CC BY
15
106
Труды БГТУ, 2018, серия 4, № 2, с. 106-112
УДК 82.091
Я. А. Гарадшцка
1нстытут лГтаратуразнауства Гмя Яню Купалы
Цэнтра даследаванняу беларускай культуры, мовы i лiтаратуры НАН Беларус
ЭКСПАЗЩЫЯ У Л1ТАРАТУРНЫМ ТВОРЫ: ТЫПАЛОГ1Я I ФУНКЦЫ1
Аб'ектам даследавання у дадзеным артыкуле з'яуляецца экспазщыя лггаратурнага твора. Гэ-та адна з важных састауных частак кампазiцыi твора, якая дае чытачу магчымасць азнаёмщца папярэдне з месцам i часам дзеяння, героямi i абставiнамi ix жыцця. Экспазщыя з'яуляецца ад-ной з разнавГднасцей пачатку твора. Яна найбольш характэрна для класiчнай лггаратуры. У творах сучаснай лiтаратуры экспазщыя можа адсутнiчаць, але у большасщ выпадкау усё адно у ix выяуляюць сябе асобныя экспазщыйныя прыкметы. У працы звяртаецца увага на шматстай-насць тлумачэнняу паняцця «экспазщыя», розныя падыходы у вызначэннi межау i функцый гэтай з' явы.
У артыкуле экспазщыя супастауляецца з iншымi элементамi кампазщьп (зачынам, прало-гам). Зачын фальклорных творау разглядаецца як папярэднiк лггаратурнай экспазiцыi. Ён абу-моулены спецыфжай фальклорнай творчасцi, для якой характэрна мастацкая умоунасць. Экспазщыя у лггаратурным творы, у адрозненне ад фальклорнага зачыну, можа знаxодзiцца не тольш у пачатку твора, але у любым iншым месцы. У клаачнай лiтаратуры, у тым лшу у класiчнай беларускай лггаратуры, больш пашырана наупроставая экспазщыя, якая падаецца апавядальнiкам на пачатку твора. У дадзеным артыкуле тыпалапчная адметнасць i функцыянальная характэр-насць экспазщып разглядаюцца на матэрыяле праза1чных творау клаакау беларускай лiтаратуры Якуба Коласа i Кузьмы Чорнага.
Праведзены аналiз дае магчымасць выявщь характэрныя асаблiвасцi экспазiцыйныx атсан-няу гэтых шсьменшкау, як1я абумоУлiваюцца Гх творчай шдыввдуальнасцю i стылёвай самабыт-насцю.
Ключавыя словы: лггаратурны твор, кампазщыя, экспазщыя, зачын, пралог, сюжэт, храна-топ, перадпсторыя, апавядальшк, персанаж, герой.
Ya. A. Haradnitski
Institute of literary studies named Yanka Kupala of Belarusian Center for Cultural Studies, Language and Literature of the NAS of Belarus
THE EXPOSITION IN LITERARY WORK: TYPOLOGY AND FUNCTIONS
The object of study in this article is the exposition of a literary work. This is one of the important components of the composition of the work, which gives the reader an opportunity to get acquainted with the place and time of the action, the characters and the circumstances of their lives. Exposition is a form of beginning of the work. It is most common in classical literature. In the works of contemporary literature exposition may be absent, but in most cases they still manifested some signs of exposition. The paper draws attention to the variety of interpretations of the concept of exposition, different approaches to determining the boundaries and functions of this phenomenon.
In the article exposition compared with the other elements of the composition (beginnings, prologue). Folklore beginnings regarded as precursor of the literary exposition. It is due to the specifics of folklore, which is characterized by artistic convention. Exposition in a literary work, unlike folk beginnings may be not only in the beginning of the work, but to any other location. In classical literature, including the classical Belarusian literature, a more extended direct exposition, which is supplied to the narrator at the beginning of the work. In this article typological features and functional specificity of exposition are considered at material of the prose of the classics of Belarusian literature Yakub Kolas and Kuzma Chorny.
The analysis makes it possible to identify the characteristics of exposition descriptions of these writers, which are due to their creative individuality and stylistic originality.
Key words: literary work, composition, exposition, beginnings, prologue, plot, time-space, background, narrator, character, hero.
Уводзшы. Пачатак любога лГтаратурнага твора знаходзщца у асаблГвым становшчы: на яго звяртаецца чытачом павышаная увага. Ня-рэдка з усяго прачытанага тэксту ён найбольш
выразна захоуваецца у памящ i служыць свое-асаблГвай в1зггоукай твора. ЛГтаратурныя творы пачынаюцца па-рознаму, што, несумненна, за-лежыць ад творчай шдывщуальнасщ аутара, ад-
метнасщ яго стылю. Аднак юнуюць { пэуныя тыпалапчна агульныя рысы, яюм1 характарызу-ецца пачатак твора. Яны выяуляюцца сукупна ва уступнай кампазщыйнай частцы твора, якая называецца экспазщыяй. Экспазщыя — гэта своеасабл1выя уводзшы, яюя садзейшчаюць уваходжанню чытача у мастацю свет твора, знаёмству з героям1 { абставшам1, яюм1 супра-ваджаецца I абумоул1ваецца 1х жыццё.
Экспазщыя л1таратурнага твора — з'ява складаная. Шматлшя азначэнш гэтага паняцця часам уступаюць у супярэчнасць адно з адным, паколью у цэнтры увап апынаюцца розныя аспекты экспазщыйнасцг. 1снуе, напрыклад, пады-ход да экспазщьи як да тлумачальнага тэксту, у яюм раскрываюцца матывы паводзш герояу, апавядаецца пра ¡х перадпсторыю. Зыходзячы з такога разумення экспазщып, вылучаюць некаль-ю яе вщау — адпаведна яе месцазнаходжанню у тэксце твора. Звычайна экспазщыя змяшчаец-ца на пачатку твора, але яна можа знаходзщца I у сярэдзше (затрыманая), 1 нават у канцы (зваротная).
Галоуным аб'ектам нашага даследавання з'яуляецца прамая экспазщыя, якая падаецца на пачатку лггаратурнага твора 1 папярэдшчае за-вязцы 1 развщцю дзеяння. Па нашаму меркаван-ню, асноуная функцыя экспазщын — прэзента-цыйная, яна, як правша, сюраваная на першапа-чатковае азнаямленне чытача з абставшам1 жыц-ця герояу твора. Таму уяуляецца важным вызна-чыць сувязь прамой экспазщыи л1таратурнага твора з шшым1 разнавщнасцям1 пачатку твора.
Асноуная частка. Экспазщыи як кампазь цыйнаму элементу твора сучасным1 даследчы-кам1 — тэарэтыкам1 л1таратуры не надаецца, на нашу думку, належнай увап. Так, у шырокавя-домай «Теории литературы» В. Я. Хал1зева, па-няцце «экспазщыя» х1ба што згадваецца некаль-ю разоу у сувяз1 з разглядам шшых аспектау структурнай аргашзацын л1таратурнага твора. Разглядаючы часавую аргашзацыю тэксту, дас-ледчык нагадвае пра латдарнасць стылю А. П. Чэхава, яю «настойтва ра1у скарачаць, сщскаць натсанае, выдаляць з яго усё тое, без чаго чытач можа абысщся». I дадае: «Асабл1ва суровы быу ён да вялшх экспазщый, расцяг-нутых зачынау 1 падыходау» [1, с. 280].
Для чытача, яю пакуль што мае давол1 пры-бл1знае уяуленне пра твор, з яюм ён пачынае знаёмщца, першапачатковыя уражанш 1 першас-ная шфармацыя маюць ютотнае значэнне. Дагэтуль у яго мага скласщся нейюя уяуленш пра твор толью ад знаёмства з назвай, жанравым вызначэннем, анатацыяй. У лепшым выпадку чытач можа загадзя атрымаць звестю пра твор з л1таратурна-крытычных публшацый, з мерка-ванняу тых, хто прачытау гэты твор раней.
У экспазщый звычайна выяуляюцца прыкме-ты асноунага хранатопу мастацкага свету тво-ра — чытач атрымоувае адказ або па меншай меры пачынае здагадвацца па пэуных алюз1ях аб тым, з яшм часам (эпохай) асацыюецца хада па-дзей, дзе (на яшм кантыненце, у якой крагне, мяс-цовасцг) адбываецца дзеянне. У экспазщыйнай частцы твора чытач упершыню сустракае некато-рых персанажау, 1 тое, яюм чынам яны паустаюць пры першым знаёмстве, таксама мае значэнне. Нейюя праявы характару, адметнасщ паводзш, рысы абл1чча героя, на якiя найперш звяртаецца увага, могуць атрымаць развщцё у далейшым, стаць семантычна важным1 элементам1 сюжэта.
Слова «экспазщыя» прыйшло з лацшскай мовы (ехро8Шо азначае выстауленне напаказ). У энцыклапедычных { вучэбных слоушках { да-ведшках прадстаулена мноства азначэнняу паняцця «экспазщыя», яюя па-рознаму тлумачаць гэтую з'яву, у рознай ступеш выяуляюць яе сувязь з шшым1 элементам1 тэксту л1таратурнага твора. Прывядзём адно з найбольш агульных { прымальных азначэнняу: «Экспазщыя — фрагмент тэксту твора, яю утрымл1вае неабходную для чытача шфармацыю пра свет, у яюм будзе разгортвацца дзеянне, пра персанажау, што удзельшчаюць у ¡м, { абставшы, яюя непасрэд-на папярэдшчал1 галоуным падзеям» [2, с. 300].
Адно з самых спрэчных { да канца нявыра-шаных пытанняу — гэта пытанне аб тым, щ уваходзщь экспазщыя у сюжэт твора. Некато-рыя даследчыю л1чаць яе пазасюжэтным кампа-зщыйным элементам. Аднак больш распаусю-джана усё ж меркаванне, што экспазщыя з'яуляецца часткай сюжэта, яго пачатковым элементам. Часам адносшы экспазщый да сюжэта твора падкрэсл1ваюцца спецыяльна, экспазщыя разглядаецца як «элемент сюжэта, яю утрымль вае ашсанне жыцця герояу...» [3, с. 33].
Складанасщ з вызначэннем экспазщый { яе функцый звязаны з тым, што у сучаснай л1тара-туры выкарыстоуваюцца самыя разнастайныя экспаз1цыйныя мадыф1кацы1, значна аддаленыя ад клас1чных узорау.
Экспаз1ц^1я — гэта толькi адна з форм пачатку лггаратурнага твора, якая вызначаецца пэун^1м1 структурн^1м1 уласц1васцям1 I надзелена адпавед-ным1 функц^1ям1. Твор давол1 часта можа наогул не мець уступнай, экспаз1ц^1йнай часткi. Экспазь ц^1я адрозн1ваецца памерам. Яна можа быць раз-горнутай, з падрабязным ап1саннем герояу I абста-вш 1х ж^1цця. Можа быць мтмальнай, { у такiм выпадку яе цяжэй адрозн1ць ад зв^1чайнага, неэкспаз1ц^1йнага пачатку л1таратурнага твора. Пры змяншэнт { н1вел1раванн1 структурн^1х асаб-л1васцей экспаз1ц^11 твора страчваецца у значнай ступен1 функц^1янальнае прызначэнне, характэр-нае для клас1чнага в1ду кампаз1ц^11.
108
Экспазшыя y лгтаратурным творы: тыпалопя i фyнкuыi
Экcпaзiцыю тpэбa aдpoзнiвaць aд зачину, якi yдacцiвы y acнoУным фaдькдopным твopaм. Зaчын y фaдькдopы — гэтa ycтoйдiвaя i cцicдaя cдoУнaя фopмyдa, з ятой пaчынaeццa твop. Як pытapычнaя фiгypa, фaдькдopны зaчын мoжa нaoгyд ж мeць cyвязi a6o мeць пacлaблeнyю cyвязь з cюжэтaм твopa. Рaзaм з тым, y ^^to-pbix жaнpax фaдьклopy зaчын aдыгpывae ж тoлькi pытapычнyю poлю, aдe i выкoнвae y roy-нaй cтyпeнi фyнкцыi экcпaзiцыi. Acaблiвa вы-pasrn гэтa пpaяyляeццa y чapaдзeйныx кaзкax, для якix xapaктэpны зaчыны, што пaчынaюццa дзeяcлoвaмi жыу, жыу-быу, быу, быу сабе. 4ac, штo aбaзнaчaeццa гэтaй дзeяcлoyнaй фopмyлaй, вядoмa, ж кaнкpэтызaвaны, ëн yмoУнa-кaзaчны. Kaзaчны зaчын iнфapмye a6 тым, штo дзeяннe y aпoвeдзe aднeceнa y дaлëкae i цaлкaм raro^me, вымышлeнae мiнyлae. У зaчынe мoжa aбaзнaчaц-вд мecцa дзeяння, якoe тaкcaмa вызнaчaeццa ^Ho^Ra^K»: «Hi y нaшым цapcтвe, нi y нaшым ra-cyдapcтвe жыУ-6ыу цap-гacyдap» [4, c. 187], a6o: «У якoмcь cялe тaк былo, жыУ cтapык» [4, c. 126].
Чacaм змeшвaюць тaкiя шняцщ, як экспазг-цыя i пралог. Гэтыя элeмeнты кaмпaзiцыi canpay-ды блiзкiя, aлe пaмiж iмi ycë-тaкi ëcць icтoтнaя poзнiцa. Пpaлoг aдacaбляeццa aд arao^Rara тэкcтy твopa y caмacтoйнyю чacткy. Звычaйнa y iм aпaвядaeццa пpa пaдзei дaвoлi aдцaлeныя aд тaгo, з чaгo пaчынaeццa нeпacpэднae paзгopтвaннe ck>-жэтa. Пpaлoг — гэтa пaдкpэcлeнa пaзacюжэтны, xo^ i звязaны змяcтoyнa з a^oy^rn тэкcтaм, кaмпaзiцыйны элeмeнт. У aдpoзнeннe aд ягo, эга-пaзiцыя aднociццa дa cюжэтнaгa aдзiнcтвa твopa. npa^a, нeкaтopымi a^aparn янa тaкcaмa вывo-дзiццa пa-зa мeжы cюжэтa. Aдcyтнacць aдзiнaгa пaдыxoдy y гэтым пытаны, мяpкyeм, aбyмoyлeнa poзным ycпpымaннeм caiwora пaняцця «cюжэх», якoe мoжa тлyмaчыццa як y вyзeйшым, тaк i y бoльш шыpoкiм кaнхэкcцe.
Рaзнacтaйнacцю пaчaткay твopay, y тым л> ку poзныx в^у экcпaзiцыi, вызнaчaeццa твop-чacць Rnaciray бeлapycкaй лiтapaтypы. Звepнeм-cя для пpыклaдy дa твopay Якуба Коласа. У ix мы ca^a^bi cycтpэнeм caмыя poзныя экcпaзi-цыi, якiя пaпяpэднiчaюць ^жэттаму paзвiццю.
Kлaciчным вiдaм экcпaзiцыi мoжнa нaзвaць пepшы paздзeл пaэмы «Новая зямля». Гэтa тoй выпaдaк, кaлi экcпaзiцыйнaя чacткa выpaзнa aд-дзeлeнa aд acro^ara тэкcтy. na cyraac^, yвecь пepшы paздзeл пaэмы, яю нaзывaeццa «Лecнiкoвa пacaдa», з'яyляeццa экcпaзiцыяй. Acro^ae мecцa y гэтым экcпaзiцыйным paздзeлe зaймae пютыч-нae aпicaннe лecнiкoвaй cялiбы i яe мaдяyнiчaгa нaвaкoлля, якoe пaycтae з дз^чыгс ycпaмiнay ay-тapa-aпaвядaдьнiкa. «^дны кут» з зaмiлaвaннeм i тyгoй згaдвaeццa ayтapaм з пpacтopa-чacaвaй дыгс-тaнцыi, aд чaгo ягo вoбpaз нaбывae acaблiвae cyб'eктыyнa-эмaцыйнae гyчaннe.
Пepшы paздзeл пaэмы нaoгyл нaйбoльш cy6'-eктыyны y cэнce вылyчaнacцi iндывiдyaдьныx aдчyвaнняy i пepaжbIвaнняy cyб'eктa aпoвeдy. Ужo y пepшым paдкy пaэмы («Мoй poдны кут, як ты мж мiлы!..») ayтap выкaзвae cябe, cвaю пpыcyтнacць у твopы, зaяyляючы тым caмым пpa гaдoУнyю тэму твopa як пpa тэму ayтaбiя-гpaфiчнyю. У экcпaзiцыйным пepшым paздзeлe нaтypaльнa cпaдyчaюццa пaдpaбязнae aпicaннe лecнiкoвaй пacaды, пpыpoдныx кpaявiдay з вы-paжэннeм пpaнiклiвa лipычныx i нacтaдьгiчныx шчуццяу ayтapa-aпaвядaдьнiкa. У дaдeйшым aпoвeд нaбyдзe бoльш aб'eктывiзaвaны xapa^ тap, ayтap зacяpoджвaeццa нa cлoвax, paзвaгax, пaвoдзiнax i yчынкax пepcaнaжay. Выяуляць cя-6e нeпacpэднa aпaвядaдьнiк бyдзe толью зpэд-ку: «Цяпep дaзвoльцe вы yжo мнe // Скaзaць a6 дзeдaвым чayнe» (Рaздзeл XI «Дзeдay чoвeн») [5, c. 105]. Эмaцыйнacць aпoвeдy, ayтapcкiя aд-нociны дa aпaвядaнaгa будуць пpы гэтым выяу-ляцвд нe нeпacpэднa, a пepш зa ycë пpaз гoлac aпaвядaльнiкa.
Тaкiм чынaм, у пepшым paздзeлe пaэмы, aH-pa4a пpэзeнтaцыi лoкyca лecнiкoвaй cялiбы, вы-paзнa пpaдcтayлeны cвaiмi мeдытaтыyнa-элeгiч-нымi мaнaдoгaмi ayтap-aпaвядaльнiк. Aлe з ге-poямi пaэмы мы знaëмiмcя гpyнтoУнa тoлькi y нacтyпныx paздзeлax. У пepшым paздзeлe толь-кi aднoйчы y aпoвeд пpapывaюццa гaдacы rap-caнaжay i пaзнaчaюццa, пaкyль штo бeз вдыв> дyaдiзaцыi, acнoyныя дзeючыя acoбы: Бывaлa, yлeткy, y 4ac paбoчы He paз тaм чyycя кpык вяcëлы: - ro, тaтa! дзядзькa! выйшлi пчoлы! Ha вiшнi ceлi кaля плoтy!.. [5, c. 10].
У танцы пepшaгa paздзeлa, пacля жypбoтнa-гa мaнaдoгy — звapoтy дa «poднaгa кyтa», ay-тap, зaвяpшaючы экcпaзiцыйнae aпicaннe, дae зpaзyмeць чытачу, штo пepaxoдзiць дa ramc-pэднaгa aпoвeдy. Пpы гэтым гaдoУныя repoi rn-зывaюццa iм пa iмeнi:
Цяпep paзгopнeм 4acay шaты, Блiжэй пpыглeдзiмcя дa xaты, Дa Мixacя i дa Aнтocя, Як тaм вялocя, як жbIлocя [5, c. 12].
Haдзвычaй цiкaвa пaчынaeццa пepшaя aro-вecць пaдecкaй тpылoгii Якyбa Koлaca «На ростанях». Тут мы мaeм cпpaвy з дaвoлi pэдкaй у нaшaй лiтapaтypы з'явaй. Твop пaчынaeццa з дыялoгy пaмiж пepcaнaжaмi, aдзiн з якix — Лa-бaнoвiч — з'яyляeццa гaдoУным repoe!. Тpылo-гiя, тaкiм чынaм, aдкpывaeццa нe cлoвaмi ana-вядaдьнiкa, a пpocтaй мoвaй пepcaнaжay. Пpы гэтым aпaвядaльнiк тaкcaмa пpыcyтнiчae дaвoлi пpыкмeтнa, aдe ягo poля звoдзiццa дa poлi та-мeнтaтapa. Пepш зa ycë ëн пpaдcтayляe rapcarn-жay, тлyмaчыць чытaчy, xтo яны тaкiя. Гэтa як-paз aднa з a^oyrnix функцый экcпaзiцыi. Ст-
чатку гэта проста «бабка» i «малады настау-шк». Пасля персанажы набываюць у наратыве апавядальнiка пэуныя рысы, што характарызу-юць ix. «Высокая, сухарлявая кабецша чарнява-га воласу — яна была тут старожкаю — прый-шла у незвычайны рух, вочы яе ажывшся, а на твары адзначылася унутраное перакананне у ti-ле свае здольнасцi» [6, с. 6]. Гаворка щзе пра варажбу, якой займаецца «старая паляшучка» Мар'я. Яе суразмоуца, «настаушк, яшчэ зусiм малады хлопец, якi нядауна прыехау у першую сваю школку у глухой палескай вёсцы» [6, с. 7], защкаулена рэагуе на словы старожкi. «Яму вель-Mi падабалiся такiя гутаркi з гэтым простымi людзьмi, якiя яшчэ так мала адышлюя ад часоу першапачатковай людской культуры» [6, с. 7].
Як бачым, дыялог персанажау «густа» пера-мяжоуваецца экспазiцыйнымi звесткамi пра мес-ца асноунага дзеяння. Падчас размовы персана-жау мы атрымоуваем уяуленне пра ix сацыяльны статус, пра асаблiвасцi ix светабачання. Характэр-на, што старожка, якая нашмат старэйшая за Лабановiча, звяртаецца да яго «на вы» i называе «панiчок». Настаушк жа гаворыць ёй «ты». Так было прынята у варунках тагачаснага побыту, i цалкам натуральна, што простая сялянка-паляшучка з такой павагай ставiцца да маладога настаушка, якi з'яуляецца для яе прадстаушком шшага, недасяжнага для яе разумення свету. Яе ж уласны свет цалкам змяшчаецца тут, у межах звыклага, традыцыйнага побыту. Разам з тым ён пэуным чынам звязаны са старажытнымi яулен-нямi пра свет, з тым, што апавядальшк называе «першапачатковай людской культурай».
У апавяданнях Якуба Коласа экспазiцыя звы-чайна сцiслая, паколькi большасць яго апавядан-няу невялiкiя па памеры. Апрача абазначэння месца дзеяння i знаёмства з героямi, для экспазь цый апавяданняу характэрна функцыя стварэння пэунага эмацыйнага фону, выяулення настраёвас-цi. Адзiн з найбольш паказальных прыкладау — апавяданне «Недаступны», якое уяуляе сабой апiсанне займальнага выпадку з сялянскага побыту. Фабула апавядання простая: уцякаючы ад жоню, п'яны дзядзька хаваецца у студнi, ад-куль пасля вь^раецца, прыслухаушыся да прось-бау i ушчуванняу жоню i суседзяу. Пачынаецца апавяданне малюнкам летняй спёкi: «Быу гарачы летт дзень, адзiн з тых дзён, аб яюх гавораць: варыць, як у гаршку». I далей, у наступным абзацы: «I цixа было усюды. Маучау луг, маучала поле: на вулщы у сяле не вщаць было нiкагутка. Толью зрэдку перабягау з надворку у надворак сабака, высалапiушы язык i шукаючы лепшай схованк1 ад мух» [7, с. 90]. Гэтае экспаз^шнае атсанне настройвае чытача на адпаведн^1 лад успрымання. У стане разамрэласцi ад летняй спёю i святочнага адпачынку героi апавядання,
здаецца, i не здатны на нешта сур'ёзнае i важнае, а тольк1 на якую-небудзь такую штуку, якую учыняе падхмелены дзядзька Арцём.
У невялшм апавяданнi Якуба Коласа «Дзялiцьба^> экспазщыя аддзелена ад асноунага тэксту i складае першы раздзел твора. Аднак гэта экспазiцыя асаблiвага кшталту. У ёй прадстауле-на не канкрэтная мясцовасць або персанажы, а выказванне апавядальнiка на тэму, якая будзе разгорнута у далейшым. У творы змяшчаюцца, па сутнасщ, два аповеды. Адзiн з ix мае абагульнен^1 характар, у iм дзейнiчаюць тыпiзаваныя «муж-чыны» i «жанк1». Другi ж — гэта уласна сюжэт з iндывiдуалiзаванымi героямi. Так1м чынам, экспа-зщыя у гэтым апавяданнi уяуляе сабой своеасаб-лiвую матрыцу, якой прадвызначаецца сюжэт, а асноуная, сюжэтная частка твора з' яуляецца воб-разным увасабленнем таго, пра што гаворыцца апавядальнiкам у экспаз^и.
Характэрнай асаблiвасцю кампазiцыйнай арганiзацыi апавядання «Дзялщьба» з'яуляецца тое, што вобраз апавядальшка больш выразна выяуляецца якраз у экспазщыйнай частцы. Апавядальнiк, яю у гэтым выпадку не супадае з вобразам аутара, не толью распавядае аб тым, як звычайна адбываецца «падрыхтоука» да дзяльбы маёмасщ памiж братамi у сялянскай сямЧ, але i спасылаецца пры гэтым на уласны досвед: «Да дзялщьбы яшчэ далёка. Дзялiцьба iдзе вось у яюм парадку. Перш-наперш высту-паюць бабы. Бабы сварацца год, год з палав> наю, а то i цэлых тры. (Мой нябожчык дзед ка-зау, што яго нябожчыца жонка сварылася з яго нябожчыцай братавай цэлых дванаццаць год!) Науперад бабы сварацца патроху — так, гадз> ну, дзве у дзень. Потым сварцы адводзiцца больш часу — гадзш пяць-шэсць» [7, с. 65].
З прыведзенага вышэй урыука добра бачна, якой iранiчнасцю прасякнута слова апавядальшка. Камiзм аповеду узмацняецца збыткоУнымi паУторамi у згадцы апавядальшка пра свайго дзеда (нябожчык — нябожчыца — нябожчы-цай). Усё апавяданне «Дзялщьба», як i мнопя шшыя апавяданш Якуба Коласа, прасякнута iранiчным стауленнем аутара да герояу i тых камiчныx сiтуацый, у яюя яны трапляюць. Ад-нак у экспазщын гэтага апавядання аутарская iронiя выявiлася наймацней.
Невялiкая экспазщыя папярэдшчае выяулен-ню дзеяння у апавяданш «Пкаравы 1мян1ны». У двух сщслых абзацах гэтай экспазiцыi з улас-цiвай Коласу выяуленча-экспрэсiунай сшай са-тырычнага выкрыцця апавядаецца пра убогае iснаванне прадстаунiкоу «местачковага панства», яюя бавяць час у п'янках i гульнi у карты. 1мяншы пiсара — немалаважная падзея у ixнiм жыццi, на якую «кожны местачковы пан ужо вастрыу зубы» [7, с. 56]. Са з'едлiвым сарказ-
110
Экcпaзiuыя y лiтapaтypным творы: тыпaлoгiя i Фун^ьи
мaм i ipoнiяй aпicвae aпaвядaдьнiк, як aдбывa-юццa гэтыя iмянiны, у шapжaвaным выглядзe пaкaзвae ix yдзeльнiкay. Зaдaдзeнaя aд ca!ara пaчaткy тaнaдьнacць ipaнiчнaгa cтayлeння якpaз i cпaлyчae y гэтым выпaдкy экcпaзiцыю i aœoy-ную 4acray твopa y aмaль нepaз'eмнae цэлae. Рaзглeджaны пpыклaд пaкaзвae, штo вaжнымi фyнкцыямi экcпaзiцыi з'яyляюццa нe толью вы-яyлeннe xpaнaтoпy мacтaцкaгa cвeтy i пpэзeнтa-цыя пepcaнaжay, aлe i пpaдвызнaчэннe c^më-вaй xapaктэpнacцi твopa.
«З днеушка пана Жылака (Зaпicкi С-га iгрaкa)» — яшчэ aднo aпaвядaннe Якyбa Koлa-ca, у якiм выяyляeццa мiзэpны cвeт дpoбныx cлyжбoУцaУ, yce iнтapэcы якix cкaнцэнтpaвaны вaкoл кapцëжнaгa cтaлa. Твop aдмeтны y тамт-зiцыйным raaœ, пaкoлькi yяyляe caбoй дзëннi-тавыя зaпicы aднaгo з iгpaкoy — пaмepлaгa rn-нa Жылaкa. У экcпaзiцыйнaй чacтцы твopa arn-вядaльнiк, якi выcтyпae пyблiкaтapaм дзëннiкa-выгс зaпicay нябoжчыкa, тлyмaчыць, xтo тaкi 6ыу пaн Жылaк i якую ëн пaкiнyУ пacля cябe тмяць. Aпoвeд вядзeццa aпaвядaльнiкaм у ipa-нiчным ключы. Hяглeдзячы нa дэклapaвaнae cябpoУcтвa з Жылaкaм i узжганую яму пacмя-poтнyю xвaлy, aпaвядaльнiк знaчнa пpынiжae ягoны вoбpaз, мaлюючы y кaмiчным выглядзe cцэнy naM^ay. Сцвepдзiyшы, штo caм ëн ж y змoзe выкaзaць пaчyццi («Я тaк пaтpэceны ягo cмepцю, што мoй язык нe мoжa œasa^ i цeню тaгo, штo выяуляу caбoю нябoжчык» [7, c. 114]), aпaвядaльнiк пepaкaзвae пpaмoвy нa пaмiнкax iншaгa Удзeльнiкa кapцëжныx зacтoлляy. ^ы гэтым кaмiчнымi выглядaюць нe толью cлoвы пpaмoУцы («Ён гaтoУ быу пpaйгpaць ycë, пaчынaючы cypдyтaм i кaнчaючы пopткaмi. Гэ-тa былa нaтypa, кaтopaя нe любiлa отыняцвд нa пaлaвiнe дapoгi...» [7, c. 115]), aлe i ягo пaвoдзi-ны. Жaлoбнaя пpaмoвa aдбывaeццa aкypaт тад-4ac гyльнi у rap™. Вocь як гэтa pacкaзвae arn-вядaльнiк: «HaвяpнyУшы нa звaнкoвaгa кapaля 10 кaп. мeдзякaмi, 10 cpэбpaм i пaдcyнyУшы яшчэ зaлaтoУкy гад жы^т кapaлю — 'Masy" (якpaз гpaлi у тэxтaля), Aнтocь Глaдыш пaдпaд-няу шклянку пiвa, нaxмypыy лoб, зaтyмaнiy вoчы i cкaзay...» [7, c. 114].
Heчaкaнa пpaмoУцa пepaпыняe cябe: «A у гэтым мecцы мoвы Aнтoceвaй якpaз выйшay ягo звaнкoвы кapoль у чaцвëpтым paдзe, i Ak-тocь Глaдыш caм cпынiy cябe, aдвяpнyУшы та-paдя i гукнуушы: «Руп copa^» [7, c. 115].
У дзëннiкaвыx зaпicax cyпaчылaгa пaнa Жы-лaкa, якiя cклaдaюць acнoУны змecт aпaвядaн-ня, пpaцягвaeццa paзвiццë зaклaдзeнaгa у этет-зiцыi мaтывy aпaнтaнacцi кapцëжнaй гyльнëй. З тым жa кaмiчным эфeктaм выяyляeццa у ix зa-цыклeнacць ayтapa нaтaтaк нa aдзiным пpaдмe-цe зaцiкayлeнняy, штo cвeдчыць пpa вyзкacць
ягo cвeтaглядy. Ha!ep aпaвядaдьнiкa пaкaзaць гepoя «вa yвecь ягo pocт» нa caмoй cпpaвe та-бывae cyпpaцьлeглыя aдзнaкi yвacaблeння, тaк-caмa як нe aдпaвядae змecт нaтaтaк ЖbIлaкa ягoнaмy cтayлeнню дa cвaëй «твopчacцi» («Ta6e aднoй, мaя кнiжaчкa, дaвяpaю я !ae дyмкi, pa-дacць i ropa...» [7, c. 115]).
У aпaвядaннi мы бaчым нeaдпaвeднacць yяyлeнняy гepoяy пpa cябe тaмy, якiмi яны rny-cтaюць у pэaльнacцi, m чым i гpyнтyeццa га-мiзм нapaтывy. Экcпaзiцыя aдыгpывae у paœ-pыццi гэтaй нeaдпaвeднacцi icтoтнyю poлю.
Icнye нeaдпaвeднacць тaкcaмa i пaмiж мapa-мi ypaднiкa з aпaвядaння Якyбa Koлaca «Сoцкi падвёу» i caпpaУднымi пaдзeямi, якiя здapaюц-вд пacля cюжэтнaй зaвязкi у гэтым твopы. Ha caмым пaчaткy aпaвядaння змeшчaнa кaлapыт-нaя cцэнa: та мяcтэчкy пaxaджae, «пaкpyчвa-ючы pыжbIя вycы», ypaднiк. Вoбpaз гэтaгa cлyжaкi мaдюeццa aпaвядaдьнiкaм шмaтмepнa, з pэaлicтычнымi дэтaдямi: «Пpы бaкy у яго цeляпaeццa тpaплo-шaбля, чыpвaнeюць шнypы i нaплeчнiкi, i блiшчaць нa ганцы нaвaкcaвaныя бoты» [7, c. 27]. I ca! ypaднiк, i ягоныя дyмкi пpa кap'epy, якaя нiбытa чaкae ягo пacля тaгo, як бyдзe злoУлeны «ciцылicт-зaбacтoУшчык», пaдaюццa у гyмapыcтычным ключы, пpы гэтым у экcпaзiцыйным aпicaннi кap'epныx мpoяy ypaднiкa aдчyвaдьнa пpыcyтны пункт глeджaн-ня ayтapa-aпaвядaльнiкa, пpaз якi выяyляeццa ipaнiчнae cтayлeннe дa пepcaнaжa («I Уpaднiц-кaя гaдaвa cтpoiць cклaдaныя п-таны, тчэ xiтpыя ce^...»; «.i пaйшoУ нaш ypaднiк yгopy, як цыган m дpaбiнax нa нeбa» [7, c. 27]).
Экcпaзiцыя у гэтым aпaвядaннi Якyбa Koлaca змяшчae у ca6e, aпpaчa пpэзeнтaцыi aднaгo з repo-яу, выяyлeння гicтapычнaгa кaнтэкcтy i aгyльнaй cтылëвaй тaнaльнacцi, яшчэ i aдcылкy дa тaгo, што aдбылocя paнeй, дa пaчaткy aпoвeдy. Уpaд-нiк yжo вeдae з дaняceння cтpaжнiкa пpa мяpкy-eмaгa «ciцылicтa», якi cпынiycя у вëcцы Гaдaд-paнкa. Сycтpэчa ypaднiкa ca cтpaжнiкaм aдбы-лacя пa-зa мeжaмi aпoвeдy. Тaкiм чынaм, мы мaeм пpыклaд экcпaзiцыi, у якую yключaюццa звecткi пpa пaдзei, штo пaпяpэднiчaюць ^жэт-нaмy paзвiццю.
Бaгaтa мaтэpыялy для xapaктapыcтыкi croca-6ay экcпaзiцыйнaгa ycтyплeння у мacтaцкi cвeт твopa дae твopчacць Кузьмы Чорнага. Вapтa зaУвaжbIць, штo пaчaтaк твopa для гэтaгa мaйcт-pa бeлapycкaй пpoзы зaycëды з'яyляycя пpaдмe-тaм acaблiвaй yвaгi. Пaчaткy дзeяння, cюжэтнaй зaвязцы у Чopнaгa звычaйнa пaпяpэднiчae дaвoлi гpyнтoyнaя экcпaзiцыя, якaя дae мaгчымacць чытaчy aзнaëмiццa з aбcтaвiнaмi жыцця гepoяy, a дaвoлi чacтa i з ix пepaдгicтopыяй.
Aпoвecць ^зьмы Чopнaгa «Лявон Буш-мар» пaчынaeццa экcпaзiцыяй, у якoй aпaвядa-
ß. А. rapaAíiuKÍ
111
еццa пpa xapa^rap гaлоyнaгa геpоя. Пaколькi твоp yяyляе caбой гicтоpыю гэтaгa геpоя, то цалкам нaтypaльнa, што нa iм cкaнцэнтpоyвaец-цa увага aпaвядaльнiкa i y экcпaзiцыйнaй част-цы. Зауважыушы, што «звеpaвaтyю пaнypacць лявону Бyшмapy пеpaдay бaцькa — княжaцкi дpобны apaндaтap» [8, с. Т], aпaвядaльнiк пачы-нaе свой aповед якpaз з успамшау npa cтapогa Бyшмapa. Чытaч можa пеpaкaнaццa не толью y пaнypacцi, aле i y незaлежнacцi i цвёpдacцi xa-pa^rapy гэтaгa чaлaвекa. Пpыводзяццa бацькоу-сюя пaвyчaннi Лявону нaконт тaго, каб ён бя-pогcя aд ^ызыву y войcкa. Яны нaдзвычaй кaлapытныя i шмaт гaвоpaць пpa acобy Бушма-pa-cтapэйшaгa: «Я caм не служыу, гpaшымa ад-кyпiycя, i нябожчык дзед твой aд pэкpyтay зaxa-вaycя: некaлькi год зacaб стуляуся, чacaмi, pac-кaзвay, цэлы тыдзень ^але^!^, бывaлa, y xляве пaд гноем; дык не канечне i тaбе icцi слу-жыць лixa ведaе зa што чоpтy лысаму» [8, с. 8].
Дaлей aпaвядaеццa пpa caмогa Лявонa Буш-мapa i ягоны xapaктap. Пaддayшыcя нa Угaвоpы знaёмыx xлопцaУ, яюя выpaшылi «cкapыcтaццa з aмнicтыi дэзеpцipaм», ён ycё-тaкi iдзе слу-жыць y войcкa. Пaводзiць ён сябе тaм адасобле-нa aд шшьк, aтpымayшы тaкyю aтэcтaцыю: «Не кaлектыyны ты чaлaвек. Звеpaвaты» [8, с. 9]. У экcпaзiцыi y якасщ xapaктapыcтыкi Бyшмapa пpыводзiццa выпaдaк з яго apмейcкaгa побыту, кaлi ён rn^ady aднaго з caлдaтay нат-caць лicт дa мaцi. Пpоcьбa cyпpaвaджaеццa цвёpдым aбяцaннем - «я тaбе аддзякую». Aтpы-мayшы з дому пасылку, Лявон xочa «аддзя-чыць» тaвapышy, якi пicay лют, i не paзyмее, чaмy той aдмayляеццa Узяць пpaпaнaвaны яму сыф. Для яго незpaзyмелa, як гэтa можa xтоcьцi paбiць iншaмy чaлaвекy пacлyгy пpоcтa тaк, без aтpымaння выгaды для сябе.
Вapтa aднaк зayвaжыць, што Лявон Бyшмap выводзщца y экcпaзiцыйнaй пеpaдгicтоpыi не толью aдмоУным пеpcaнaжaм. Ёсць y ягоным xapaктapы i cтaноУчыя pыcы. Гэтa чaлaвек, якi цэнiць i любщь пpacтоpy i волю. Не зносщь пpымycy i гвaлтy нaд caбою. Яму блiзкaе пpы-pоднaе aтaчэнне. Кaлi вaйcкоУцы пaкiдaюць ка-зapмы y гоpaдзе i paзмяшчaюццa y пaлявыx yмовax, aдpaзy змяняеццa нacтpой нaшaгa ге-pоя. Aпaвядaльнiк зaзнaчaе: «Cяpод лясоу i поля Лявон Бyшмap пaвеcялеy, cтay вacтpэйшым нa слова» [8, с. 8]. Лявона вaбiць pоднaя зямля, мэтacкipaвaнaя i зaцятaя пpaцa; для яго невы-носныя лaйдaцтвa i мapнaвaнне чacy. У кaнцы экcпaзiцыйнaй чacткi aповеcцi aпaвядaеццa npa тое, як ён iмкнеццa xоць нейкiм чынам пpы любой мaжлiвacцi зaняццa пpaцaй. «Ён тут тpоxi здpyжыycя з гacпaдapом xaты. Кaлi льга было aд службы, вельмi axвотнa iшоУ y гумно мала-цщь i тaды aжыyляycя:
- Чaлaвек без paботы не можa доуга быць, xiбa толькi cпpaдвечны лaйдaк aбо кaтоpы змaлкy не пpывык» [8, с. 10].
Тaкiм чынам, экcпaзiцыя aповеcцi «Лявон Бyшмap» дaе выpaзнaе i шмaтбaковaе уяуленне üpa гaлоyнaгa геpоя. Aдпaчaткy ён пaycтaе як вобpaз неaднaзнaчны, cyпяpэчлiвы, cклaдaны.
У экспаз^шным aпicaннi paмaнa Кузьмы Чоpнaгa «Пошук будучыш» кaнцэптyaльнaе значэнне мае apxетыповы вобpaз дapогi «пaмiж ycxодaм i зaxaдaм», якaя y тыx фамадска-паль тычныx yмовax, што выяулены y твоpы, не злуча-ла, a paз'ядноyвaлa людcкiя лёсы. «Cяpод поля бялелacя pоyнaя ютужка дapогi — гэтa быу вялш cтapы шляx пaмiж ycxодaм i зaxaдaм. Haм дзiyнa было бaчыць, што ён цяпеp пусты» [9, с. 28]. Пустата дapогi вытлyмaчвaеццa нaблiжэннем вaеннaй навалы. Па гэтым шляxy пpaязджaлi aпошнiм часам, як згадвае aпaвядaльнiк (ён жа — сведка гэтыгс падзей), бежанцы, пасля я^ наузбоч яго «нaвыpоcтaлa многа магш i кpыжоУ». Пaдpaбязнaя экспазщыя гэтага твоpa уводзщь чытача y гicтоpыкa-пaлiтычны i сацыяльны кантэкст часу, у яю адбываюцца ашсаныя падзей
Для пaэтыкi Чоpнaгa xapaктэpнa пaдpaбяз-ная дэтaлiзaцыя атсанняу воблiкy геpояy i абс-тaвiн ix юнавання. Чалавек у пpозе гэтага тсь-меннiкa паустае ва усёй кан^эты^! cвaix ^а-яу, у шматстайнасщ i тpывaлacцi повязей з на-вакольным светам. Пpaцэc «выpacтaння», уз-буйнення геpоя на гpyнце паусядзённага жыцця выяуляецца непacpэднa падчас аповеду. Чытач мае магчымасць нaзipaць за тым, як паступова адбываецца «назапашванне» iндывiдyaльныx чaлaвечыx якасцей пеpcaнaжa, як напачатку «невядомы» cтaновiццa значнай постаццю, часта наогул адной з ключавык у твоpы. Так, нап-pыклaд, адбываецца з адным з цэнтpaльныx пеpcaнaжay paмaнa Чоpнaгa «Бацькаушчына» Леапольдам Гушкам. На пачатку твоpa ён, як i многiя шшыя чоpнaУcкiя геpоi, надзелены толь-к aгyльнapодaвым найменнем — чалавeк. Разам з тым яго вобpaз aдpaзy утсваецца y пад-^эслена pэaльнyю, кaнкpэтызaвaнyю абстаноу-ку, падаецца на фоне лaкaлiзaвaнaгa месца дзе-яння. Aповед у твоpы пачынаецца з абмалёую локуса — таго кавалачка зямл^ якi cтaновiццa для геpоя экзicтэнцыяльнaй aпоpaй, з яюм звяз-ваюцца усе яго нaдзеi на будучыню, i якi у ау-тapcкaй кaнцэпцыi твоpa ciмвaлiчнa суадносщ-ца з вобpaзaм Бацькаушчыны.
Кан^эты^, aдзiнкaвacць таго, што стано-вiццa пpaдметaм увасаблення, акцэнтуецца апа-вядaльнiкaм ^аз звapот да дэйксюнык фоpмay моунага выpaжэння. Найбольш часта апавя-дaльнiк кapыcтaеццa yкaзaльнымi зaйменнiкaмi гэты, тут i да т. п. Яны згадваюцца у самай пеpшaй фpaзе paмaнa, якая гучыць наступным
112
Экспазшыя у лгтаратурным творы: тыпалопя i фyнкuыi
чынам: «Каб ведаць, колью працы павшен быу тут класщ чалавек, трэба самому убачыць гэ-тую дзялянку» [10, с. 299; вылучана мной. — Я. /".]. Апрача абазначэння адной з асноуных тэм рамана - надмернай працы, якая не прыно-сщь збавення, у гэтым зачыне выразна адчува-ецца арыентацыя на непасрэднага сузiральнiка апiсаных падзей, пункт гледжання якога улiчва-ецца апавядальнiкам.
Заключэнне. Экспазiцыя — гэта складнiк кампаз^и лгтаратурнага твора, якi мае ютотнае значэнне у выяуленш мастацкага свету, створана-
га аутарам. Аналiз творау клашкау беларускай ль таратуры Якуба Коласа, Кузьмы Чорнага паказ-вае разнастайнасць прыёмау выкарыстання экс-пазщыйных атсанняу. Экспазiцыi у творах гэтых тсьменшкау адрознiваюцца сваiм аб'ёмам i ме-жамi, а таксама суадносiнамi з iншымi элементамi кампазiцыi i творам у цэлым. Асноуныя функцьп экспазiцыi заключаюцца у азнаямленнi чытача з месцам i часам дзеяння, героямi i абставiнамi ix жыцця. Характэрныя рысы, прыкметы i дэташ, выяуленыя у экспазiцыi, могуць атрымоуваюць далейшае развiццё у асноунай частцы твора.
^iTapaTypa
1. Xanu3eB B. E. Teopua nurepaTypbi. M.: Bbicmaa mKona, 2000. 398 c.
2. Поэтнка: CnoBapb aKTyanbHbix TepMHHOB h noHaTuM / rn. Hayn. peg. H. fl. TaMapneHKO. M.: №g-bo KynaruHoM: Intrada, 2008. 358 c.
3. OcHOBbi nurepaTypoBegeHua / nog 06^. peg. B. n. Me^epaKOBa. M.: flpo^a, 2003. 416 c.
4. Hapag3eÖHbia Ka3Ki. H. 2 / CKnag. K. n. Ka6amHiKay, r. A. Eapтamэвiн. MrncK: HaByKa i тэхнiкa, 1978. 696 c. (EenapycKaa HapogHaa TBopna^b).
5. Konac ^Ky6. HoBaa 3aMna MrncK: Hap. acBeTa, 1967. 348 c.
6. Konac ^Ky6. Ha pocTaHax: Tpbinoria MiHcK: MacT. niT., 2000. 704 c.
7. Konac ^Ky6. 36op TBopay. Y 14 t. T. 4. AnaBagaHHi 1906-1917. MiHcK: MacT. niT., 1973. 352 c.
8. HopHbi Ky3bMa. 36op TBopay. Y 8 t. T. 4. AnoBec^ «..aBOH EymMap», «BacHa». PaMaHbi «Ig3i, ig3i», «Ea^KaymHbrna». MiHcK: MacT. niT., 1973. 496 c.
9. HopHbi Ky3bMa. Bbi6paHbia TBopbi. MiHcK: EenniT^OHg, 2000. 608 c.
10. HopHbi K. Ea^Kaymnbrna: paMaH, anoBec^. MiHcK: MacT. niT., 1989. 452 c.
References
1. Khalizev V. Ye. Teoriya literatury [Theory of literature]. Moscow, Vysshaya shkola Publ., 2000. 398 p.
2. Poyetyka: Slovar' aktual'nykh terminov i ponyatiy [Dictionary of current terms and concepts]. Ed. by N. D. Tamarchenko. Moscow, Izdatel'stvo Kulaginoy: Intrada Publ., 2008. 358 p.
3. Osnovy literaturovedeniya [The foundations of literary criticism]. Ed. by V. P. Meshcheryakov. Moscow, Drofa Publ., 2003. 416 p.
4. Charadzeynyya kazki. Ch. 2 [The fairy tales. Part. 2]. Minsk, Navuka i tekhnika Publ., 1978. 696 p. (Belarusian folklore).
5. Kolas Yakub. Novaya zyamlya [The new earth]. Minsk, Narodnaya asveta Publ., 1967. 348 p.
6. Kolas Yakub. Na rostanyach: trylogiya [At a crossroads: trilogy]. Minsk, Mastatskaya litaratura Publ., 2000. 704 p.
7. Kolas Yakub. Zbor tvorau.U 14 t. T. 4. Apavyadanni 1906-1917 [Collected works. In 14 vol. Vol. 4. Stories 1906-1917]. Minsk, Mastatskaya litaratura Publ., 1973. 352 p.
8. Chorny Kuz'ma. Zbor tvorau. U 8 t. T. 4. Apovesti "Lyavon Bushmar", "Vyasna". Ramany "Idzi, idzi", "Bats'kaushchyna" [Collected works. In 8 vol. Vol. 4. The tales "Liavon Bushmar", "Spring", the novels "Go on, go on", "The Fatherland"]. Minsk, Mastatskaya litaratura Publ., 1973. 496 p.
9. Chorny Kuz'ma. Vybranyya tvory [Selected works]. Minsk, Bellitfond Publ., 2000. 608 p.
10. Chorny Kuz'ma. Batskaushchyna: raman, apovessti [The Fatherland: novel, tales]. Minsk, Mastatskaya litaratura Publ., 1989. 452 p.
¡Hilapviaubm npa ayTapa
Tapagm^i flyreH Андрэевiн — goKTap ^inanarinHbix HaByK, ga^HT, HaMecmK gb^KTapa na HaByKOBaM pa6o^. iHcTbiTyT niTapaTypa3HaycTBa iMa ^HKi Kynanbi Upmpa gacnegaBaHHay 6enapycKaM KynbTypbi, MOBbi i niTapaTypbi HAH Eenapyci (220072, r. MiHcK, Byn. CypraHaBa, 1, Kopn. 2, Рэcny6niкa Eenapycb). E-mail: jaharad@mail.ru
Information about the author
Haradnitski Yauhen Andreevich — DSc (Philology), Associate Professor, Deputy Director for Research. Institute of literary studies named Yanka Kupala of Belarusian Center for Cultural Studies, Language and Literature of the NAS of Belarus (1, haus 2, Surganava str., 220072, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: jaharad@mail.ru
nacmyniy 18.09.2018
