CC BY
18
РЕДАКТИРОВАНИЕ. ПОДГОТОВКА РУКОПИСИ ДАЯ ПУБЛИКАЦИИ
УДК 801.7:821.161.3.0-311.6(051)
Андрэева В. В., астрант (БДТУ); Пятров1чава Л. I., дацэнт (БДТУ)
АНАЛ13 СТЫЛ1СТЫЧНЫХ ЯКАСЦЯУ Л1ТАРАТУРНА-МАСТАЦКАГА ТЭКСТУ ЯК АСПЕКТ ТЭКСТАЛОГП ТВОРА
У артыкуле зроблена спроба выкарыстаць метадалапчныя прынцыпы агульнай тэорьп тэкс-ту для мэтау тэксталоги. У прыватнасщ, праанал1заваны стылютычныя якасш рамана «Каласы пад сярпом TBaiM» У. Караткев1ча i аповесщ «Мёртвым не балщь» В. Быкава, а таксама ix вары-янтау. У вышку анал1зу зроблены высновы, што выкарыстанне крытэрыяу, распрацаваных у межах тэорьп тэксту Н. С. Валпнай, дазваляе аддзялщь творчыя папрауш ад нятворчых у тым вы-падку, кал1 няма пэуных звестак пра аутарства выпрауленняу i ёсць падставы л1чыць ix рэдактар-CKiMi праукамг
The purposes of our article is to pay attention to the questions of definig creative and non-creative corrections in the U. Karatkevich's novel «Spikes Under Your Sickle» and V. Bykau's novel «The Dead Feel No Pain». In clause the style qualities of this novels and its variants are analyzed. The authors try to use general text theory criterions to textual purposes. It is said that changes from more expressive word to normative one happens the most often. Repeats occur often because an editor cutting had place there. It is very important to say, that the article includes a number of examples. In the resume we say about necessity to analyze fiction from text theory criterions to republishing it correctly.
Уводзшы. У працэсе вызначэння асноунага тэксту 1 падрыхтоую канашчнага (дэфшпыуна-га) варыянта твора рэдактар-тэкстолаг павшен не толью вывучыць усе яго варыянты 1 рэдакцьп, але 1 прасачыць псторыю стварэння кожнага з ¿х 1 на падставе яе вызначыць аутарытэтнасць кож-най з крынщ тэксту. Пры гэтым не заужды маг-чыма дакладна устанавщь, каму належаць вы-прауленш 1 змены у тэксце твора. Пры наяунасщ пэуных звестак на карысць таго, што аутар пра-цавау над тэкстам, яю разглядаецца, з аднаго боку, I негатыунай ацэню аутара якасщ азначанага тэксту — з шшага, перад рэдактарам-тэкстола-гам стащь выбар: альбо разглядаць тэкст як ау-тарсю цалкам (на падставе таго, што кожнае з выпрауленняу можа аказацца аутарсюм), альбо паспрабаваць аддзялщь творчыя змены ад нятворчых 1 таюм чынам пазбавщь тэкст скажэн-няу. У друпм выпадку тэкстолагу не удасца па-збегнуць пэунай суб'ектыунасщ, пра што папя-рэджвау яшчэ Дз. С. Л1хачоу [1], каш ён не будзе юравацца строга навуковьиш крытэрыям1 ацэню. Таюя крытэрьи можна знайсщ у тэорьп тэксту. А паколью ад дакладнасщ тэксту залежыць не толью абстрактнае выкананне творчай вол1 аутара, але I цалкам рэальнае разумение I успрыняц-це гэтага твора чытачом, першаступеннай зада-чай тэкстолага з'яуляецца даць яму тэкст максь мальна якасны, настолью бл1зю да аутэнтычнага аутарскага тэксту, наколью гэта магчыма з уль кам паунаты корпуса крынщ 1 найноушых дасяг-ненняу метадалогп л1таратуразнауства.
Асноуная частка. 3 мэтай пашырэння ме-тадычных прыёмау тэксталоги 1 у пошуку дак-ладнага шструменту вызначэння прыроды зме-нау у л1таратурна-мастацюм тэксце мы звярну-люя да тэорьп тэксту. Асноуным1 складшкам1 крытэрыяу ацэню тэксту, паводле Н. С. Валп-най, з'яуляюцца шфармацыйна-структурныя якасщ тэксту (лапчнасць, звязнасць, цэльнасць, дакладнасць, яснасць) 1 танальныя (стылютыч-ныя) якасщ тэксту (правшьнасць, чыстата 1 культура маулення) [2]. Мы спышмся на сты-лютычным складшку.
Стылютычныя якасщ тэксту прадыктаваны яго функцыянальна-стылютычнай арыентацыяй 1 ¿ндывщуальнасцю аутара. Яны падпарадкаваны тэматычнай 1 агульнай стылёвай дамшанце, якая праяуляецца на працягу усёй тэкставай прасторы.
Функцыянальны стыль тэксту вызначае «арсенал» стылютычных сродкау. Менав1та з улшам функцыянальна-стылютычнай арыента-ванасщ твора неабходна ацэньваць яго з пункту гледжання чысщш маулення: для афщыйнага, спецыяльнага, навучальнага тэкстау чысщня маулення — адно з найпершых патрабаванняу, у мастацюм жа тэксце строга унармаваная мова будзе занадта поснай, шэрай, нещкавай. «Замест таго, каб л1таратурную мову папауняць народнай — яе свабодным дыханием, гнуткас-цю, каларытам, мы прывучаем сябе толью да «абавязковых» 1 «агульнапрынятых» слоу 1 ¿х л1чым за норму. I, вядома, пазбауляем сябе не толью жывога трапятання сказа, а 1 свайго
абл1чча», — сцвярджау славуты шсьменшк 1 тоню стылют Я. Скрыган [3, с. 440]. Выкарыс-танне жаргашзмау, дыялектызмау, народнага прастамоуя дапамагае стварыць ярюя вобразы, трапна ахарактарызаваць персанаж, дасягнуць эфекту рэальнасщ, сапрауднасщ падзей.
У аповесщ Васшя Быкава «Мёртвым не ба-лщь» у адказ на словы аднаго з байцоу Гэта ужо усыпяцъ друп кажа: Кал1 ужо начальства умяша-лася — усыпщъ. Але у перавыдант 1982 года слова усыпщъ заменена на усыпле. У першым вары-янце фраза стварала у чытача ярю вобраз салдата-пехащнца — не нацта адукаванага, простага смяшл1вага чалавека, яю з асцярогай, але \ з ¿рош-яй став1цца да начальства. Выпрауленне ж зшш-чыла каларыт вуснага маулення.
Тыя ж стылютычныя сродю дапамагаюць падкрэслщь ¿ндывщуальнасць аутара. Мы ведаем, напрыклад, што Улацз1м1р Караткев1ч ву-чыуся у Клеве \ выдатна валодау украшскай мо-вай, таму запазычанш з яе з'яуляюцца неад'ем-най часткай моунага вобраза шсьменшка. Аднак М. Лужанш у закрытай рэцэнзи на раман сцвяр-джае, што «аутар адвольна пашырае ёмкасць \ ужытак» украшскага слова абазнанасцъ [4]. Зау-вап такога характару прывял1 да таго, што з тэк-сту шсьменшка был1 выкраслены арыпнальныя аутарсюя выразы (абазнаны, тандэтны, чобат I шш.) 1 заменены на «агульнапрынятыя».
Неабходна адзначыць, што творчасць У. Ка-раткев1ча адносщца да найвышэйшых дасяг-ненняу чалавечай думю, гэта л1таратура вельм1 высокага узроуню. Таму 1 для чытача важны не толью змест яго творау, але I асоба аутара, яго жыццёвы 1 творчы шлях, як вышк, некаторыя уяуныя недахопы тсьменнщкай мовы стано-вяцца апазнавальным1 знакам!, мшым1 асабл1-васцямь Тэкст без таюх «парушэнняу нормы» стау бы безасабовым.
Пацпарадкаванасць агульнай тэматычнай I стылёвай дамшанце ярка праяуляецца у творах Васшя Быкава. Атсанне вайны, стварэнне куль-турнага партрэта савецкага грамадства у аповесщ «Мёртвым не башць», напрыклац, патрабуе ад аутара увядзення шматшюх рус1змау: бдзщелъ-насцъ, зашчышчаеце 1 шш. Ужыванне рус1змау дазваляе аутару праудз1ва ашсваць вайну. Васшь Быкау сцвярджау у люце да А. Адамов1ча, што пра вайну, натуральна, трэба тсаць па-руску, ад-нак па-руску шсаць ён не мог, таму уводз1у — найперш у рэплш персанажау — руазмы.
Правшьнасць маулення для тэксталогп — адно з найбольш складаных пытанняу. 3 аднаго боку — вщавочная неабходнасць прытрымл1-вацца нормы. 3 шшага — неаспрэчная каштоу-насць аутарскага варыянта слова (кал1 яно у пэунай форме ужываецца на працягу усяго тво-ра, а часам 1 у шшых тэкстах шсьменшка).
У першым варыянце аповесщ «Мёртвым не башць» — адзшым, яю можна л1чыць адназначна
аутарсюм — Васшь Быкау выкарыстоувае формы на золаку замест на золку, надеая замест надвае, удва1х 1 удвох замест удеух I шш. Дзеясловы пер-шай асобы множнага л1ку цяперашняга часу у В. Быкава маюць канчатю -ем (-эм) замест -ем (-ом): застаемся, еалачэм, устаем, кладзем. Ува ус1х выданнях аутарсюя формы выпраулены на нарматыуныя. Магчыма, мовазнауцы змогуць да-весщ варыянтнасць быкаусюх формау у дачынен-ш да агульнапрынятых, што дасць тэкстолагу права аднавщь ¿х у тэксце. Прэцэдэнт перавап традыцьи нац правашсным1 нормам! сцвярджаец-ца шыроюм выкарыстаннем слова стна (з нащс-кам на друп склац) 1 вытворных ад яго замест слоушкавага стна (з нащскам на першы склац): Ля плота стной да нас зав1хаецца нехта...
Натуральна, кожнае парушэнне нормы па-вшна быць апраудана з мастацкага пункту гле-джання. Адным з найбольш дыскутуемых пытанняу чысц1н1 маулення з'яуляецца выкарыс-танне забароненай \ зшжанай лекс1к1. Найбольш аутарытэтныя шсьменнт \ даследчык1, у тым л1ку Н. С. Валг1на, перакананыя, што вы-карыстанне нел1таратурных выразау у масавым друку не можа быць апраудана шяюм1 «мастацк1м1» задачам! [2]. Аднак час ад часу такая лексша з'яуляецца у творах, \ пытанне пра-вамернасщ яе выкарыстання паустае наноу.
Параунаем два выпадк1.
У рамане «Каласы пад сярпом тва!м» У. Ка-раткев1ча: Дзец!, — прагучау голас з адхону, — до-сыцъ вам боутацца: еярба са с... еырасце [5, кн. 1, с. 15]. У кшжным выданш рамана гэтая фраза захавана цалкам, а у часоп1се «Полымя», дзе раман апублшаваны упершыню, — скарочана за кошт народнага выразу. Праую у машынап1се ча-соп1са паказваюць, што за фразу ¿шла барацьба пам1ж аутарам \ рэдактарам (М. Танкам): яна двойчы закрэслена — чырвоным \ простым алоу-кам1, а знак «аднав1ць», пастаулен^1 рукой У. Ка-раткев1ча, таксама зняты, на гэты раз с1н1м алоу-кам [6, а. 18]. Аднак аутар урэшце давёу сваю творчую волю 1 вярнуу у тэкст ненарматыунае слоуца, уласц1вае ж^1вой народнай гаворц^1.
У аповесц1 В. Быкава «Мёртвым не балщь» кап1тан на словы падначаленага У лобе вочы зрываецца: Яны у цябе у с..., а не у лобе! [7, адз. зах. 365, а. 49]. Фраза гэтая выкраслена яшчэ у машынап1се, а на пол1 побач з ёй пазначана: «Слишком нравятся автору многоточия подобного типа», што сведчыць пра умяшальнщтва пабочнай асобы. Аднав1ць пачатковы тэкст у пазнейшых выданнях аутар, паводле яго сцвяр-джэння, не мог. Згодна з тэксталаг1чным1 прын-цыпам1, гэта мус1ць зраб1ць тэкстолаг.
Культура маулення — гэта умение не проста сказаць правшьна, а падабраць тое адз1нае слова щ выраз, як1 найбольш вышкова ство-рыць патрэбны вобраз у чытача. Стварэннем нагляднай вобразнасц1 у мастацк1м тэксце дася-
гаецца выразнасць маулення. I дзеля гэтай вы-разнасщ дапускаюцца матываваныя адхшенш ад лп-аратурнай нормы [2]. Экспрэс1уныя якасщ маулення становяцца сродкам фарм1равання стылю, утварэння характарау складаных лп-ара-турных кампазщый [8].
Адным з ярюх прыкладау аутарскай культуры маулення з'яуляецца фраза сумленна запра-цаваная буханачка з аповесщ «Мёртвым не ба-лщь» [7, адз. зах. 365, а. 102]. Размоунае слова запрацаваная ('заробленая працай') тут пад-крэсл1вае, што хлопцам сапрауды прыйшлося папрацаваць: грузщь у машыну \ выгружаць мях1 з мукой, мяса, хлеб, што праца была вель-м1 цяжкай. Да таго ж спалучэнне запрацаваны хлеб у беларускай л1таратуры стала устойтвым: «Разам з ¿м1 1 гарау 1 сеяу, / А пасля еу хлеб запрацаваны» (М. Багданов1ч «Паво (3 И.-А. Ру-неберга)»), «Навечна будзь благаславёны, / Запрацаваны у поце хлеб» (П. Глебка «Родны хлеб»), «Запрацаваны хлеб жытнёвы» (Г. Бу-раукш «***Паверце...»). Але з 1982 года ва ус1х выданнях друкуецца сумленна заробленая буханачка. Семантычнае поле нейтральнага с1-иошма шырэйшае за сэнс пачатковага слова, \ акцэнт на цяжкой ф1з1чнай працы зшкае.
Ацэнка выпраулеиия з пункту гледжання культуры маулення пацвярджаецца часам ш-шым1 аргументам!. У прыватиасщ, мы прыйшл1 да высновы, што замена слова капцы на канцы у фразе А то былг б нам капцы адбылася у вышку памылю друку. Пачатковы варыянт, заф1к-саваны у машыиашсе, а таксама апублшаваиы у тэкстах 1965 \ 1982 гадоу, больш ярка перадае думю героя; выкарыстанне безэкв1валентнай (у дачыненш да рускай мовы) лекс1чнай адзшю пераконвае, умацоувае мастацкую праудз1васць вобраза, дэманструе багацце беларускай мовы. Нейтральны сшошм, з яюм фраза друкуецца з 1989 года, робщь нейтральнай усю фразу. Да думю пра памылку друку як прычыну гэтай замены мы прыйшл1 у вышку супастаулення двух фактау: падабенства л1тар п \ н, з-за чаго набор-шчык мог пераблытаць ¿х, \ асэнсаванасць слова, якое атрымалася у вын1ку, а таксама нека-рэктнасць стыл1стычнай замены з пункту гледжання культуры маулення.
Культура маулення таксама вызначаецца па наяунасщ (адсутнасщ) пауторау у тэксце. У выданш рамана У. Караткев1ча «Каласы пад сярпом тва1м» 1968 года чытаем:
Падымал1 яго а сёмай гадз1не рашцы. Бадай, запозна, бо у Азярышчы уставал/ раней, / ён час-цей за усё добрую палоеу гадз1ны ляжау без сну.
Алесь ляжау, кожны раз новым/ пасля сну вачыма разглядаючы блакгтныя сцены пакоя [5, кн. 1, с. 59].
3 пункту гледжання стылютыю паутор дзеяс-ловау ляжау I збег фраз без сну I пасля сну у гэ-тым выпадку з'яуляецца ютотным недахопам.
Зварот да чарнавша рамана паказвае, што пам1ж прыведзеным1 сказам1 у аутарск1м варыянце быу абзац: Пакой выходзгу на сонечны бок дома. Л1с-тота талъянскай тапол1 серабрылася за тм, а далей анеу пад сонцам, — далёка за дрэвам1, — нястомны Дняпро [5, а. 24]. Тэты абзац раздзя-ляу сказы 1 з пункту гледжання культуры маулення быу неабходны. Аднак рэдактар паюнуу на пол1 пазнаку «Ужо тры разы была!», звярта-ючы увагу аутара на тое, што таполя ужо згадва-лася у рамане, I аутар, в1даць, не пал1чыушы магчымым перашсваць уласны тэкст, выкрасл1у пазначанае. Выб1раючы пам1ж няяуным недахопам аутарскага варыянта 1 в1давочным парушэн-нем культуры маулення у адрэдагаван^1м тэксце, тэкстолаг пав1нен памятаць сцвярджэнне К. Гур-скага: лепш пак1нуць памылку аутара, чымсьщ унесц1 сваю. Тагам чынам, ацэнка тэксту з пазь цый яго стыл1стычных якасцяу дазваляе вярнуць чытачу твор у яго аутарсюм варыянце.
Заключэнне. Ацэнка зменау у мастацк1м тэксце з пункту гледжання агульнай тэоры1 тэксту дае у рук1 рэдактара-тэкстолага дакладны ¿нс-трумент вызначэння характару зменау у варыян-тах л1таратурна-мастацкага твора. Як бачым, нятворчыя змены, як правша, характарызуюцца прывядзеннем стыл1стычна афарбаванага аутарскага варыянта да нейтральнай формы. Гэта па-збауляе чытача эмацыйнага складн1ка тэксту, па-кщае яму сухую ¿нфармацыю, зац1рае праяулен-н1 ¿ндыв1дуальнасц1 аутара. Недахопы культуры маулення, таюя як пауторы, могуць быць абу-моулены рэдактарск1м1 купюрам!. Усе гэтыя па-рушэнн1 дазваляюць рэдактару-тэкстолагу ска-рыстацца ¿ншым1 крынщам1 тэксту 1 аднав1ць яго аутарсю варыянт, вярнуушы так1м чынам на-цы1 яе л1таратурны набытак.
Л1таратура
1. Лихачев, Д. С. Текстология. Краткий очерк / Д. С. Лихачев. — М.: Наука, 2006. — 176 с.
2. Валгина, Н. С. Теория текста: учеб. пособие / Н. С. Валгина. — М.: Логос, 2003. — 280 с.
3. Скрыган, Я. Выбраныя творы / Я. Скры-ган. — М1нск: Беларусю кн1газбор, 2005. — 544 с. — (Беларусю кн1газбор. Серыя I, Мастац-кая л1таратура).
4. Лужанш, М. Закрытая рэцэнз1я на «Каласы пад сярпом тва1м» / М. Лужаи1и // Дзеяслоу. — 2007. — № 4(23).
5. Караткев1ч, У. Каласы пад сярпом тва1м: у 2 кн. / У. Караткев1ч. — М1нск: Мастацкая лп-а-ратура, 1968. — Кн. 1. — 362 е.; Кн. 2. — 383 с.
6. БДАМШМ. Фонд 42, воп. 1, т. 1, ацз. зах. 457.
7. БДАМШМ. Фонд 37, воп. 1, ацз. зах. 365, 368.
8. Виноградов, В. В. Задачи стилистики / В. В. Виноградов // Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. — М.: Изд-во АН СССР, 1963. — С. 5-93.
Паступу 06.04.2010
