CC BY
36
УДK 808.26 - 313.1 (043.3)
В. В. Шур
Докгар фiлaлaгiчныx нaвyк, прaфесaр, МГПУ iмя. I. П. Шaмякiнa, г. Masbip, Рэспyблiкa Белaрyсь
ОН1МНАЯ ГУЛЬНЯ У ТВОРАХ МАСТАЦКАЙ Л1ТАРАТУРЫ, ФАЛЬКЛОРЫ
У aрmыкуле на прыкладах онiмay, вьяленых у сло^тах i meopax беларускай мaсmaцкaй лimapamуpы i фальклору, даследуецца мощная гульня як выразны кaмпaненm вобразнай cicmэмы yлaсныx iмëнay, якая apыенmaвaнa на дасягненне пэyнaгa несmaндapmнaгa эфекmу i yздзеянне на чыжача з пэуным эмацыйным пpaяyленнем.
Ключавыя словы: анама^ыкон, oнiм, кaнmэксm, отмная гульня, aлюзiя, каламбур, перыфраза.
Уводзшы
Нярэдга y твоpax мaстaцкaй лiтapaтypы, фaльклоpы можга выявщь пpыклaды yмелaй "моугай гульш" сpодкaмi фaнетыкi, гpaфiкi, apфaгpaфii, мapфaлогii, лекаш, сiнтaксiсy. Звыгайга тaкaя гульня yспpымaеццa як пэугае адмленне aд yстaлявaнaй нормы, як "aнaмaлiя", як пэуны cnoca6 сaмaвbIpaжэння, пры як1м пряяуляецга моугая aco6a, яе уяуленш ^a pэчaiснaсць, пэуныя сxiльнaсцi i творчы гатэнцыял. Тaкaя мовaтвоpчaсць apыентaвaнa га дaсягненне нейкaгa нестaндapтнaгa эфекту i уздзеянне нa aдpaсaтa з пэуным эмaцыйным пpaяyленнем.
Вышю дacлeдaвaння i ix aбмeркaвaннe
Отмная гульня спецыялiстaмi квaлiфiкyеццa як вbIpaзны кaмпaнент вобpaзнaй сiстэмы yлaсныx iмëнay у мaстaцкiм творы. Янa aдзiн з эфе^Е^ныи cnoca6ay ствapэння вbIpaзraгa стылëвaгa эфекту y мaстaцкiм тэксце.У лiнгвiстыцы сфapмipaвaнa некaлькi apыгiнaльныx пaдыxодay дa яе вывучэння i aпiсaння. Тaк, у русшм мовaзнayстве з'явiлiся дaследaвaннi, пpbICвечaныя aнaлiзy гэтaй з'явы (гyльнi) га мaтэpыялax мовы сродкяу мaсaвaй iнфapмaцыi, фaльклоpy, aсобныx мaстaцкix твоpay (гл. публ^цып дaследчыкay Дaнецкaй araмaстычraй школы: ^a^i В. Kaлiнкiнa, Н. Myдpовaй, a тaксaмa Т. Гpыдзiraй, Э. Kpayчaнкa, Р. Шэбaлaвa i шш.). Ha нaш погляд, моуную гульню гаслядоуга у твоpax белapyскaй дpaмaтypгii yмелa выяуляу i дaследaвay пpaфесap В. Рaгayцоy, не ужыввючы гэтaе тэpмiнaлaгiчнaе спaлyчэнне, у тым лшу i нa шмaтлiкix aнтpaпонiмax i тaпонiмax, выкapыстaныx як мaстaцкi сpодaк у твоpax Янк1 Kyпaлы, Якyбa Kолaсa, Kaндpaтa Kpaпiвы, Андрэя Maraëma i iнш. Б. Hоpмaн у свaëй apыгiнaльнaй кнiзе "Язык: згакомый незгакомец" (Miнск, 1987) у зaключнaй чaстцы тлyмaчыць сyтнaсць тэpмiнa "гульня", yжывaючbI яго у больш вузк1м сэнсе: "зaнятaк, што згачыць зaбayляццa, весялiццa словaмi, гyкaмi". "Iншымi словaмi, моугая гульня (у мaксiмaльнa шыфошм paзyменнi гэтaгa тэрм^) - гэтa нетpaдbщbшraе, некaнaнiчнaе выкapыстaнне мовы, гэтa твоpчaсць у мове, ^a apыентaцыя нa сxaвaныя эстэтычныя мaгчымaсцi моугага знaкa)" [7, 168]. Дaследчык тлyмaчыць, што з дзяцiнствa уам знaëмaя своеaсaблiвaя гульня ^a сaпсaвaны тэлефон i гадобныя вольгасщ. У больш дapослым узросце зaбayляюццa pэбyсaмi, шapaдaмi, кpaсвоpдaмi i чaйнвоpдaмi, пaлiндpонiмaмi. Усе гадобныя гyльнi, несумненга, ^рысныи: яны paзвiвaюць моуную гамяць, фaнтaзiю, шшыя моуныя здольнaсцi. Для лiнгвiстa гэтa дaволi цiкaвы aб'ект нaзipaння i роздуму [С. 194]. А упершыню тэpмiн мощная гульня вы^рысму ayстpbшскi фiлосaф i лопк Людвiг Biтгенштэйн.
У сyчaсныx лiнгвiстычныx тэоpыяx i кaнцэпцыяx ëсць сaмыя розныя вызнaчэннi феноменa моУнaй гульш. Tax, пaд гэтaй моУнaй з'явaй не^торыи дaследчыкi paзyмеюць фaкты, кaлi гaвоpaчaя aсобa вольнa aбыxодзiццa з фоpмaй мayлення, кaб пaвялiчыць яе вbIpaзraсць aбо ствapыць кaмiчны эфект. "Свабодныя, вольныя адносты да асобных слоу, да формы мayлення i яе pэaлiзaцыi ampымлiвaюць эсmэmычную зададзенасць, нaвam самую сцтлую " (Т. Градз^, Е. Земскяя, В. Сaннiкay). Н. Apyцюнaвa paзглядaе яе як "aнaмaлiю", усвядомленую на фоне нормы", Б. Hоpмaн квaлiфiкyе яе як "рэал1зацыю aсiмеmpыi моунага знака i парушэнне сiсmэмныx адност пaмiж знакамГ, Р. Ягабсон "як пpaяyленне функцып мовы пры мaдэлявaннi эфекшу балакання i вaсmpaслoyя, a madama mpoпaвыx кaмпaненmay ма^ацкага шэксшу". У ягасщ
© Шур В. В., 2016
рэалiзацыi моунай гульнi у творах лггаратуры, фальклору найчасцей выступаюць жарт, каламбур, вострае нечаканае выказванне, розныя ввды тропау (параунанш, метафары, перыфразы i г. д.) [1].
Ошмная гульня уласщва шматлiкiм фальклорным творам. Так, у займальнай форме, у народных прыпеуках, запiсаных Максiмам Лужанiным на ра^ме Я. Коласа, абыгрываюцца iмëны першых уладальткау Нясвша: каламбурна супастауляюцца iх прозвшчы i сугучныя iм апелятывы -аманiмiчныя агульныя назоунш: Калi правт Юшю,/Выдзiралi нам кшю, /А прыйшлi Радзiвiлы -/Рвуць i кшю i жылы./ Не давалкя Юшку/ Мы у шырокую кшку, / А князь Радзiвiл цшкам / Нас глынуу разам з Шшкам [2, 63].
У зборшку "Беларусшя прыказш, прымауш, фразеалапзмы", яш склау Ф. Янкоусш, ёсць нават асобны раздзел "Добразычлiвыя i жартоуныя пажаданнi. Жарты. Каламбуры". Пададзены там i прыклады абыгрывання онiмаУ з мэтай дасцiпнага i часам нечаканага супастаулення iх з агульныш лексiчнымi адзiнкамi або iх формами - Як завуць? - А як за Вуць, дык i Церахоука; Падкузьмiу Кузьма Дзямiда; Паддзямiдзiу Кузьма Дзямiда; Дзядзька ПШп, цi ты да лаук nрылin? 1шоу Тодар з Тадораю, знайшоу лапаць з абораю. - Ой ты, Тодар, я Тадора, табе лапаць, мне -абора. Паходжанне некаторых каламбурау растлумачыу Ф. Янкоусш: рэчка Вуць, а за рэчкаю Церахоука. Каламбур заснаваны на сугучнасщ завуць i за Вуць; Шляхам, шляхам, да самай Гразi -каламбур з Мсщслаушчыны, заснаваны на супадзенш слоу: гразь - бруд i Гразь - назва вёск! На гасцшцы з Мсщслава на Смаленск вясною, восенню многа граз^ Звычайна каламбуры ствараюцца у межах некальшх радкоу, у як1х рыфмуюцца самыя разнастайныя лекачныя, фразеалагiчныя i шшыя моуныя адзiнкi. Сярод стьшстычных фiгур, заснаваных на моунай гульш, якая выкарыстоуваецца у мастацкай лггаратуры, як лiчыць В. Рагауцоу, адной з самых старажытных, пашыраных i ужывальных з'яуляецца каламбур, што тлумачыцца асаблiвасцямi яго пабудовы (свядома вы^раюцца розныя лексчныя сродк1 - полюеманты, амонiмы, паранамазы, антонiмы, фразеалагiзмы i iнш.).
Прыкладамi рэалiзацыi умелай фанетычнай моунай гульнi у словах з'яуляюцца разнастайныя алiтэрацыi. Так, у вершах Р. Барадулша - гэта эстэтычна вывераныя паутарэннi аднолькавых або блiзкiх зычных для узмацнення гукавой выразнасщ паэтычнай мовы, што дасягаецца прадуманым падборам метафар, каламбурных слоу. Самыя розныя алiтэрацыi у паэзп Р. Барадулiна - неад емны кампанент яго гульш - выразных нечаканых метафар, частых каламбурау. Iмi ствараюцца разнастайныя зрокавыя i слыхавыя вобразы i шшыя "паэтычныя вольнасцi", у яшх паэт-наватар - "нявольнк i уладар адначасова, вiртуоз i майстра" (В. Быкау). Напрыклад, I. Лепешау, каменцiруючы майстэрства паэта, прыводзiць яго верш "Матылёк". У iм усяго 66 слоу (разам з 15-ю службовымГ), гук л паутараецца 58 разоу [3, 76]. У гэтым арыгiнальным вершы гульня рэалiзуецца, гаворачы словамi Б. Нормана, "празмерным ужываннем адзiнак любога моунага узроуню - фанемнага, марфемнага i г. д. - вядзе да стварэння пэунага надмоунага (эстэтычнага, мастацкага) эфекту".
Як прыём онiмнай гульнi можна разглядаць ужыванне ашсальных выразау, спецыфiчных перыфраз замест канкрэтных онiмау. У некаторых мастацшх творах уласнае iмя персанажа не называецца па самых розных прычынах, але аутар, указаушы у тэксце характэрныя прыкметы або нейкя iншыя асаблiвасцi лтгаратурнага героя, намякае, падказвае, пра каго вядзецца гаворка. Так, у паэме "Тарас на Парнасе", як звярнуу на гэта увагу I. Лепешау, упамшаюцца амаль усе багi з рымскай мiфалогii, безыменны только Кутдон - Бог кахання, якога чытач уяуляе як юнака з залатывш крыламi, лукам, стрэламi. 1менна гэтыя атрыбуты падказваюць чытачу расшыфроуку iмя безыменнага Бога: Хлапчына нейк круглалiкi,/ Увесь кудравы, як баран,/ I за плячмi у яго вялiкi/Прычэплен лук быу i каучан.../На скрыдлах шпарка паляцеу... Яшчэ да прачытання тэксту паэмы ташя iмëны уводзяць чытача у асяроддзе алiмпiйскага Парнасу. Дарэчы, iмëны багоу у паэме - гэта iмëны-алюзii, як1я выконваюць спецыфiчную мастацкую функцыю. Яны (iмëны багоу), як i належыць, старажытнагрэцшя альбо старажытнарымсшя. Аднак простыя паводзiны, сялянсш побыт i выгляд багоу, як пiша З. Тычына, нiяк не стасуюцца з важкiмi i гучнымi зеусамi, марсамi, венерамi. Бал толькi iмëнамi, а не ладам жыцця нагадваюць жыхароу Алiмnа. Iмëны герояу ëсць iх маск1, як1м яны спрабуюць адпавядаць: селянiн Зеус, як i належыць яму, к1руе, сялянка Венера занятая сваëй красой, сялянка Геба уах кормiць i г. д. (Роднае слова. - 2007. -№ 4. - С. 10-11.).
Як своеасаблiвы аутарсш прыгём гульнi слоу трэба разглядаць ужыванне у тэксце, замест уласнага iмя або прозвшча, апiсальнага выразу. У лiтаратурнай мове, асаблiва у публщыстыцы, часта ужываюцца метанiмiчныя перыфразы, якiмi апiсальна называюць прадстаУнiкоУ пэунай
прафесii, занятку, îmî падкрэслiваюцца прыметы знешняга выгляду асобы i iнш., але свядома не называюцца iмя або прозвiшча лггаратурнага персанажа: людз1 у белых халатах, чалавек у бесказырцы. Г. Малажай прыводзщь пераканальны прыклад з рамана З. Бядулi "Язэп Крушынсш", у яшм шсьменшк знаëмiць чытача з новым персанажам: Цярэшка ззяе вачыма. Перад iм адзт з "тых" - з Еуропы. Чорная вопратка, белы каунер, блткучая лыста, рудая бародка, вочы сфткса... Далей з уах прымет гэтай асобы вы^раецца адна - вочы сфткса, i на старонках рамана, дзе з'яуляецца гэты персанаж, ён усюды называецца чалавекам з вачамi сфткса. Гэтая перыфраза паслядоуна ужываецца замест прозвiшча або ii^, якое шсьменшк так i не назвау [4, с. 45].
У вершы Я. Коласа "Мiжнародныя траты", як1 быу напiсаны у 1937 г. у сувязi з нападам iтальянскiх ваенных караблёу на савецк1я гандлёвыя судны "Тимирязев" i "Благоев", паэт дае выкрывальна-зневажальную характарыстыку тагачаснаму "мiжнароднаму трату" Бешта Мусалiнi, як1 быу шщыятарам i выканауцам шматл1к1х мiжнародных разбояу, правакацый i канфлжтау. Я. Колас у вершы m разу не называе iмя i прозвiшча дыктатара фашысцкай Iталii, аднак канатацыйная сутнасць гэтых рэальных ошмау, за якiмi у мастацкай лiтаратуры i грамадстве назапашана негатыуная шфармацыя, выяуляецца наступнывш мастацка-выяуленчымi сродкамi, насычаныЕШ пеяратыунай экспрэаяй, - аутарскiмi перыфразаш: цэзар лтавы, гною куча, майстар ад фашызму, бурбалка пустая; кантэкстуальныЕШ сiнонiмамi да im i прозвiшча дыктатара: трат, бандыт; яго учынш i намаганш характарызуюцца наступнымi экспрэсiуна-маркiраванымi дзеясловамьвыказткамг абнаглеу, лезе, шворыцца i шш. Гэты ж прыём таксама выкарыстау К. Крапiва у вершы "Гебельс брэша - вецер носiць", каб не паутараць часта адыёзнае прозвшча бл1жэйшага паплечнiка Птлера. Чытач, ушкшы у сутнасць перыфразы (плюгавы доктар прапаганды), лёгка здагадаецца, пра каго ташя зшшчальна-саркастычныя радк1: Каб прыкрасщь крыху справы/ Гтлераускай банды,/ У Берлте ёсць плюгавы/ Доктар прапаганды. Такая метанiмiчная замена прозвiшча ашсальным выразам у спалучэннi з эттэтам плюгавы прыцягвае увагу чытача, засяроджвае яго на выразна пеяратыунай мастацкай дэтал^ Даследчык мовы творау К. Крашвы I. Лепешау прыводзiць арыпнальны прыклад з верша, дзе сатырык умела абыгрывае прозвiшча мiнiстра прапаганды фашысцкай Германп доктара Гебельса. Дзеля гэтага К. Крапiва выкарыстау, а потым удала змянiу прыказку "Сабака брэша - вецер носщь". З'яуленню абноуленай прыказк1 у тэксце верша, як слушна пераконвае даследчык, папярэдшчаюць параунаннi Гебельса з сабакам ("Не збрахаць, як карлж, стольк дзесяцi сабакам", "брэша з захапленнем"), а потым щзе: "Нам ужо абрыдлi досыць байт прайдзювета: - Гебельс брэша -вецер носщь, - кажам мы на гэта". Сатырычны эфект i дасцшнасць гэтага перафразавання становяцца яшчэ больш ввдавочныш, калi прыняць пад увагу, што у нямецкай мове прозвiшча гiтлераускага мшютра прапаганды супадае са словам Gebells (родны склон) - брэх, гауканне. Так1м чынам, адсутнасць iмя канкрэтнай пстарычнай асобы у вершаваных радках кампенсуецца спецы^чным аутарсшм прыёмам - канцэнтраваным ужываннем у творы атсальных выразау, эматыунай лексiкi, як1я вызначаюцца занiжанай экспрэсiунай афарбоукай, што садзейшчае выяуленню павышанай асацыятыунасш онiмаУ, якя, становячыся гшатэтычна маркiраванымi, рэальна успрымаюцца чытачом, але па задуме паэта не называюцца у творы.
Дарэчы тут адзначыць, што у рускай лггаратуры падобныя па семантыцы апелятывау прозвiшчы рэальных персанажау (белагвардзейск1х генералау Юдзетча i Шкуро) умела абагрывау у сатырычных творах Дзям'ян Бедны, ствараючы з гэтымi онiмамi каламбурныя спалучэнш i ператвараючы iх (онiмы) у з'едл1выя мянушк1: Юдзетч -> Iудзенiч; Шкуро -> Шкура, пра што пераканальна тсала тагачасная лiтаратурная крытыка.
У шшых вершах Якуб Колас, надварот, свядома у параунальна невялМм кантэксце стварае канцэнтрацыю адрозных рэальных iмëнау для перадачы адмоунай экспрэси: Пнуць Гтлер, Пмлер, Герынг, Гебельс, Гес./ Шле за iх лтанне папа да нябес. Памацняе такую моуную гульню экспрэаунасць, выразнасць паэтычных радкоу, амплiфiкацыя онiмаУ, а таксама гукавая алп'эрацыя, створаная пауторам спалучэнняу П, Ге у iмëнах шраушкоу фашысцкай Германii. Выяуляецца у ташм свядомым наборы онiмаУ з пачатковым Г i мастацкая алюзiя - саркастычны намёк на тое, што гэтым гукам пачынаюцца словы, яшя выкткаюць самыя адмоуныя асацыицып: гад, гтда, гной, ганьба, гора, гiбель, галеча i шш.
Гэты ж прыём Я. Колас выкарыстоувау i у вершы "Пахаванне Гейдрыха": Кат Гейдрых ляжау у труне,/ Кат Пмлер аплаквау яго./ Кат Гтлер стаяу, як у сне,/ Над падлаю друга свайго. Узмацняе эмацыйную аргашзацыю гэтых радкоу лекака-стылютычны паутор, пабудаваны паралельным размяшчэннем онiмаУ у спалучэнш са словам-рэфрэнам кат, яшя ташм чынам
фiксуюць увагу чытача (слухача), iнтэнсiфiкуючы канатацыйны бок ошмау i мэтанак1равана падкрэслiваючы iх пеяратыунае адценне i эмацыйнае уздзеянне у кантэксце. Анафара у гэтых радках таксама выразны i эфектыуны прыюм узмацнення гульнi i рытма-iнтанацыйнай выразнасш верша, дзе дамiнантную ролю у выражэнш пеяратыунай экспрэсii выконваюць ошмы. Прысутшчае у гэтых паэтычных радках i аксюмаран (падла - друг) - спалучэнне супрацьлеглых па семантыцы характарыстычных назоУнiкаУ, як1я лагiчна выключаюць адзiн аднаго, ствараючы так1м ужываннем дасцiпна-бязглуздае уяуленне пра носьбiта ошма.
Гульня слоу можа выяуляцца i у "пераклiчцы" онiмау-загалоУкаУ мастацк1х тэкстау, iх пауторах у вершаваных радках, яшя каламбурна ствараюць эфект павышанай увагi да такой творчасцi. Так, у вершы У. Верамейчыка "Таполi юнацтва", прысвечаным народнаму пiсьменнiку 1вану Навуменку - ураджэнцу Палесся з мястэчка Васiлевiчы, выкарыстаная аплгацыя назвау-загалоукау асноуных мастацк1х творау шсьменшка-земляка Iвана Навуменк1 стварае спецыфiчную "гульню слоу" - каламбур, пабудаваны на амафани, калi фрагменты верша-прысвячэння "перакткаюцца" з назвамi-загалоУкамi або iх фрагмешаш з творау Iвана Навуменк1. У паэтычных радках Верамейчыка так1я словы утры№ваюць павышаны эмацыйны патэнцыял, становячыся кульмшацыйным цэнтрам паэтычнага паслання i прызнання павагi да творчай спадчыны юбiляра, да асобы пiсьменнiка: "Вы сталi народным. / Высокае званне. / Ля Цтавай копанк - мiр. / Лятуць з Васiлевiч да Вас втшавант, /Бо Вы i зямляк i кумiр. /Хоць хлопцы-равеснт моцна ссiвелi, / Таполi юнацтва шумяць. / Ды Вы, летуценнк не пастарэлi, / Мы проЫм пiсаць i пкаць. / Няхай не пауторыцца той сорак трэцi. /Хай бульба раскошна цвще, /Няхай на планеце не ведаюць смерцi, / Дзяцтства хай шчасна расце. / Не быць Вам нiколi у зморы i скрусе, Часцей к землякам прыязджаць, / Бо у Васiлевiчах i у Беларуа / Таполi юнацтва шумяць".
У вершы "Васiлевiчы" У. Верамейчык, ужываючы перыфразы, зноу успамшае свайго знакамгтага земляка: "Гарадоку жыццё пазiрае, /Бо жыты ходзяць жоутаю лаваю... / Адпачыць генерал прыязджае / Щ членкор, абцяжараны славаю". Не без гумару, не упамшаючы прозвшча шсьменшка i акадэмжа, выразныш мастацкiмi сродкамi - iндывiдуальна-аутарскiмi перыфразамг членкор, абцяжараны славаю, алапчныш спалучэннямг "горад вясковьГ - пра мястэчка Васiлевiчы; параунанням^ традыцыйнымi метафарычныЕШ апiсаннямi, паэт стварае выразны рэтрамалюнак былога мястэчка - раëннага цэнтра Васiлевiчы, "горада вясковага", дзе, "як у 1ндып, ходзяць каровы / Па даужэзнай цэнтральнай вулщы"... / Тольк глуха шумяць таnолi, / Цеплым пухам па вулачках сцелючы. / Што тут есць - не даумецца тколИ - / Ад былое райцэнтраускай велiчы?" [5, 152]. Параунаем у гэтай сувяз^ што тэкст верша надзвычай асацыятыуны: вобраз таполяу у апавяданнях I. Навуменш, як тша А. Бельсш, утрыг^вае амволша-абагульняльны сэнс. Гэтыя дрэвы увасабляюць радзiму, з iмi звязана дзяцшства i юнацтва: "Я заусëды любiу станцыю, -пiсау I. Навуменка, - любiу разложыстыя стогадовыя тапол^ як1я яе ахшаюць..." Пастаянны зварот да гэтых дрэу (скразны лейтматыу) сведчыць пра глыбокую духоуную сувязь герояу шсьменшка з размай, iх трывалую памяць. З таполямi звязаны аутарсшя успам^1 i думкi, важныя жщ^выя падзе^ лëсы герояу. Вобраз таполяу - гэта i своеасаблiвая алегорыя маладога жыцця, сiмвал юнацтва" [6, 122]. Памацняюць паэтычную гульню, вобразнасць гэтага верша шшыя мастацк1я сродк1, напрыклад, арыгiнальна свежы аксюмаран--перыфраза "горад вясковы" -пра былое мястэчка Васiлевiчы. Такое ужыванне заснавана на свядомым алаггзме - наумысным сутыкненш кантэкстуальна несумяшчальных слоу, якiя у так1м спалучэннi па волi аутара не без лëгкага гумару перадаюць якасна новае паняцце, прыуносячы элемент нечаканасш, а гумарыстычны вобраз мястэчка "былое райцэнтраускай велiчы" становщца выразна запамiнальным. Выдзеленыя словы у вершы У. Верамейчыка з'яуляюцца онiмамi-загалоУкамi або iх фрагментамi самых значных праза1чных творау Iвана Навуменк1.
Некаторыя загалоуш як алюзiйны кампанент усяго тэксту пауторна выкарыстоуваецца i абыгрываюцца у новым тэксце для стварэння пэунага культурна-пстарычнага каларыту, як1 засноуваецца на кампетэнцын стваральнiка новага тэксту (шсьменшка) i iнтэлектуальна дасведчанага чытача. Алюзшны кампанент, г. зн. паутор вядомага чытачу, у новым тэксце, напрыклад, у вершы С. Чыгрына "Ваалю Быкаву" уяуляе сабой тэкставы фрагмент з творау В. Быкава, яш адрознiваецца ад звычайных тым, што ëн здольны ускладняць новы вершаваны тэкст дзякуючы магчымасцi сумяшчаць, спалучаць у адным азначэннi два, з iх адно належыць iншай семiятычнай прасторы. Такiм чынам, алюзiйны кампанент, у нашым выпадку - гэта загалоуы або iх кампаненты з творау В. Быкава, набывае выразна акрэсленую мастацка-эстэтычную напоуненасць, якая абыгрываецца, паутараецца i актуалiзуецца у наступных вершаваных радках
паэта С. Чыгрына: Вайна - гэта знак бяды, /яе немагчыма забыць. / А мёртвым не трэба вады, / А мёртвым ужо не балщь. // Праз порах i дым вайны, / Праз пастю / I праз вышыт / 1шл1 батальёна сыны /1 воучую зграю крушылi. //Абелкк вiтаюць зару, /Жураултыя крыт ачнуцца... / Праз Альпы у Беларусь / Пайсщ, дажыць i вярнуцца. (С. Чыгрын "Васшю Быкаву"). Алюзшнае выкарыстанне ошмнай гульш у тэкстаутварэнш, актыунае уздзеянне ix на уяуленне, эмоцып, падсвядомасць чытача пры дапамозе самых розных анамастычных, тэматычных, вобразных, гукавых асацыяцый уяуляе сабой спецы^чны тып мастацкай семантыш слова, яш у наш час набывае павышаную увагу i паглыбленае вывучэнне.
У канве вершау рускамоуных паэтау, яшя шшуць пра Беларусь, нярэдка сустракаюцца беларуазмы, у тым лшу i ошмы, як1я творцы свядома этымалапзуюць, выкарыстоуваючы такое тлумачэнне у вершаваным тэксце, як мастацю прыём, пакладзены у аснову усяго вдэйна-мастацкага стрыжня твора. Так, анал!зуюч^1 верш Б. Спрынчана "Беларуск1я месяцы", А. Пруцю звярнуу увагу, што у гэтага паэта назвы уах дванаццац месяцау разглядаюцца як уласныя моуныя адзшю, а этымалапчныя падказк1 да ошмау вельм! выразныя, пабудаваныя з выкарыстаннем тауталоги i каламбурау. У яго паэтычных радках назвы месяцау празрыстыя i лёгка тлумачацца, а мастацюя вобразы, створаныя спецы^чнай гульнёй аднакаранёвых слоу, вядомых у рускай i беларускай мовах, становяцца падкрэслена семантычна выразным i зразумелым чытачу: ...следом травы из-под листьев ржавых / В мир несут красу / Красавика. / И запахнет цветом липы / Липень, / И Зарей нальётся в соты мёд. / И летит на землю снегом / Снежань. / Стынет бор в слепящей белизне... / Запахом березового сока / Из лесу сочится / Сакавик... Народныя этымалоги назвау месяцау, умела выкарыстаныя паэтам, даволi пераканальныя i выразныя, у Гх трапна адлюстраваны не только векавыя назiраннi сялян за станам прыроды у канкрэтную пару года, а i асабл1васщ сялянскага побыту [8, 183].
Вывады
Так1м чынам, у творах беларускай мастацкай лпаратуры i фальклоры моуная гульня выступае як выразны кампанент вобразнай сютэмы уласных iмёнау, якая арыентавана на дасягненне пэунага нестандартнага эфекту i уздзеянне на чытача з пэуным эмацыйным праяуленнем. Яна у тэкстах набывае выразна акрэсленую мастацка-эстэтычную напоуненасць.
СП1С АСНОУНЫХ КРЫН1Ц
1. Мудрова, Н. В. Поэтика онимной игры : монография / Н. В. Мудрова. - К. : Издательский дом Дмитрия Бураго, 2012. - 144 с.
2. Лужашн, Макам. Колас расказвае пра сябе / М. Лужашн. - Мшск : Маст. ли. 1997. - 462 с.
3. Лепешау, 1. Я. Лшгвютычны аналiз лггаратурнага твора : вучэб. дапам. : у 2 ч. / Гродз. дзярж. ун-т Гмя Я. Купалы. - Гродна, 2000. - Ч. 2. - 122 с.
4. Малажай, Г. М. Сучасная беларуская мова. Перыфраза : [вучэб. дапам. для фшал. фак. пед. ш-тау] / Г. М. Малажай ; пад рэд. Ф. М. Янкоускага. - Мшск : Выш. шк., 1980. - 96 с.
5. Верамейчык, У Клянуся Прыпяццю / У Верамейчык. - М1нск : Маст. ли., 1988. - 191 с.
6. Бельсю, А. 1. Функцш пейзажу у прозе 1вана Навуменю / А. 1. Бельскi // Творчая асоба 1. Навуменю i праблемы беларускай фшалогп i адукацш : зб. навук. арт. / рэдкал. : Т. 1. Шамякна (гал. рэд.). -Мшск : Р1ВШ, 2006. - 336 с.
7. Норман, Б. Ю. Язык: знакомый незнакомец / Б. Ю. Норман. - Мшск : Выш. шк., 1987. - 222 с.
8. Гируцкий, А. А. Белорусско-русский художественный билингвизм: типология и история, языковые процессы / А. А. Гируцкий ; под ред. П. П. Шубы. - Минск : Университетское, 1990. - 175 с.
Пастушу у рэдакцыю 15.04.16
V. V. Shur
ONYM PUN IN BELLES-LETTRES AND FOLKLORE
The article deals with the pun, which is based on the onyms in the belles-lettres and folklore, the pun is regarded as an expressive component of an image system of proper names, it is focused on the achievement of a certain unusual effect and the impact on а reader with an entire emotional expression.
Keywords: onomasticon, onym, context, onym pun, allusion, wordplay, periphrasis.
