CC BY
25
УДК 82.091
Я. А. Гарадшцка
1нстытут лггаратуразнауства iMH Янкi Купалы Цэнтра даследаванняу беларускай культуры, мовы i лiтаратуры НАН Беларусi
РАМАЧНЫЯ КАМПАНЕНТЫ У СТРУКТУРЫ ТВОРАУ УЛАДЗ1М1РА КАРАТКЕВ1ЧА
Аб'ектам даследавання з'яуляюцца рамачныя кампаненты лiтаратурнага твора i ix функцьп. Гэтыя кампаненты выкарыстоуваюцца для размежавання вiртуальнага мастацкага свету лгтара-турнага твора i рэчаiснасцi. Яны з'яуляюцца найважнейшым сродкам выяулення пазщып аутара i яго адносiн да герояу. Да лiку рамачных кампанетау адносяцца iмя аутара, назва твора, падзага-ловак, прысвячэнне, эпiграф, прадмова i пасляслоуе, каментарыi аутара. Аутар артыкула адно-сiць да рамачных кампанентау таксама лiрычныя адступленнi у этчных творах. Значэнне кожна-га рамачнага кампанента выяуляецца пры ix супастауленш з шшым рамачнывш кампанентамi i агульнай структурай лiтаратурнага твора.
У артыкуле разглядаецца спецыфiка рамачнага афармлення творау выдатнага беларускага пiсьменнiка Караткевiча У. У цэнтры увагi знаходзщца яго пстарычны раман «Хрыстос прызям-лiуся у Гародш». Гэты твор вызначаецца вялiкай колькасцю эпiграфау, яшя выкарыстоувае аутар. Змест i крынiцы паходжання эпiграфау да раздзелау рамана самыя разнастайныя. Эпiграфы дапамагаюць чытачу адчуць пстарычны каларыт эпох1. Яны пэуным чынам звязаны з тэматыкай рамана i яго частак i садзейнiчаюць больш глыбокаiму разуменню асноунага тэксту. У сва1х творах У. Караткевiч шырока выкарыстоувае i шшыя рамачныя кампаненты. У рамане «Хрыстос прызямлiуся у Гародш» шмат устауных фрагментау, як1я можна вызначыць як своеасаблiвыя тэксты у тэксце. Рамачныя кампаненты у творах У. Караткевiча садзейнiчаюць ускладненню структуры тэксту, раскрыццю дадатковых сэнсау i падтэкстау.
Ключавыя словы: рамачныя кампаненты, мастацкi свет, лггаратурны твор, тэкст, структура твора, этграф, аутар, апавядальнiк.
Ya. A. Haradnitski
Institute of literary studies named Yanka Kupala of Belarusian Center for Cultural Studies, Language and Literature of the NAS of Belarus
FRAMEWORK COMPONENTS IN THE STRUCTURE OF ULADZIMIR KARATKIEVICH'S WORKS
The subject of research are the framework components of the literary works and their functions. Framework components are used for distinguishing between the virtual world of a literary work of art and reality. They are an important means of detecting the position of the author and his relationship to the characters. Framework components include the author's name, title, subtitle, dedication, epigraph, foreword and afterword, the author comments. The author of the article refers to the framework components also lyrical digressions in the epics. The meaning of each component of the framework is defined by its relation to other components of the framework and the general structure of a literary work.
The article deals with the specifics of the framework design in the works of outstanding Belarusian writer U. Karatkevich. The main attention is drawn to his historical novel "Christ has landed in Harodnia". This work is determined by a large number of epigraphs, which the author uses. The content and the origins of epigraphs to the chapters of the novel varied. The epigraphs help the reader to feel the flavor of the historical epoch. The epigraphs are in a certain way related to the theme of the novel and its parts and contribute to a better understanding of the main text. In his works U. Karatkevich widely used other framework components. The novel "Christ has landed in Harodnia" has a lot of plug-in fragments, which can be defined as the texts in the text. Framework components in the works of U. Karatkevich contribute to complicate the structure of the text, the disclosure of additional meanings and subtexts.
Key words: framework components, art world, literary work, text, structure of work, epigraph, author, narrator.
Уводзшы. Вербальнай асновай лгаратур-нага твора з'яуляецца тэкст. Менав^а праз тэкст адбываецца уваходжанне чытача у мас-тацю свет твора. Сам тэкст можна аднесщ да праяу рэальнасщ, у якой мы жывем. Ён юнуе у
выглядзе пэунай графiчна выяуленай знакавай сютэмы, размешчанай на папяровым або электронным носьбще (у старажытнасщ - на пашру-се, бяросце, глше i г. д.). Яго можна адшукаць у пэуным месцы, прачытаць, пры неабходнасщ
перачытаць зноу. Але разам з тым тэкст - гэта выйсце у пазарэальны свет, свет мастацкай уя-вы. У сваю чаргу твор, слушна зауважае М. Пр-шман, «як адно з цэнтральных паняццяу тэорып л1таратуры знаходзщца пам1ж двума палюсамк духоуным паэтычным светам { матэрыяльным тэкстам» [3, с. 9].
«Мастацю тэкст уяуляе сабой увасабленне разнавщнасцей { варыяцый розных тыпау мау-лення: ашсання, разваг, аповеду» [10, с. 5]. Пы-танш анал1зу кампазщып л1таратурнага твора, яго тэкставай аргашзацыи з'яуляюцца надзвы-чай важным! { актуальным!. В. Жураулёу адзна-чае: «Не заглыб1ушыся у структуру твора, мы, у прыватнасщ, школ1 у дастаткова поунай меры не здолеем глыбока зразумець своеасабл1васць таленту шсьменшка, якому гэты твор нале-жыць» [5, с. 13].
Даследчыю, сцвярджаючы актуальнасць цэ-ласнага анал1зу л1таратурнага твора, адзнача-юць, што ён з'яуляецца неабходнай умовай глыбокага прашкнення у сапраудную сутнасць слоунага мастацтва. «Толью пры цэласным пог-лядзе на сютэму, - зауважае А. Есш, - можна вызначыць, яюя баю, элементы { сувяз1 у ёй больш сутнасныя, а яюя маюць дапаможны ха-рактар» [4, с. 192].
Тэкст л1таратурнага твора уяуляе сабой складаную шматузроуневую сютэму. Ю. Лот-ман увёу паняцце 1ерарх1чнасщ тэксту. «1ерар-х1чнасць тэксту, - тсау ён, - тое, што яго сютэ-ма распадаецца на складаную канструкцыю падсютэм, прыводзщь да таго, што шэраг элементау, яюя належаць унутранай структуры, апынаецца памежным у падсютэмах рознага тыпу (межы раздзелау, строф, радкоу, паурад-коуяу)» [11, с. 62].
Падзел тэксту л1таратурнага твора на асоб-ныя кампаненты звязаны з выяуленнем пэунага пункту гледжання. Н. Тамарчанка адносщь да таюх кампанентау «сон персанажа (пункты гледжання героя I апавядальшка), дыялог або маналог, шсьмо або дзёншк» [13, с. 212] { шш.
Паняцце пра рамачнае афармленне тэксту выкарыстоуваецца у некальюх значэннях. Най-перш маюцца на увазе тыя структурныя элементы, прыёмы, з дапамогай яюх мастацю свет твора атрымоувае самастойнасць, вылучаецца з паусядзённай рэальнасщ. Усе творы розных вь дау мастацтва пэуным чынам адмяжоуваюцца ад пазамастацкай рэальнасщ. У тэатры - гэта рампа, якая аддзяляе сцэну ад глядзельнай залы, у выяуленчым мастацтве - рама, якой абмя-жоуваецца з ус1х бакоу палатно. «Рама - як ад-значае М. Рымар - як { любая мяжа, адрозшвае, дыферэнцыруе...» [12, с. 96]. Да лшу таюх пры-ёмау, яюм1 л1таратурны твор абазначаецца як твор мастацтва, што нятоесны рэчаюнасщ, ад-
носяцца, напрыклад, змешчаныя у сам1м тэксце сведчанш аутара або апавядальшка пра спецы-ф1чную мастацкую рэальнасць, з якой мае справу чытач.
Сучасным1 даследчыкам1 пры разглядзе структуры л1таратурнага твора ул1чваецца усп-рыманне чытача. На думку Е. Фарына, чытач пры гэтым «часткова юруецца уласным вопы-там, уласнай жыццёвай практыкай, а часткова становщца на пукт гледжання убачанага або прачытанага свету» [15, с. 74].
Асноуная частка. Рамачныя кампаненты л1таратурнага твора служаць не толью для раз-межавання мастацкай { немастацкай рэальнас-щ. Яны выконваюць функцыю своеасабл1вага абрамлення асноунага тэксту, выкарыстоу-ваюцца у якасщ дадатковых элементау мастацкай структуры, праз яюя аутарам непасрэдна транслююцца адносшы да твора як цэлага I яго мастацкай канцэпцып. Таюм1 рамачным1 кам-панентам1 выступаюць iмя аутара, назва твора { падзагаловак, яюм звычайна абазначаецца жанр, да якога адносщца твор, прысвя-чэнне, этграф, прадмова I пасляслоуе рэаль-нага або выдуманага аутара, аутарсюя заувагi { каментаръи { г. д.
У рамачных кампанентах, у адрозненне ад асноунага тэксту твора, аутар мае магчымасць у большай ступеш выявщь сваё «я», выказацца наупрост па-за сюжэтнай прасторай I наратыу-най плынню. Таму, апрача перал1чаных вышэй структурных элементау, да л1ку рамачных вар-та аднесщ аутарсюя (лгрычныяя) адступленш у л1ра-эшчных творах. Важнае значэнне для цэ-ласнага разумення твора маюць, напрыклад, ау-тарсюя адступленш у паэмах Якуба Коласа «Новая зямля», «Сымон-музыка».
Паглыбляе нашы уяуленш пра щэйна-мас-тацюя падтэксты твора таю рамачны кампа-нент, як этграф. З яго дапамогай значна пашы-раецца кантэкст прачытання л1таратурнага твора. Сярод беларусюх аутарау актыуным выка-рыстаннем дадзенай рамачнай формы вылуча-ецца Уладз1м1р Караткев1ч. Гэта звязана з ха-рактарам яго творчасщ, аутарскай устаноукай на сувязь з лггаратурным1 традыцыям1, актуал1-зацыяй гюторыка-культурнай спадчыны. Вык-лючнае багацце \ разнастайнасць эшграфш у творах У. Караткев1ча пакуль што не было прадметам спецыяльнага даследавання.
Адз1н з найбольш характэрных творау п1сь-меншка у плане выкарыстання рамачных кампанентау - раман «Хрыстос прызямл1уся у Га-родн1». Да кожнага з раздзелау гэтага твора да-даецца нават па некалью этграфау. Аднак, перш чым спрабаваць клас1ф1каваць шматстай-насць эп1графау рамана, варта звярнуць увагу на 1ншыя рамачныя кампаненты, паколью усе
яны y cвaёй cyкyпнacцi yтвapaюць cтpyктypaвa-нae мacтaцкae aдзiнcтвa.
Haйпepш cвaёй нeзвычaйнacцю вызнaчaюц-вд нaзвa i пaдзaгaлoвaк твopa. Haзвa paмaнa («Хpыcтoc пpызямлiycя y Гapoднi») пaкaзвae, штo нapaтыy cяpэднявeчнaй лeгeнды paзгopтвa-eццa з пункту глeджaння cyчacнacцi (60-x гг. ХХ от.). Свeтaпoгляд cyчacнiкa кacмiчныx пaлё-тay пэуным чынaм пpaлaмляeццa y aпoвeдзe, нaдaючы яму шмaтмepнacць i дыялaгiчнyю rn-пpyжaнacць. Пaдзaгaлoвaк («Евaнгeллe aд Iy-ды») тaкcaмa змяшчae y ca6e пaдтэкcт cyaдня-ceння poзныx пyнктay aдлiкy, пaзнaчae выxaды зa мeжы yлacнa бiблeйcкaй тэмы. Iнтэpпpэтyю-чы pэлiгiйныя вoбpaзы i мaтывы, ayтap rapye^ цa гyмaнicтычнымi iдэaлaмi cвaйгo 4acy.
Жaнpaвaя aдмeтнacць paмaнa «Хpыcтoc пpызямлiycя y Гapoднi», як i мнoгix iншыx твo-pay У. Kapaткeвiчa, гpyнтyeццa нa ciнтэзe poз-ныx cклaднiкay. Гicтapычны paмaн, у якiм aд-люcтpaвaлacя эпoxa Сяpэднявeччa, дaпayняeццa aдзнaкaмi aвaнтypнa-пpыгoднiцкaгa paмaнa; тэ-мa, xapaктэpнaя для aro^b^a, нaбывae ca^ra-льную xapaктэpнacць. Tвopaм У. Kapaткeвiчa нaoгyл yлacцiвa жaнpaвaя пoлiфaнiя. У paмaнe «Хpыcтoc пpызямлiycя y Гapoднi» з ягo ycклaд-нeнaй iнтэpтэкcтyaльнaй cтpyктypaй выpaзнa выяyляюццa пpыкмeты пocтмaдэpнicтычнaй rn-этыкi. Toe ж мoжнa cкaзaць i opa тaкiя твopы m-cьмeннiкa, як «Дзiкae пaлявaннe кapaля Стaxa», «Лaдцзя pocпaчы», «^oprni зaмaк Aльшaнcкi».
У paмaнe «Хpыcтoc пpызямлiycя y Гapoднi» нeкaлькi cyб'eктay aпoвeдy. Aпpaчa тpaдыцый-нaгa aпaвядaльнiкa, нa якoгa ycклaдзeны aœoy-ныя нapaтыyныя фyнкцыi, у твopы пpaдcтayлe-ны iншыя cyб'eкты, якiм пpыпicвaюццa aco6-ныя тэ^ты як cacтayныя чacткi aгyльнaй cтpyк-тypы. Пaчынaeццa paмaн з пpaдмoвы, якaя Уяу-ляe caбoй ycтayны тэкcтaвы фpaгмeнт, штo мae шзву «Слoвa двyx cвeдкay». Гэтыя cвeдкi («aдзiн пicьмeнны, a дpyгi тмятшвы»), зacтaю-чыcя бeзымeннымi, будуць з'яуляцвд нa cta-poнкax paмaнa i нaдaлeй, чac aд чacy кaмeнтyю-чы пaдзei, выкaзвaючы cвae aднociны дa тaгo, штo aдбывaeццa. Toe, што мeнaвiтa з ix «cлoвa» пaчынaeццa тэкcт paмaнa, мae, бeзyмoyнa, ic-тoтнae знaчэннe. Свeдкi-кaмeнтaтapы, acпpэч-вaючы cвeдчaннi iншыx, зaяyляючы cябe зaxa-вaльнiкaмi icцiны, нaдaюць aпoвeдy пэуны сты-лёвы кaлapыт, caдзeйнiчaюць cтвapэнню эфeктy нeпacpэднaй блiзкacцi дa aпicвaeмaгa пaдзeйнa-гa paдa. Paзaм з тым для чытaчa aд пaчaткy cтa-нoвiццa нecyмнeнным, што гэтыя cвeдкi, пa cyтнacцi, ж вeльмi aдpoзнiвaюццa aд звычaй-нык пepcaнaжay твopa.
Пepшы эпiгpaф, як з'яyляeццa y paмaнe, змeшчaны якpaз пepaд «Слoвaм двyx cвeдкay», aднaк ягo paзaм з iншымi шмaтлiкiмi эпiгpaфaмi
вapтa paзглядaць як вышк выбapy ayтapa. Этг-paф cпaлyчaны з тым, пpa штo гaвopaць cвeдкi. У iм пaвeдaмляeццa opa чaлaвeкa, якi «нa na-чaткy пaнaвaння тaгo Жыкгiмoнтa Пepшoгo <...> iмя iз звepxнocть Хpыcтa гocпoдa co6e пpiпicay i пpiвлaшчay». Kpынiцa эпiгpaфa пaз-нaчaнa нacтyпным чышм: «Kpoнiкa Бeлaй Ру-ci...» ra^rn^ жмoйcкaгa Мaцeя СтpыкoУcкaгa [9, c. 3]. Эш^ф, як i «Слoвa двyx cвeдкay», выглядae нa cтылiзaцыю. Былo б кapыcным выcвeтлiць, щ нacaмpэч ёcць тaкaя мяcцiнa y згaдaнaй кнiзe. Aднaк ayтэнтычнacць нaзвы цы-тyeмaй кнiгi выклiкae ПЭУНЫЯ cyмнeннi. I пpoз-вiшчa ayтapa, i caмa нaзвa нe цaлкaм cyпaдaюць з тымi, якiя icнaвaлi y caпpaУднacцi. Ha caмoй cпpaвe пpoзвiшчa пepшaгa гicтapыёгpaфa Вял> гага княcтвa Лiтoycкaгa Мaцeй Стpыйкoycкi, a ягoнaя пpaцa мae нaзвy y apыгiнaлe «Kronika Polska, Litewska, Zmudzka i wszystkiej Rusi». Хутчэй зa ycë У. Kapaткeвiч знapoк aдкapэктa-вay пpoзвiшчa ayтapa i нaзвy ягo твopa, змяоду-шы тым caмым aкцэнт y бoк мacтaцкaгa, выду-мaнaгa cвeтy. Пpыём тaкoгa дыcтaнцыявaння aд caпpaУдныx pэaлiй нaoгyл 6ыу xapaктэpны для пicьмeннiкa. У нaзвe paмaнa «Чopны зaмaк Aль-шaнcкi», нaпpыклaд, тaкcaмa aдкiнyтa aднa л> тapa, штo дaзвoлiлa ayтapy, зaxaвayшы aлюзiю нa зaмaк у Гaльшaнax, бoльш cвaбoднa кapыc-тaццa мacтaцкiм вымыcлaм.
Hapaтыyнaя cтpyктypa paмaнa «Хpыcтoc пpызямлiycя y Гapoднi» вызнaчaeццa cпaлyчэн-нeм тэкcтaвыx фpaгмeнтay, яюя cyaднocяццa з poзнымi cyб'eктaмii cвядoмacцi i мayлeння. Aп-paчa двyx бeзымeнныx cвeдкay, у твopы чac aд чacy выяyляюццa гaлacы шшык aпaвядaльнiкay -Андротка Лагафта, Летатсца, другога Лета-тсца... nepcana^i paмaнa тaкcaмa выcтyпaюць ca cвaiмi гicтopыямi, як1я пpымaюць фopмy aco6-ныгс aпaвядaнняy, cвoeacaблiвыx тэкстау у тэксце.
Мayлeннe тыx, нa кaгo ycклaдaюццa y paмa-нe фyнкцыi rapa^^ara xapaктapy, выpaзнa aд-poзнiвaeццa aд мayлeння acнoyнaгa aпaвядaль-нiкa, яюм тут, пa cyтнacцi, з'яyляeццa caм ay-тap. Уce ycтayныя, paмaчныя тэкcтaвыя фpaг-мeнты y зшчш бoльшaй cтyпeнi стьШзаваны, чым acroy^i тэкcт. Сpoдкaмi cтылiзaцыi тэкcтy paмaнa нaдaeццa aдпaвeдны гicтapычны кaлa-pыт, yзнayляeццa лaд мыcлeння i cвeтaycпpы-мaння cяpэднявeчнaгa чaлaвeкa. Ayтapaм a^ тыyнa выкapыcтoУвaeццa i тaкi paмaчны кaмпa-нeнт, як падрадковыя зaувaгi, у якix тлyмaчaццa гicтapызмы, кaмeнтyюццa нeкaтopыя нeзpaзy-мeлыя cyчacнaмy чы^чу мяcцiны тэкcтy. Гэтыя тлyмaчэннi aднocяццa y acнoУным дa paмaчныx тэкcтaвыx фpaгмeнтay a6o выкaзвaнняy пepca-нaжay. Мayлeннe ayтapa-aпaвядaльнiкa, тaкiм чынaм, бoльш пpaзpыcтae i cyчacнae. У cвaix кa-мeнтapыяx ён, як apгaнiзaтap ycёй тэкcтaвaй
прасторы твора, выяуляе часам 1рошю у аднось нах да таго, як выказваюцца I паводзяць сябе «аутары» рамачных тэкстау.
Андрошк Лагафш, напрыклад, так атсвае падзе1, што легл1 у аснову сюжэта рамана: «Та-ды, кал1 рачоны Хрыстос у Гародню зайшоу I людзей паб1у, I ксяндзоу з магнатам! паб1у. А з'яв1уся ён за грах1 каталщюх сыраядцау I асабл1ва за грах1 кардынала Лотра» [9, с. 6-7]. Да гэтага тэксту аутарам-апавядальшкам даюц-ца наступныя каментарып: «Праулена юмсьщ: «папоу»; Праулена: «праваслауных»; Праулена: «мгграпалгга Балванов1ча»» [9, с. 7].
Асноуны тэкст, яю зыходзщь ад аутара-апа-вядальшка, таксама не з'яуляецца аднародным. У раздзеле II «Голад, I пошасць, I мор», з якога пачынаецца сюжэтнае развщцё, падаецца ат-санне размовы пам1ж кардыналам Лотрам I да-мшшанцам Басяцюм (ён жа патаемны езу1т) пад час ¡х знаходжання на паляванш. Пасля гэтага на першы план выходзщь аутар-апавядаль-тк з развагамькаментарыям1 пра персанажау. Непасрэднае вылучэнне аутарскага голасу ад-бываецца наступным чынам. Папярэдш аповед перарываецца нечаканай заувагай: «I тут здары-лася дз1унае I небывалае. Хто паверыць - той малайчына, а хто не паверыць - таму няма чаго { чытаць далей, { няхай кше» [9, с. 18]. Аутар, як бачым, карыстаецца традыцыйнай формулай казачнага зачыну, характэрнай для фальклор-ных творау. У гэтай сувяз1 варта згадаць высно-ву Б. Успенскага аб тым, што «нагляднай шюс-трацыяй натуральных рамак у л1таратурным творы могуць служыць традыцыйныя зачыны { канцоую у фальклоры» [14, с. 234]. Абвяшчаю-чы вымысел праудай (ва усяюм разе са свайго пункту гледжання), апавядальшк акцэнтуе увагу рэцытента на умоунасщ мастацкага аповеду. У творах У. Караткев1ча з прыгоднщюм сюжэ-там апавядальшк звычайна спецыяльна падкрэс-л1вае, што яуна выдуманыя ва успрыманш чыта-ча падзе1 I факты з'яуляюцца праудай I толью праудай. У аповесщ «Дзшае паляванне караля Стаха» апавядальшк настойшва даводзщь сваю перакананасць у праудз1васщ аповеду, але пры гэтым, як { у рамане «Хрыстос прызямл1уся у Гародш», ён дае магчымасць чытачу для самас-тойнага выбару любой пазщыи: «Дык вось, перад пачаткам я скажу, што тут прауда, шчырая прау-да, толькi прауда, хоць вам давядзецца пакласщ-ся у гэтым толью на адно маё слова» [8, с. 6].
Незвычайнае здарэнне, у рэальнасць якога заклшае паверыць апавядальшк рамана «Хрыстос прызямл1уся у Гародш», адносщца да таго ж мютычна-фантазшнага шэрагу, што 1 аповед пра цмока, змешчаны у папярэдшм, рамачным раздзеле. Пры выдыху з ратоу кардынала I да-мшшанца, як сцвярджае апавядальшк, вылята-
юць ютоты, атсанне яюх не паюдае сумневу у тым, што гэта не хто шшы, як д'яблы. «Яны вылецел1, пакруцшся над галовам1 гаспадароу 1, счашушыся хвастам1, весела узляцел1 угору» [9, с. 18]. Апавядальшк выкарыстоувае перы-фразу, называючы 1х «душам1 той справы», якую робяць тыя, у каго яны усялшся.
Характар гэтай чорнай справы выяуляецца пры размове Лотра \ Басяцкага, кал1 яны заста-юцца сам-насам. Але ацэнку яна атрымоувае менав1та у развагах аутара-апавядальшка. На думку аутара, дзейнасць выведзеных 1м цемра-шалау мае шстынктыуны, неусвядомлены ха-рактар; штосьщ звонку падштурхоувае 1х да ба-рацьбы з праявам1 вальнадумства 1 асветнщтва.
«Магло б здацца (бо гэтая 1хняя «дзей-насць» была паслядоунай), што яны усё разуме-юць, што яны нясцерпна-разумныя чорным сва-1м розумам, што яны - свядомыя вошы цемры. А яны был1 проста людз1 свайго саслоуя, яюя баранш сваю уладу 1 «вел1ч», свой мякю кава-лак» [9, с. 19]. Вось гэтая щэя выжывання, адс-тойвання сваёй жыццёвай прасторы, захавання улады над масам1 { юруе учынкам1 адмоуных ге-рояу рамана. Выказаушы меркаванш пра аб'ек-тыуныя { суб'ектыуныя матывы паводзш герояу, аутар завяршае свае развап абяцаннем паказваць 1х як людзей свайго часу, яюя дзейшчаюць адпа-ведна свайму кругагляду. Гэтая мясцша у тэксце вылучаецца тым, што тут адкрыта заяуляе пра сябе аутарскае «я». Гаворка вядзецца ад ¡мя са-мога аутара, выяуляюцца яго аутарск1я 1нтэнцы1. «I таму, паказаушы праз д'яблау, што вылецел1 у 1х з ратоу, аб'ектыуны сэнс 1хняй 1дэ1 1 ¡хняй дзейнасц1, я цяпер стану паказваць ¡х так1м1, як1я яны был1. А кал1 здарыцца 1м сказаць нешта такое, што вышэй за 1х сам1х на чатыры галавы, -ведайце, што гэта паказвае свае рожю бес, яю зноу потайкам забрауся у ¡хшя душы» [9, с. 20; падкрэслена мной. - Я. .Г.].
Таюм чынам, перад нам1 давол1 рэдю выпа-дак украплення першаасабовай наратыунай формы у суцэльна аб'ектыв1заваны аповед. У. Ка-раткев1ч давол1 рэдка прыбягау да такога прыё-му. Так, прыклад пераб1ук1 аповеду ад трэцяй асобы першаасабовым можна знайсц1 у рамане «Каласы пад сярпом тва1м». Ад таго, што таюх прыкладау небагата, якраз узмацняецца эфект ад 1х выкарыстання.
Наогул жа, у асноуным тэксце рамана «Хрыстос прызямл1уся у Гародн1» выразна ад-чуваецца аутарск1 стыль, як1 выяуляецца у 1н-дыв1дуальнай манеры аповеду, ¡ронп, экспрэсИ, адметнай лекс1цы. У рамане шмат маляушчых ап1санняу, яюя уяуляюць сабой своеасабл1вы рэестр-перал1к прадметау, што утвараюць пэу-нае тэматычнае адз1нства. Адз1н з 1х змешчаны на пачатку твора. Гэта атсанне збро1 I аздаб-
лeння пaляyнiчaй кaвaлькaды. Пpывядзeм жвя-лiкi Уpывaк з яго: «Aзiяцкiя, пpaмыя, як мeч, шaблi i шaблi бyлaтныя, змeeпaдoбныя; ropc^-cкiя, вyзкiя, як aep, i вocтpыя, як джaлa; тypэц-юя ялмaнi ca cтaллю, якaя i^e блaкiтнымi зo-paчкaмi; ятaгaны, пaдoбныя нa cяpпы i пpызнa-чaныя, як i cяpпы, для Удapy yвaгнyтым бoкaм; пpыдняпpoУcкiя бeлapycкiя дзщы пayтapaчнaй дayжынi i тaмy пpызнaчaныя для кiдaння нaгoй, з пaд'ёмy cтyпaкa, i бeлapycкiя ж шлы, кapoткiя мячы з лязoм шыpoкiм i тoУcтым, як кapoвiн язык.» [9, c. 10]. Для тaгo, кaб тaк пaдpaбязнa aбмaлявaць poзныя вiды збpoi, ayтapy нeaбxoднa вaлoдaць гpyнтoУнымi гicтapычнымi вeдaмi. Ka6 aпicaннe гэтыx пpaдмeтay cтaлa фaктaм мacтaцт-вa, пaтpэбнa яшчэ i нaлeжным чынaм ягo aфop-мiць. Звepнeм yвaгy нa тoe, якoй выpaзнaй pыт-мiзaвaнaй пpoзaй нaпicaны вышэй пpывeдзeны фpaгмeнт тэкcтy. Эpyдыцыя У. Kapaткeвiчa, вe-дaннe жыцця тpывaлa cпaлyчaлicя з экcпpэciy-нacцю яго етылю, мaляyнiчacцю cлoyнaй выявы.
Мaштaбнacцю, дэтaлёвacцю i мaляyнiчacцю вызнaчaeццa aпicaннe Стapoгa кapaлeycкaгa зaмкa i cyднaй зaлы, у якoй aдбывaeццa дзeя ж-apдынapнaгa xapaктapy - cyд нaд мышaмi. Улiч-вaючы TOe, штo y твopax У. Kapaткeвiчa aдчyвa-льнa пpыcyтнacць aдзнaк paмaнтычнaгa cтылю (xoць caм ён кaтэгapычнa aдмayляy cвaё дaчы-нeннe дa paмaнтызмy), дa мecцa бyдзe cyпacтay-лeннe гэтaй выявы з тым, як aпicвaeццa Пaлaц пpaвacyддзя y paмaнe В. Гюгo «Ca6op Пapыж-cкaй Бoжaй мaцi». Пaд нeзвычaйным paкypcaм, з acaблiвaй экcпpэciяй, aбмaлявaны Удзeльнiкi cy-дoвaгa пpaцэcy, тут вызнaчaльнyю poлю aдыг-pывae xapa^ap acвятлeння y зaлe: «З-зa тaгo, штo cyднaя зaлa былa y вepxняй чacтцы нeфa, вocтpыя гатычныя cкляпeннi з пyкaтымi pэбpaмi няpвюpay вiceлi лeдзь нe нaд caмaй гaлaвoю, na-пяpoчнa-пaлacaтыя, у чыpвoнyю i бeлyю пaлocы. Вyзкiя, як шчылшы, вepxнiя чacткi вoкaн былi ля caмaй пaдлoгi, i тaмy cвятлo пaдaлa нa твapы члeнay cyдa нeнaтypaльнa, acвятляючы тoлькi шжнюю чacткy пaдбapoддзя, тaм, дзe яш rapa-xoдзiць у шыю, лaпiк пaд нiжняй гyбoй, нoздpы i вepxнюю чacткy вepxнix пaвeк з бpoвaмi. Hacы кiдaлi шыpoкyю пaлacy цeню нa лoб, нeпpacвяцi-мaя цeмpa ляжaлa y вaчнiцax, i твapы cyддзяy здaвaлicя тaмy злaвecнымi, нeзвычaйнымi, тaкi-мi, якix ж бывae y людзeй» [9, c. 26].
Для выяyлeнчaгa paдy paмaнa xapaктэpны экcпpэciя i нaвaт гpaтэcк, гэтымi ж якacцямi вызнaчaюццa i эпiгpaфы дa paздзeлay. У paмaнe «Хpыcтoc пpызямлiycя y Гapoднi» cycтpэнeм эпiгpaфы caмaгa poзнaгa кштaлтy. Haйбoльш пpaдcтayнiчyю гpyпy cклaдaюць, бeзyмoУнa, эпiгpaфы, узятыя з Бiблii. Гэтa нaУпpocт звязaнa з cюжэтaм i тэмaй твopa. Бiблeйcкiя тэкcты cy^ paвaджaюццa дaклaднымi cпacылкaмi нa кpынi-
цы цытaвaння. У твopы, якi пaбyдaвaны нa змя-шчэннi выcoкaгa i шз^га, тpaвecтaцыi i гyльнi raraaM, тaкaя дaклaднacць мae acaблiвae зшчэнж.
Гульнёвы xapaктap мoжнa зayвaжыць i y пaдбopы эпiгpaфay, ix cyaдняceннi y тэкcцe. no-бaч мoгyць aпынyццa эпiгpaфы caмaгa poзнaгa змecтy. Taк, paздзeл ХХ «Гpaшoвaя cкpынкa Iy-ды» пaчынaeццa эпiгpaфaм з Евaнгeлля aд Iaa-нa, y яюм згaдвaeццa пaзнaчaнaя y нaзвe pэч. A пoбaч змeшчaны яшчэ aдзiн эпiгpaф - ^ы-мayкa «He yciм дacтaюццa пopткi, xto iм жa-дзён». Ayтap звёy paзaм, здaвaлacя б, вeльмi дa-лёкiя aдзiн aд aднaгo выкaзвaннi. I paзaм з тым кoжнae з ix пa-cвoймy yпicвaeццa y aгyльны кaнтэкcт, yплывae пэуным чышм нa ycпpымaннe гyмaнicтычнaй iдэi, што выяyляeццa пpaз cюжэт.
Уpывaк з cяpэднявeчнaй нямeцкaй бaлaды, узяты y ягаод эпiгpaфa, cyceднiчae з ypыyкaм з пecнi бapкyлaбaycкix cтapцay, фpaгмeнт з «Ana-кaлiпcicy» - з цып^^й з «Keнтэpбepыйcкix ana-вядaнняy» 4ocepa, paдкi з Дaнтэ - з бeлapycкaй нapoднaй пecняй. Змecт мнoгix эпiгpaфay дaвo-лi вocтpы, з'eдлiвы, чacaм пpacякнyты гpyбaвa-тым гyмapaм. Ён aдпaвядae выяyлeнaй у paмaнe cтыxii нapoднaгa жыцця, гoлacy пpocтaнapoддзя.
Paмaн У. Kapaткeвiчa «Хpыcтoc пpызямлiy-cя y Гapoднi», як былo Ужo зayвaжaнa, вызнaчa-eццa acaблiвaй кaнцэнтpaцыяй эпiгpaфay. Hi y aдным iншым твopы пicьмeннiкa мы ж cycтpэ-нeм тaкoй m^raamc^, xoць у acoбныx твopax эпiгpaфы ycё-тaкi пpыcyтнiчaюць. Haпpыклaд, у aпoвecцi «Сiвaя лeгeндa» кoжны paздзeл na-чынaeццa з эпiгpaфa. Мoжнa зpaбiць выcнoвy, штo нaяyнacць эпiгpaфay xapaктэpнa, пepш зa ycё, для твopay Улaдзiмipa Kapaткeвiчa гicтa-pычнaй тэмaтыкi.
У aдным з нaйбoльш знaчныx гicтapычныx твopay пicьмeннiкa, paмaнe «Kaлacы пaд cяpпoм твaiм», эпiгpaфay няшмaт. Aпpaчa aгyльнaгa эш-гpaфa дa ycягo твopa, ёcць яшчэ эпiгpaфы пepaд пaчaткaм пepшaй i доугой кнiгi. Aднaк yce яны мaюць выключнa icтoтнae знaчэннe y выя^^ни гaлoyнaй iдэi i пaфacy твopa. Эпiгpaф, якiм aд-кpывaeццa paмaн, узяты з Kyмpaнcкaгa «Свiткa вaйны». Гучыць ён yзвышaнa i cтpoгa: «У pyкi гaлoдныx бeднякoУ aддaci ты вopaгaУ ycix кpaiн, у pyra cxiлeныx дa пpaxy - таб пpынiзiць мa-гyтныx людзeй poзныx нapoдaУ» [6, c. 5].
Змaгaннe cyпpaць caцыяльнaгa уцюку, зa чa-лaвeчyю гoднacць i нaцыянaльнae яднaннe, якoe з'яyляeццa гaлoyнaй тэмaй paмaнa, acвячaeццa, тaкiм чынaм, ayтapытэтaм cтapaжытнaй пicьмo-вaй тpaдыцыi. Эпiгpaфaмi дa acoбныx кнiг cтaлi тэ^ты з Евaнгeлiй aд Мaцeя i Лую. Эпiгpaф дa дpyгoй кшп paмaнa («Ужo i cякepa ^ы кopaнi дpэвa ляжыць: кoжнae дpэвa, штo нe пpынociць дoбpaгa плoдa, ccякaюць i кiдaюць у arom») [7, c. 5] acaблiвa вылyчaeццa cвaёй шмaтзнaчнacцю
1 падтэкставасцю. С1мвал1чная вобразнасць гэ-тага этграфа увасоблена у назве кит: «Сякера пры дрэве». Б1блейская прытчавасць тут вельм1 натуральна спалучаецца з сацыяльна-пстарыч-ным1 абставшам1 выяуленай у творы эпох1.
У рамане «Каласы пад сярпом тва1м» ад-люстраваны пярэдадзень вялшх падзей, 1х тры-вожнае прадчуванне складае асноуны пафас твора. Як прызнавау гэта аутар у пасляслоу1 да дзвюх частак свайго незакончанага рамана, мно-пя з яго герояу асуджаны у будучым на пакуты у 1мя той высокай мюи, якую яны усклал1 на ся-бе. Затрымку з працягам рамана ён тлумачыу як-раз тым, што яму шкада юдаць герояу «у кала-мутны в1р вайны, нянавющ, выгнання» [7, с. 526].
Матыу асуджанасщ, як праяуляецца у эшг-рафе, пэуным чынам трансфармуецца затым у тэксце. Пазначанай у этграфе асуджанасщ ад-жылага, таго, што стрымл1вае развщцё грамадс-тва, супрацьпастауляецца асуджанасць ахвяр-нага тыпу, якая навюае над лёсам герояу. Суад-несенасць гэтых анташм1чных падтэкстау са-дзейшчае паглыбленню драматызму у выяулен-ш пстарычнай эпох1.
Мнопя эшчныя творы У. Караткев1ча уклю-чаюць у сябе фрагменты вершаваных тэкстау, або нават цэлыя паэтычныя творы. Гэты прыём таксама можна аднесщ да спосабау рамачнага афармлення твора, паколью тым самым абазна-чаюцца межы уласна твора, асноуны аутарсю тэкст адасабляецца ад таго, што належыць ш-шым аутарам або прышсваецца персанажу.
Цэласнасць асобы аутара абумоул1вае I цэ-ласнасць, адзшства яго мастацкага свету. Пры усёй абсяжиасщ творчых защкауленняу У. Ка-раткев1ча, шматстайнасщ напрамкау яго твор-чага развщця, яго творчасць захоувае щэйна-тэ-матычнае, вобразна-выяуленчае, структурнае адзшства. «У творчасщ У. Караткев1ча мнопя матывы I вобразы паутараюцца, пераплятаючыся I узаемна дапауняючы адзш аднаго...» [2, с. 300].
З пункту гледжання такой сштэтычнай воб-разна-структурнай I рода-жанравай спалучанас-щ щкавы феномен уяуляе раман У. Караткев1ча «Нельга забыць». У праза1чна-наратыуны дыс-курс гэтага твора натуральна уваходзяць вер-
шавана-паэтычныя тэксты. Пры гэтым не толь-Ki не разбураецца щэйна-мастацкае адзшства усяго твора, але ён набывае яшчэ i новыя эстэ-тычныя, вобразна-выяуленчыя якасцi. Вершава-ныя устаую не тольк узмацняюць лiрычна-эма-цыйную напружанасць i узнёсласць аутарскага выказвання, але з'яуляюцца вельмi важнай у кампазщыйных адносiнах састауной часткай агульнага канцэптуальнага адзiнства.
Значную семантычную нагрузку мае устау-ны эпiзод на пачатку рамана, як выконвае фун-кцыю пралога. Тое, пра што у iM апавядаецца, пэуным чынам звязана з жыццёвым досведам ау-тара. Як зауважыу даследчык творчасцi У. Ка-раткевiча Верабей А., «у сям'i шсьменшка заха-валася памяць пра родзiча, аднаго з кiраУнiкоУ паустанцамi на Магшёушчыне Тамаша Грыне-вiча, як быу растраляны у Рагачове» [1, с. 123].
Раман У. Караткевiч «Нельга забыць» з'яу-ляецца прыкладам твора, структура якога змяшчае мноства асацыятыуна i сэнсава-кан-цэптуальна узаемазвязаных вобразных элемен-тау, кампазщыйных пераходау i спалучэнняу, што робщь яе шматзначнай i ускладненай.
Заключэнне. Рамачныя кампаненты маюць вялiкае значэнне у структурнай арганiзацыi л> таратурнага твора. З ix дапамогай аутар выяу-ляе дадатковыя сэнсы i падтэксты, якiя ён жа-дае данесщ да чытача. Праз рамачныя кампаненты ён можа наупрост выказваць свае аднос> ны да таго, што адбываецца у творы.
Багацце i шматстайнасць рамачнага афармлення творау характэрна для У. Караткевiча. У першую чаргу гэта датычыцца яго пстарыч-ных творау. Найбольш цiкавым прыкладам вы-карыстання пiсьменнiкам такога рамачнага кам-панента, як эпiграф, з'яуляецца раман «Хрыстос прызямлiуся у Гародш». У iм аутар прыводзiць самыя разнастайныя па зместу i аутарскай прыналежнасцi эпiграфы, яюя садзейнiчаюць больш глыбокаму пранiкненню чытача у пста-рычную эпоху.
Эшграфка творау У. Караткевiча павiнна разглядацца у сувязi з канцэптуальнасцю аутар-скай задумы, з эстэтычнымi i фiласофскiмi пог-лядамi пiсьменнiка, шырынёй яго кругагляду.
Лiтаратура
1. Верабей А. Абуджаная памяць: Нарыс жыцця i творчасцi Уладзiмiра Караткевiча. Мшск: Маст. лiт., 1997. 256 с.
2. Гарадтцю Я. А. Паэтыка беларускай лiтаратуры ХХ стагоддзя. Мшск: Беларус. навука, 2010. 332 с.
3. Гиршман М. Литературное произведение: Теория и практика анализа. М.: Высш. шк., 1991. 160 с.
4. Есин А. Б. Принципы и приемы анализа литературного произведения. М.: Флинта: Наука, 2000. 248 с.
5. Жураулёу В. П. Структура твора: Рух сюжэтна-кампазщыйных форм. Мшск: Навука i тэхшка, 1978. 312 с.
6. Караткевiч У. Збор творау: у 8 т. Мшск: Маст. лгг., 1989. Т. 4. 399 с.
7. Караткевiч У. Збор творау: у 8 т. Мшск: Маст. лгг., 1989. Т. 5. 527 с.
8. Караткевiч У. Збор творау: у 8 т. Мшск: Маст. ли\, 1990. Т. 7. 574 с.
9. Караткевiч У. Хрыстос прызямлГуся у Гародш: Евангелле ад 1уды. Мшск: Маст. тт., 1972. 468 с.
10. Кожин А. Н. Опорные звенья художественного повествования // Стилистика художественной литературы. 1982. 217 с.
11. Лотман Ю. М. Структура художественного текста. Об искусстве. СПб.: Искусство-СПБ, 1998. С.14-285.
12. Рымарь Н. Т. Границы художественного пространства: рама и материал // Вестник Самарской гуманитарной академии. Серия «Философия. Филология». 2012. № 1. С. 90-100.
13. Тамарченко Н., Тюпа В. И., Бройтман С. Н. Теория литературы: в 2 т. Т. 1. М.: Академия, 2004. 512 с.
14. Успенский Б. А. Поэтика композиции. СПб.: Азбука, 2000. 348 с.
15. Фарино Е. Введение в литературоведение. СПб.: Из-во РГГУ им. А. И. Герцена, 2004. 639 с.
References
1. Verabey A. Abudzhanaya pamyats': Narys zhytstsya i tvorchastsi Uladzimira Karatkevicha [Awakened memory: Essay on Uladzimir Karatkievich's life and creativity]. Minsk, Mast. lit. Publ., 1972. 468 p.
2. Haradnitski Y. Paetyka belaruskay litaratury XX stagoddzya [The poetics of the Belarusian literature of the twentieth century]. Minsk, Belarus. navuka Publ., 2010. 332 p.
3. Girshman M. M. Literaturnoye proizvedeniye. Teoriya i praktika analiza [Literary work. The theory and practice of analysis]. Moscow, Vyssh. shk. Publ., 1991. 160 p.
4. Esin A. B. Printsipy i priemy analiza literaturnogo proizvedeniya [Principles and methods of analysis of literary works]. Moscow, Flinta: Nauka Publ. , 2000. 248 p.
5. Zurauleu V. Struktura tvora: Rukh syuzhetna-kampazitsyynykh form [The structure of the work: the movement of the plot-compositional forms]. Minsk, Nauka i tekhnika Publ., 1978. 312 p.
6. Karatkievich U. Zbor tvorau: u 81. [Collected worksin 8 vol.]. Minsk, Mast. lit. Publ., 1989, vol. 4. 399 p.
7. Karatkievich U. Zbor tvorau: u 81. [Collected works in 8 vol.]. Minsk, Mast. lit. Publ., 1989, vol. 5. 527 p.
8. Karatkievich U. Zbor tvorau: u 81. [Collected works in 8 vol.]. Minsk, Mast. lit. Publ., 1990, vol. 7. 574 p.
9. Karatkievich U. Khrystos pryzyamliusya u Garodni: Evangelle ad Iudy [Christ has landed in Harod-nia]. Minsk, Mast. lit. Publ., 1972. 468 p.
10. Kozhyn A. N. The foothold of artistic narration. Stilistika khudozestvennoy literatury [Fiction sty-listics]. Moscow, Nauka Publ., 1982. 217 p.
11. Lotman Yu. M. Struktura khudozhestvennogo teksta. Ob iskusstve [The structure of the art text]. St. Petersburg, Iskusstvo SPB. Publ., 1998, pp. 14-285.
12. Rymar' N. T. The boundaries of artistic space: the frame and the materia. Vestnik Samarskoy gumanitarnoy akademii. Seriya «Filosofiya», «Filologiya» [Bulletin of the Samar humanitarian academy. Series "Philosophy". "Philology"], 2012, vol. 1, p. 90-100 (In Russian).
13. Tamarchenko N. D., Tyupa V. I., Broytman S. N. Teoriya literatury: v 2 t. T. 1 [Theory of literature: in 2 v. V. 1]. Moscow, Academiya Publ., 2004. 512 p.
14. Uspenskiy B. A. Poetika kompozitsii [Poetics of composition]. St. Petersburg, Azbuka Publ., 2000. 348 p.
15. Farino E. Vvedeniye v literaturovedeniye [Introduction to Literary Studies]. St. Petersburg, Izd-vo RGGU im. F. I. Gertsetna Publ., 2004. 632 p.
1нфармацыя пра аутара
Гараднщю Яуген Андрэевiч - кандыдат фшалапчных навук, дацэнт, намесшк дырэктара па навуковай рабоце. 1нстытут лгаратуразнауства ¡мя Янк Купалы Цэнтра даследаванняу беларускай культуры, мовы i лгаратуры НАН Беларус (220072, г. Мшск, вул. Сурганава, 1, корп. 2, Рэспублша Беларусь). E-mail: [email protected]
Information about the author
Haradnitski Yauhen Andreevich - PhD (Philology), Аssociate Professor, Deputy Director for Research. Institute of Literary Studies named Yanka Kupala of Belarusian Center for Cultural Studies, Language and Literature of the NAS of Belarus (1, haus 2, Surganava str., 220072, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: [email protected]
Пастуту 10.03.2017
