адзначыць, што названы ошм-амвал ужыты у творах i шшых паэтау, напрыклад, у вершы М. Танка "Люцыян Таполя": Гэта ён у батлейцы навагодняй /Пана свайго 1радам зрабiу...
У апошшх строфах верша "Вулщы" вобразна атсваецца канец жыццёвага шляху лiрычнaгa героя, кaлi яго цела павязуць на могши. Прычым запнуу ён неспрaвядлiвa, але герaiчнa, ахвяруючы сабой дзеля iншых: Павязуць, каб i попел рассеяць, / На вянчанне з драулянай жырафай / Па вулцы Святых Фарысеяу, / Па плошчы Анны з Кайяфай. Паэтошм-гадошм вулка Святых Фарысеяу утвораны ад пстарычнай назвы iудзейскaй партын фарысеi шляхам апелятывацып. Рэлтйна-палпычная партыя фарысеяу абараняла iнтaрэсы заможных людзей i вызначалася aсaблiвым фанатызмам i крывадушшам. Алюзшныя назвы Святых Фарысеяу, Анны з Кайяфай, Лобная Плошча яскрава узнауляюць бiблейскi сюжэт, звязаны з няправедным судом, як1 быу учынены над Хрыстом з непасрэдным удзелам вышэйшай iудзейскaй рэлiгiйнaй рады, да якой нaлежaлi i фaрысеi. Да яе адносшся i першасвятары Анна з Кайяфай (гл. Паводле Яна 18, 12-24). Метафара "драуляная жырафа" нясе у сабе вобраз прылады пакарання (драуляныя крыж або шыбенща), што па форме напамшаюць доугую шыю жырафы. Замест aпiсaння самога пакарання, паэт выкарыстоувае яшчэ aдзiн ошм-алюзш - Лобная плошча, як1м у Бiблii названа Галгофа (са старажытнаяур. 'чэрап'), дзе панёс крыжовыя пакуты Хрыстос: 1, несучы крыж Свой, Ён выйшау на месца, называнае Лобным, па-Габрэйску Галгофа; там укрыжавалi Яго i з 1м двух тшых, па адзт i па другi бок, а пасярэдзiне 1суса (Паводле Яна 19, 17-18)*. Аднак фшал верша "Вулщы" мае прыузнята герaiчны настрой, бо жыццёвая дарога лiрычнaгa героя з моманту самаахвярнай смерщ на Лобнай плошчы уяуляе сабой бясконцы Тракт Неумiручасцi. Жыццё пражыта недарма, i подзвiг яго застанецца у пaмяцi наступных пакаленняу.
Алюзiя на бiблейскую Галгофу выкарыстана i у фiлaсофскiм вершы "Дэман", яш уяуляе дaверлiвую гутарку з дэманам, што успрымаецца як двайшк i мiфiчны дух лiрычнaгa героя, пра сэнс людскога iснaвaння, пра сваё месца у сусвеце. Поуны адчаю i роспачы, ён звяртаецца да дэмана: Што ж уратуе жыццё? Ратуй мяне, дружа, або / Вырвi з мяне ледзяную самоту усяведання, /Дай мне няведанне простых i простых любоу. / Усё асляпленне кахання, эльбрусы яго i галгофы... Паэтошм Галгофа ужыты у гэтым мастацшм тэксце як метaнiмiя i як ошм-амвал. У кантэксце названая анамастычная aлюзiя семантычна мaдыфiкуеццa у вынiку плюрaлiзaцыi i генерaлiзaцыi: Галгофа - галгофы. Яе сэнс можна разглядаць у межах кантэкстуальнай антытэзы эльбрусы i галгофы, бо Эльбрус лiчыццa самай высокай горнай вяршыняй Рaсii i Еуропы i уваходзщь у адпаведны планетарны спiс "Сем вяршыняу". Тагам чынам, паэт, разважаючы пра жыццё чалавека i каханне, праз антытэзу супрацьпастауляе iх радасныя моманты узлётау i дасягненняу (эльбрусы) i горюя гaдзiны жыццёвых няудач i падзенняу (галгофы).
Алюз1я на узгаданага бiблейскaгa першасвятара Кайяфу з Новага Запавету выяуляецца у Баладзе аб трыццаць першым сярэбратку: перад чытачом шплщытна праз упaмiнaнне здрады i самагубства апостала Юды паустае абагульнены евангельсю вобраз здрaднiкa, што можа прыкрывацца
*Бiблiя. KHiri Сьвятога Пiсаньня Сгарога i Новага Запавету канашчныя у беларусюм перакладзе / пер. В. Сёмуха. -Duncanville, USA: World Wide Printing, 2002. - 1535 с. Далей бiблейскiя цытаты прыводзяцца паводле гэтага выдання Бiблii.
рэлтяй, палтычнай ц1 фiласофскай сiстэмай. У аснову балады пакладзена бiблейская псторыя, зашсаная у Евангеллi паводле Мацвея 27, 3-8, дзе тя першасвятара не упамшаецца. А вобраз трыццаць першага сярэбратка, як1 здрадтку Хрыста "ад свайго дабрадушша нактуу на чай " Кайяфа, з'яуляецца вельмi трапнай, па-майстэрску уведзенай аутарскай метафарай.
Алюзш на згаданы бiблейскi сюжэт пра здраднiка Юду знаходзiм i у вершы ".Зацвтае дрэва 1удзта". Верш уяуляе фiласофскi роздум паэта напярэдадш свайго саракагоддзя аб важкасщ зробленых набыткау i горюх пралшах, аб ушверсальных катэгорыях шчасця, чалавекалюбства, iх разуменнi героем паэтычнага твора. Уводзячы у першую i апошнюю строфы фiтонiм 1удз1на дрэва i ствараючы такм чынам кампазщыйнае кальцо твора, аутар узмацняе ступень драматызму i важкасцi узнятай у творы экзютэнцыяльнай тэматык1. Параун. першую страфу: Зацвтае дрэва 1удз1на, / Горы у весняй, цёплай журбе... i апошнюю страфу: Нельга больш захлынаццау крыв! /Пад праклятым дрэвам 1удз1ным / Без нянавСц I любви Што да канатацыйнай афарбоук фiтонiма 1удз1на дрэва, то на Беларуа са старажытных часоу iснавала павер'е, што Юда 1скарыёт павеауся на асiне. Таму i дрыжыць асiна увесь час, быццам праклятая людзьмi, захоуваючы ганебную памяць аб тым дрэве. Аднак паводле энцыклапедычных звестак, 1удз1на дрэва - гэта адна з назвау багранка, щ цэрцыса еурапейскага (Сегаз сямейства бабовых. Гэтае дэкаратыунае дрэва з акруглым лiстамi i ружовыш
кветкамi распаусюджана у Крыме, на Кауказе, а радзiма яго - М1жземнамор'е. 1снуе паданне, што менашта на гэтым дрэве знайшоу свой канец здрадтк Хрыста. Таму яно i змянiла свой колер, а яго чырвоныя плады сiмвалiзуюць кроплi крывi Хрыстовай цi крывавыя слёзы яго мац Марыi.
У беларускай мове юнуе фразеалагiзм з гэтым бiблейскiм антрапонiмам пацалунак Юды / 1уды са значэннем 'здраднщш учынак пад маскай добразычлiвасцi, дружбы'. Ташм чынам, вобраз Юды праз працэс сiмвалiзацыi i генералiзацыi замацавауся у моунай свядомасцi як сiнонiм да слова здраднгк. Таму гэты ошм у якасцi сiмвала-алюзii шырока выкарыстоуваецца у мастацкай лтгаратуры (напр. у творах А. Адамовiча, А. Петрашкевiча, У. Якутава, В. Зуёнка, М. Танка, Р. Барадулша, В. Лукшы i iнш.) Так, у М. Танка ёсць сатырычны верш "1удавы сярэбрант", у яшм высмейваецца срэбралюбства i сквапнасць. Паэт Н. Гiлевiч у вершы "Радк1 з усяночнай" ужывае гэтую сiмвалiчную алюзiю у форме кантэкстуальнай антытэзы Хрыстос - Юда: Я - не Хрыстос, о не! Але й на Юду / Я не гаджуся - не з яго радт. Ошм Юда засведчаны i у складзе перыфразы Юдавы Iдэйныя патомт са значэннем 'здрадткГ, якая ужыта Я. Коласам [8, 134].
Бiблейскi мiфонiм Самсон у аднайменным вершы ужыты У. Караткевiчам у якасцi бiблiёнiма. Верш прасякнуты горкай iронiяй i трагiзмам. Праз вобраз бiблейскага героя паэту удалося выказаць нешта вельмi запаветнае, выпакутаванае, наблiзiць бiблейскi сюжэт да рэалш зямнога жыцця [9]. Ягоны Самсон - гэта звычайны юнак, не абыякавы да лёсу Радлмы, як1 усё забыу, бо у яго пясчаны край прыйшоу фШсцгмлятн. Дэкадзiраваць названую алюзш бiблейскага паходжання дапамагае найперш этношм фШсщмлянт/фтстымлянт, мастацк1 сэнс якога пераносщца з абазначэння канкрэтнага этнасу, што на працягу доугага часу прыгнятау iзраiльцян (гл. Суддзяу 14,4), да абагульненага сiмвала заклятага ворага Радямы. Жыццёвая псторыя асiлка Самсона поуная драматызму. Як юцшны патрыёт, назарэй (прысвечаны Богу ад самага нараджэння чалавек, якому сярод iншага забаранялася стрыгчыся) ён адчувае адказнасць за лёс свайго народа. Але раптоунае каханне сыграла ракавую ролю у яго жыцщ: фiлiстымлянка Далша "пальцамI слабымI, як пялёстю, / Адняушы с1лу, выдала чужым...", выведаушы сакрэт яго фiзiчнай моцы, што заключалася у доупх валасах асiлка (гл. Суддзяу 16). Ворагам удалося зламаць Самсона фiзiчна: ФШстымляне узялг яго, I выкалалг яму вочы, прывялг яго у Газу, I закавалI яго двума меднымI ланцугамг, I ён малоу у доме вязняу (Суддзяу 16, 21). Але гэта яшчэ больш падняло у iм дух сапрауднага змагара за справядлiвасць, умацавала жаданне адпомсцiць за прычынены здзек з яго самога, з яго сямЧ i народа. Таму апошнiя словы героя верша гучаць як набат, акрэслiваючы прынцыпы яго жыццёвага крэда: I сонца ёсць. I ёсць мая радзгма. / Я сын яе. I я у крыв1 устаю. / Хгстаюся. Устаю I ажываю, / Я буду жыць. Я зншчу вашы вежы. / Хгстаюцца калоны! Дах трасецца! / Няхай загту, але разам з вам1, / Таму, што я сляпы, таму, што цёмны, / Прададзены багамI I табой. Параунаушы мастацш тэкст У. Караткевiча з адпаведным тэкстам-асацыятам з Кшп кшг (Суддзяу 16, 25-30), можна прасачыць, накольш трапна паэт праз арыпнальную рэмiфалагiзацыю бiблейскага сюжэту спраецыравау жыццёвую псторыю Самсона на мастацш вобраз адданага сына сваёй Радзiмы i яго лёс. У сваiм вершы паэт узмацняе патрыятычны пачатак свайго лiрычнага героя, узводзячы яго любоу да Радлмы у ранг галоунай анталагiчнай дамшанты асобы, асноунай крынiцы яго духоуных сiл. Менавiта любоу да Радзiмы i нянавiсць да ворага абуджаюць у iм дух, узнауляюць сшы i робяць здольным ахвяраваць
асабГстым жыццём дзеля свабоды суродзГчау. У паэта У. KapaTKeBi4a Самсон мае цвёрдую веру i унутраную упэуненасць, што подзвн яго недарэмны i застанецца жыць у памяцi нашчадкау.
Неабходна адзначыць, што вобраз Самсона знайшоу сваю арыпнальную штэрпрэтацыю у беларускай лггаратуры не только у межах творчасщ У. Караткевiча, але i у паэтычных творах К. Сваяка ("Самсон i Дал™"), А. Гаруна ("Самсон"). У рускай лггаратуры мастацкая апрацоука гэтага бiблейскага сюжэта адлюстравана у творчай спадчыне I. Бунiна (балада "Самсон"), М. Языкова, Л. Мея ("Сампсон"), Л. Андрэева (п'еса "Самсон у кайданах"), пiсьменнiка яурэйскага паходжання У. Жабацшскага (раман "Самсон Назарэй").
У вершы "Каложа", прысвечаным Дануце Б1чэль, алюзшна ужыты паэтошм Бетлем як частка агульнавядомай метафары Бэтлеемская /Вгфляемская зорка, што стала амвалам хрысщянскага свята Нараджэння Хрыстовага: У чорны Неман па чорным шкле / Сняй кропляй спадае ракета, / Быццам зорка у ц1х1 Бетлем. Тут жа: I кал1 узнясе вас над светамг - /Прыгадайце у вечным святле, /Як самотная зорка - ракета / Цеха падала у цемны Бетлем. Сэнс названага паэтошма узыходзщь да бiблейскага тапотма Вгфляем / Бетлеем (па-яурэйску Бейт-Лехем). Цяперашш горад Вгфляем размешчаны на тэрыторьп Палесцiнскай аутаноми i мае сусветную вядомасць найперш дзякуючы храму Ражства Хрыстова. Ц1кава, што сам м1фошм Вгфляемская зорка адсутнiчае у Евангеллi, хаця i адсылае чытача да бiблейскага кантэксту: Кал1 ж 1сус нарадзгуся у Вгфляеме Юдэйстм у дн цара 1рада, вось, мудрацы зусходу прыйтлг у Ерусалгм i кажуць: дзе народжаны Цар Юдэйск? бачылг бо мы зорку Яго на усходзе i прыйтлi пакланщца Яму. Пачууты гэта, цар 1рад занепа^уся, i увесь Ерусалiм з ш. I сабрауты уах пертасвятароу i ктжткау народных, пытауся у ix: дзе мае нарадзщца Хрыстос? Яны ж сказалi яму: у Вiфляеме Юдэйстм ... Яны, выслухауты цара, пайтлi. I вось, зорка, якую бачылi яны на усходзе, iтла перад mi, пакуль, прыйтоуты, не стала угары над месцам, дзе было Дзщя. Угледзеуты зорку, яны усцетылюя радасцю вельмi вялжай (Паводле Мацвея 2, 1-5+10). У наш час Вiфляемская зорка - гэта не столько астротм (хаця ёсць навукова падцверджаныя звестш, што у канцы I ст. да н.э. адбыуся так званы "парад планет" Юштэра, Сатурна i Марса), кольш мГфошм цГ м1фахрэматошм (паводле А. Супяранскай), звязаны з рэлшйным святам. Пад уплывам народных абрадау, прысвечаных язычншюм Калядам (хрысщянскае свята Нараджэння Хрыстовага святкуецца у гэты ж перыяд i тяюм чынам не узыходзщь да язычнщкай традыцы1), па аналоги з названым м1фахрэматошмам узтк канструкт калядная зорка (шасщканцовая зорка, якую пераважна на Палессi прыладжвал да юя i выкарыстоувал падчас калядных абрадау). Гэтая анамастычная адзшка сустракаецца у беларускай лiтаратуры i у шшых паэтау (напр., у вершах В. Лукшы "Вiфлеемская зорка ", "Вiфлеем " як бiблiёнiм).
У вершы "Кнт" аутар, разважаючы пра Гх ролю, уводзщь у паэтычны тэкст шэраг метанiмiчных ошмау-алюзш: Але усе ж Чалавек / Выходзщь пад бомбы у дарогу, / Заxапiуты з сабой / Акрым тчотт зубной /Багдановiча, Танка, Купалу, /1 Коласа, й Панчанку, /1 Эклезiяста, / I - у сэрцы - Бога. Называючы розных аутарау, герой верша мае на увазе Гх кшп. Сярод Гх бГблейская Ктга Эклезiяста, або прапаведтка, якая адносщца да так званых павучальных паэтычных кшг Старога Запавету. Яна складаецца з выслоуяу мудрага i практычнага чалавека, як1 спазнау, што у свеце без Бога - усё мпусня. Некаторыя даследчыш прышсваюць яе аутарства мудраму цару Саламону, што, аднак, не знаходзщь свайго дакладнага пацвярджэння. У апошшх вершах гэтай кнш аутар дае наказ нашчадкам: А тто звыт усяго гэтага, сыне мой, таго асцерагайся: складаць многа ктг - канца iм не будзе, i многа чытаць - стамляецца цела. Выслухаем сутнасць усяго: бойся Бога i запаведзяу Ягоных трымайся, бо чалавеку у гэтым - усе. Бо усяк учынак Бог прывядзе на суд i усе таемнае, ц яно добрае, а ц благое (Эклезiяст 12, 12-14). Мажтва, маючы на увазе i зробленую ЭклезГястам анталапчную выснову, лГрычны герой У. КараткевГча мае у сэрцы Бога як гарант i аснову высокай маральнасщ i гумашзму, яшя знайшлГ сваё адлюстраванне у творах згаданых аутарам беларуск1х клаакау.
Вывады
1. У мастацк1м тэксце бГблейская анамастычная алюзГя у вышку трансашмГзацып становщца паэтошмам бГблейскага паходжання, сэнс якога, аднак, нельга штэрпрэтаваць па-за межамГ яго першаснага функцыянавання у штралшгвГстычным i экстралшгвютычным кантэксце БГбли. Для карэктнай ГдэнтыфГкацыГ i разумення алюзшнага кантэксту немагчыма абысщся без добрага валодання мГжтэкставай кампетэнцыяй. У сваю чаргу гэта дасягаецца праз актуалГзацыю фрагментау з раней прачытаных творау (у нашым выпадку БГблп) i Гх параунання з патэнцыйна алюзГйнымГ элементамГ навастворанага тэксту.
2. Шырокае выкарыстанне У. KapaTKeBi4aM ошмау-алюзш бiблейскага паходжання пацвярджае яго добрае веданне Вечнага Слова. Бiблейскaя анамастычная aлюзiя адыгрывае важную ролю y рэал1зацьп мастацка-эстэтычнай iдэi паэтычных творау У. KapaTKeBi4a i уводзщца y ix мастацк тэкст у выглядзе: 1) алюзшнай цытаты; 2) метaнiмiчнaгa пераносу; 3) яркай метафары цi амвала; 4) можа падвяргацца aкaзiянaльнaй семантычнай мадафтацып, набываючы у новым тэксце разнастайныя новыя канатацып ^ратчныя, пеяратыуныя i iнш.), а у фшасофска-рэлшйнай лрыцы пры рэмiфaлaгiзaцыi бiблейскaгa першатэксту паглыбляецца праз яго аутарскую штэрпрэтацыю.
3. Алюзiйнaя лексема з субсферай-крынщай "Бiблiя'7"Рэлiгiя" служыць для абазначэння разнастайных сэнсау пад уплывам асацыяцый з бiблейскiм сюжэтам. Для выяулення падтэксту паэтычнага твора уяуляецца неабходным выкарыстоуваць сэнс бiблейскix ошмау-алюзш, а таксама шшых aлюзiйныx aдзiнaк i моуна-вобразных сродкау.
4. У працэсе даследавання выяулены выпадк1 aкaзiянaльнaгa выкарыстання У. Кaрaткевiчaм бiблейскix ошмау-алюзш, што патрабуе ад рэцыпiентa глыбокага aнaлiзу паэтычнага тэксту i больш шырокай кампетэнцыг паэт, як прaвiлa, мaдыфiкуе яго не цалкам, а змяняе щ дадае асобныя дэтал1 другаснага плану. У таюх выпадках чытачу неабходна быць знаёмым з усiм бiблейскiм iнтэртэкстaм, каб успрымаць яго не фрагментарна, а у цэлaснaсцi i умець суaдносiць мастацкую выдумку з уам прэцэдэнтным тэкстам.
СП1С АСНОУНЫХ КРЫНЩ
1. Новы Запавет. Кшга Прыповесьцяу. Са старажытнагрэцкай i старажытнагебрайскай на беларускую мову нанова перакладзеныя / пер. А. Бокун. - Мшск : Пазгтыу-цэнтр, 2016. - 511 с.
2. Новейший философский словарь / сост. A. A. Грицанов. - 3-е изд., испр. - Минск : Книжный Дом, 2003. - 1280 с. - (Мир энциклопедий).
3. Бахтин, М. М. Эстетика словесного творчества / М. М. Бахтин; [сост. С. Г. Бочаров; текст подгот. Г. С. Бернштейн, Л. В. Дерюгина ; примеч. С. С. Аверинцева, С. Г. Бочарова]. - Москва : Искусство, 1979. - 423 с.
4. Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. / рэдкал.: Г. П. Пашкоу [i шш.]. - Мшск : Беларуская энцыклапедыя, 1999. - Т. 8 : Канто-Кулг - 576 с.
5. Века, А. На Беларус Бог жыве... / А. Века // Улaдзiмiр Кaрaткевiч i яго творчасць у еурапейсюм культурным кантэксце : навук. зб. / рэдкал. А. Мальдзю (гал рэд.) [i шш.]. - Мшск : Беларусю кшгазбор, 2000. - С. 156-167.
6. Верабей, А. Д. Улaдзiмiр Кaрaткевiч: жыццё i творчасць / Анатоль Верабей. - 2-е выд., дапрац. i выпраул. - Мшск : Беларуская навука, 2005. - 271 с.
7. Барадулш, Р. I. Косю з месца не зрушу!.. / Р. Барадулш // Улaдзiмiр Кaрaткевiч i яго творчасць у еурапейсюм культурным кантэксце : навук. зб. / рэдкал. А. Мальдзю (гал рэд.) [i шш.]. - Мшск : Беларусю кжгазбор, 2000. - С. 7-29.
8. Малажай, Г. М. Беларуская перыфраза / Г. М. Малажай. - М1нск : Выш. школа, 1974. - 95 с.
9. Верабей, А. Абуджаная памяць: Нарыс жыцця i творчасщ У. Кaрaткевiчa. - [Электронны рэсурс] / А. Верабей. - Мшск : Маст. тт., 1997. - 256 с. - Рэжым доступу : http://karatkevi.ch/kritika/verabei-abudzhanaja-pamjac/verabei2.html. - Дата доступу : 25.10.2016.
nacmyniy у рэдакцыю 26.12.16 E-mail: [email protected]
V.V. Shur, M. S. Kot
BIBLICAL ONOMASTIC ALLUSION IN THE POETIC TEXT OF U. KARATKEVICH
The article is dedicated to research of biblical onomastic allusions in the poetic text of U. Karatkevich, being a major asset in the implementation of its artistic and aesthetic ideas. The article underlines the problem of interpretation the notion of allusion itself, the impact of biblical scenes and characters on the legacy of U. Karatkevich, being reflected by the extensive use of the biblical allusions in its works. One can trace Bible translation into the Belarusian language, the history of its study commencement, research of intertextuality and allusion by the culture experts, literary scholars and linguists. Such linguistic descriptions of biblical onomastic allusions, subject to the transonimisation process in the literary texts, are represented as biblical poetonyms with the examples of explication of their initial meaning.
Keywords: allusion, biblical onomastic allusion, onym, poetonym, mythonym, toponym, transonimisation, poetic text, biblical text.
