Тэма лесу ў беларускай літаратуры Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ФИЛОЛОГИЯ

УДК 82.09-1+82.0

Я. А. Гарадшцка

1нстытут лгтаратуразнауства гмя Янкi Купалы Цэнтра даследаванняу беларускай культуры, мовы i лiтаратуры НАН Беларусi

ТЭМА ЛЕСУ У БЕЛАРУСКАЙ Л1ТАРАТУРЫ

Прадметам даследавання у артыкуле з'яуляецца увасабленне тэмы лесу у творах беларускгх аутарау. Дадзеная тэма рэалiзуецца у шматстайнасцi вобразау i матывау, якгя звязаны з уяулен-нямi пра лес як важнейшую сферу Гснавання чалавека. Беларускгя пiсьменнiкi заусёды праяулялГ павышаную цiкавасць да усяго, што датычыцца прыроднага асяроддзя. Тэма лесу была адной з самых актуальных на працягу усяго пстарычнага развщця нацыянальнай лiтаратуры.

Вобразы лесу i яго насельнiкау выяуляюцца у творах беларускай лггаратуры у рэалГстыч-ным, мiфалагiчным i амволжа-алегарычным плане. Важную ролю у мастацкай сiстэме лггаратуры адыгрываюць амвалГчныя вобразы дуба, сасны, бярозы i шш. Звяртаючыся да тэмы лесу, бе-ларускгя пiсьменнiкi выяуляюць грамадзянскую заклапочанасць пра яго захаванне для нашчадкау. Асаблiва выразна матывы абароны лесу гучаць у паэзii П. Панчанкi. Глыбою фшасофсш змест характэрны для лясных вобразау i матывау у творах Якуба Коласа, А. Куляшова, А. Пысша, А. Разанава i шшых беларускiх паэтау. У беларускай прозе тэма лесу таксама мае важнае значэнне. Апiсаннi ляснога пейзажу складаюць Гстотную частку сюжэтау празаiчных творау.

Ключавыя словы: лiтаратура, тэма, вобраз, амвал, прыроднае асяроддзе, лес, дрэва.

Ya. A. Haradnitski

Institute of Literary Studies named after Yanka Kupala, Research Center of the Belarusian Culture, Language and Literature of the National Academy of Sciences of Belarus

THE FOREST THEME IN BELARUSIAN LITERATURE

The subject of research in the article is the embodiment of the forest theme in the works of Belarusian authors. This theme is implemented in a variety of images and motifs that are associated with the concept of the forest as an important sphere of human existence. Belarusian writers have always shown an increased interest in everything that concerns the environment. Forest theme was one of the most important throughout the historical development of the national literature.

Forest image and its inhabitants are identified in the work of Belarusian literature in a realistic, mythological, symbolic and allegorical plan. Important role in the artistic system of literature play symbolic images of oak, pine, birch etc. Referring to the theme of the forest, Belarusian writers show their civil concern about its preservation for future generations. More emphatically forest protection motives sound in P. Panchаnkа's poetry. Deep philosophical content inherent to the forest images and motifs in the works of Yakub Kolas, A. Kulyashou, A. Pysin, A. Razanau and other belarusian poets. In Belarusian prose forest theme also has an important meaning. Descriptions of the forest landscape are an essential part of plots in prose works.

Key words: literature, theme, image, symbol, environment, forest, tree.

Уводзшы. Тэма лесу - адна з самых асноу-ных, найбольш распаусюджаных у беларускай лгтаратуры. Яе можна супаставщь па значнасцг з тэмай зямлг, якая для нацыянальнай лгтарату-ры, асаблiва класгчнай, з'яуляецца прадметам асаблiвай увагг. Зямля, лес, поле, луг, рака -гэта тыя асноуныя вобразы-топасы прыроднага асяроддзя, з якгмг неад'емна спалучана экзг-стэнцыйнае гснаванне герояу лгтаратурных тво-рау самых розных жанрау. Кожны чалавек, нягледзячы на тое, вясковец ён цг гараджа-нгн, судакранауся неаднойчы у жыццг з гэтымг

праявамi прыроднага свету. Цяжка, мабыць, знайсцг i аутара, як б не звяртауся нгколг у сва-ёй творчасцг да тэмы лесу i лясных вобразау i матывау.

Даследаванне шырока прадстауленай у на-цыянальнай лiтаратуры тэмы лесу магчыма пра-водзгць у некальюх кiрунках. Нам уяуляюцца пер-спектыунымг наступныя падыходы: 1) аналiз во-бразау-сiмвалау (такiх, напрыклад, як вобраз дуба) i гх значэння у агульнай мастацкай сiстэме; 2) выз-начэнне функцыянальнай рол лясных вобразау i матывау у развгццг сюжэта лгтаратурнага твора;

ß. А. rapaAHiuêi

161

3) выяyленне a^rapcrara ayтaбiягpaфiчнaгa пaд-тэкcтy y pacкpыццi темы леcy, aбyмоyленacцi 3Ba-poxy дa дaдзенaй тэмы жыццёвьшi aкaлiчнacцямi i cветaшгляднымi пpыяpытэтaмi пicьменнiкa.

Асноуная частка. Тэмa леcy з яго тaямнiчa-cцю, зaгaдкaвacцю, неcпaзнaнacцю i, pa3aM з тым, дУшэУюй блiзкacцю нacтpоям i ментaлiтэтy белapyca yзнiкaе яшчэ y дayнiя 4acrn. Дa яе pac-пpaцоУкi мaе непacpэдныя aдноciны фaльклоp, у твоpax якогa ляcномy жыццю i ляотым ^ixa-paM нaдaеццa icтотнaе зшчэнне. Пpыcyтнacць тэмы леcy выpaзнa зaяyляе пpa cябе y твоpax CTapa^iraatí белapycкaй лiтapaтypы. У XVI ст. Miколaм Гycоycкiм былa нaпicaнa m лaцiнcкaй мове пaэмa «Пеcня ^a зyбpa», у якой выведзе-ны вa ycёй велiчы вобpaз Maryraara волaтa бе-лapycкix пyшчaнcкix aбшapay. У гэтым твоpы, якi aтpымay новaе жыццё y белapycкaмоyныx пеpaклaдax нaпpыкaнцы ХХ cт., леc пaycтaе як вобpaз глaбaльнaгa знaчэння, ciмвaлiчнaе yвa-caбленне пpыpоднaй cтыxii.

Аcaблiвa шыpокa i шмaтcтaйнa пpaдcтayленa ляcнaя тэмa y белapycкaй лiтapaтypы, тчыш-ючы з XIX cт., кaлi пicьменнiкi cтaлi apыентa-вaццa та дэмaкpaтычнyю чытaцкyю ay^rro-pыю, a y твоpax з'явiycя геpой - пpaдcтayнiк нapоднaгa acяpоддзя. Знaчны укюд у pacnpa^y-ку дaдзенaй тэмы yrac Янкa Лyчынa, ayтap вя-домaй пaэмы «Пaляyнiчыя aквapэлькi». Я. Лу-чынa, пaэт, яю mcay нa тpоx мовax - белapycкaй, pycкaй i польcкaй, cкончыy Пецяpбypгcкi тэхш-лaгiчны iнcтытyт. Тэмa леcy знaйшлa тaкcaмa шмaтбaковaе yвacaбленне y твоpчacцi клaciкay белapycкaй лiтapaтypы - Яню Кyпaлы, Якyбa Колaca, Ma^iMa Бaгдaновiчa i iнш. У мнопх твоpax белapycкaй лiтapaтypы леc выяyляеццa pэaлicтычнa, пaкaзвaеццa як пpaцяг жыццёвaгa acяpоддзя чaлaвекa. Аднaк дaволi 4aCTa вобpa-зы i мaтывы, звязaныя з ляcной тэмaтыкaй, Ma-cra^a тpaнcфapмyюццa, метaфapычнa i мiфa-лaгiчнa пеpayтвapaюццa, выcтyпaюць у якacцi пaэтычныx ciмвaлay. У пaэмax Кyпaлы «Marwa львa», «Сон нa ^prara» леc ciмвaлiзyе caбой paмaнтызaвaны, мiфaлaгiчнa тpaнcфapмaвaны cвет, якi cyпpaцьcтaiць волi iндывiдyyмa.

У мiфaлaгiчным вобpaзным yвacaбленнi пpaд-cтayлены ляcны cвет у пaэзii М. Бaгдaновiчa. У веpшы «Чуеш гул? - Гэтa cyмны, мapкотны ля-cyK..» з цыклa «У зaчapовaным цapcтве» pэaлi-зyеццa aнтыномiя прыроднага - душэунага. Шчы-нaеццa веpш з aкцэнтy Ra ryRaß^ix з'явax. Спaчarкy гэтa cyцэльны, aдзiны «гул» - гpaнне леcyнa, якое ciмвaлiзyе caбой цэлacнacць мiфaлaгiчнaгa cве-тaycпpымaння. Пpы гэтым леcyновa гpaнне выяу-ляеццa npaa плacтыкy зpокaвa yяyляемaй вобpaз-нacцi: гэтa гyчaнне - caмapacкpыццё caмой nprn-pоды, cоcен - «тыcячay кpэпкa нaцягнyтыx cipy»».

Леc, як блiзкaя чaлaвекy пpыpоднaя cтыxiя, яcкpaвa i мaштaбнa выяyлены y пaэме Колaca

«Новaя зямля». Дзеянне гэтaгa твоpa aдбывa-еццa y леcнiковaй пacaдзе i y нaвaкольныx ля^ ных aбшapax. «Новaя зямля» - твоp ayraбiягpa-фiчны. Пaэт, якi нapaдзiycя y cям'i леcнiкa, aпicвaе ляcныя кpaявiды дэтaлёвa i мaляyнiчa, як cвет, для яго pодны i блiзкi. I y жыцщ Ко-лac зaycёды 6ЫУ aддaны ляcномy cветy, нaвaт i y пaвaжным yзpоcце вельмi любiy, нaпpыклaд, пaxоды y гpыбы.

Аcaблiвyю знaчнacць выяyленaмy y «Новaй зямлЬ> Я. Колaca cветy пpыpоды i жыцця чaлa-вега y cyлaднacцi з ёю нaдaе aдкpытacць выявы пеpaд кacмiчнa-быццёвaй TOpcra^^^a^ Уcё, што aдбывaеццa y жыцщ геpояy у яго звыклым ^угабегу i пpaдвызнaчaнacцi, не aбмяжоyвaеццa пaкaзaм толью пpaдметнaгa. Нaд pэчыyным i nprn-pодным у пaэме узношцвд y недacяжныя вышы-н1 нябеcнaя пpоcrpaнь, i менaвiтa янa ciмвaлiчнa пpaдcтayляе вышэйшы духоуны пaчaтaк. Icto-тным момaнтaм у aпicaннi леcнiковaй пacaды i блiжэйшaгa дa яе нaвaколля з'яyляеццa не толью выяулеше нa зямлi, тое, што тpывaлa звязaнaе з aдвечным cялянcкiм побытом, aле i тое, што yзвышaеццa нaд iм, дaючы мaгчымacць туней дaлyчыццa дa Боcкaгa, yнiвеpcaльнaгa, arnara-гiчнaгa. «Святое aддaленне» - тaкое пaняцце, тaкое дyxоУнaе вымяpэнне уводзщь ayrap пaэмы ужо нa caмым пaчaткy яе, пpы aпicaннi ле^ко-вaй пacaды. Тaкi paкypc бaчaння (з aддaлення, aд нейкaгa пункту Абcaлютy) нaдaе гapмaнiч-ную ypayнaвaжaнacць i зaвеpшaнacць кapцiне быцця, cпaлyчaючы pэчыyнaе i дyxоУнaе вa yзaемaзвязaнaе цэлaе. А xвоi, елкi вегавыя Пaд зыкi пеcень мaлaдыя MaУчком cтaялi y нейкaй думе, I y ix щху^нечюм шуме Ня^о^ вячэpняе мaленне Yrapy, cвятое aддaленне [1, c. 7]. Ляcныя вобpaзы з'яyляюццa cвоеacaблiвымi «пеpcaнaжaмi» многix твоpay-пpытчaУ з «Кaзaк жыцця» Я. Колaca. Адлюcтpaвaлicя яны i y л> pыцы клaciкa белapycкaй лiтapaтypы. Xpэcтa-мaтыйным твоpaм cтay веpш «Дуб» - xвaлacпеy пaэтa y romp мaгyтнaгa волaтa белapycкix ляcоy.

Пa-acaблiвaмy зaгyчaлa ляcнaя тэмa y гaды Вялiкaй aйчыннaй вaйны, кaлi шыфота paзгap-нyлacя пapтызaнcкaе змaгaнне cy^a^ нямец-кa-фaшыcцкix зaxопнiкay. «Ляcнaя пеетя» гам-пaзiтapa Улaдзiмipa Алоyнiкaвa, cтвоpaнaя нa cловы Адaмa Рycaкa, CTara мacтaцкiм помнiкaм як белapycкiм пapтызaнaм, тaк i ixнямy axоУнi-ку i ^тулку - белapycкaмy леcy.

У белapycкaй пaэзii дpyгой пaловы XX cт. rэмa леcy (i шыфэй: aдноciн чaлaвекa з ^^одным cветaм, жыцця нa зямлi) ст^нов^щ пpaдметaм фiлacофcкaгa acэнcaвaння y лipыцы Аpкaдзя Кyляшовa. Тpывогaй i зaклaпочaнacцю пaэтa i гpaмaдзянiнa нaконт збеpaжэння цывiлiзaцыi

1 62

T3Ma лесу у àeëapycêaé ëiTapaTypûi

пpacякнyты вepшы з ягo кнiгi пгэзй «CacHa i бяpoзa». Ciмвaлiчныя вoбpaзы cacны i бяpoзы, якiя yтpымлiвaюць cвaiмi кapaнямi cвeт, знaxo-дзяцвд y гдным шэpaгy з тaкiмi мaштaбнымi вoбpaзaмi-кaнцэптaмi выдaтнaгa пaэтa, як хут-кacць, шлях, aкiян i шш.

Пyблiцыcтычным пгэтычным cлoвaм craHo-вiццa Ha a6apoHy лecy ад людcкoй пpaгaвiтacцi i нядбaльcтвa П. Пончонко. Bepш П. Пaнчaнкi «Ляотыя вoблaкi», змeшчaны y aднaймeнным збopнiкy, yяyляe caбoй пaфacнae cпaлyчэннe лipычнaгa выкaзвaння з пyблiцыcтычнaй зо-вocтpaнacцю cлoвa. Пaчынaeццa твop з пpacяк-нyтaгa пяшчoтaй любaвaння мaлюнкaм ляcнoгa пpывoлля: Coнцa npas лicцe - / COH^ npas л> c^ - / Хopaшa лec мoй зялëны шyмiць [2, c. 18]. Адтак тут жa, y той caмaй cтpaфe пaяyляeццa нoтa, якгя cвeдчыць npa пaвapoт дyмкi пaэтa y iншым кipyнкy. Ba yяyлeннi ayтapa ляcнaя пpыгaжocць acaцыюeццa з aдcyтнacцю y чоло-вeкa npama^raHara, кapыcлiвaгa cтayлeння дa пpыpoды. ^a гэтa ycпoмнeнa нeвыпaдкoвa. Bы-яyлeннe лipычнaй iдылii пepapывaeццa parnoyrn змpoчным вiдoвiшчaм вapвapcкaгa знiшчэння. Cceчaны eльнiк, Бяpэзнiк знявeчaны, Haвaт paбiнкy -Лязoм пaпaлaм. Мoжa, кaнчaeццa Poд чaлaвeчы? Дзiкae, xaмcкae Cмeццe i xлaм [2, c. 19].

Cyпacтayлeннe дзвюх кaнтpacныx выяу эмо-цыйно yздзeйнiчae Ha cвядoмacць чытaчa, вы-клiкae y ягo pэaкцыю нязгоды, пpaтэcтy. Pma-pычныя cpoдкi naB^raHara выpaжэння cкipaвaны Ha yзмaцнeннe cyгecтыyнaгa yздзeяння, nepa-кaнaннe y згубтод для пpыpoды i caмoгa чо-лaвeкa шо^^цкой iдэaлoгii.

Iмкнeннe aбapaнiць лec гд злaмыcныx пacя-ганняу aдчyвaльнa y вepшax А. Пыиш, пaэтa, у твopчacцi якoгa тэмa лecy зaймae знaчнae мe-c^. Aдзiн з вepшay Ha гэтую тэму пaчынaeццa з тaкoгa пpызнaння:

I чaмy He cтay я лecнiкoм, Лec мoй, бpaт мoй... Быу бы я твaiм зaмкoм I твaëю бpaмaй [3, c. 107]. Heaжыццëyлeнaя мapa aб пpaфecii axoyнiкa ляcныx cкapбay пaкiнyлa тpывaлы cлeд у cвя-дoмacцi пaэтa, выявiлacя y ягo acaблiвaй ^ы-xiльнacцi дa вoбpaзaУ i мaтывay ляcнoй тэмо-тыкi. Для фiлacoфcкa-элeгiчнaй пaэзii А. Пышта xapaктэpнa cвoeacaблiвaя cicтэмa вoбpaзay, npas якую pacкpывaюццa пoгляды ayтapa Ha лec. У бoльшacцi вepшay дaдзeнaй тэмaтыкi ляотыя кpaявiды выяyляюццa y нeпacpэднacцi поэтыч-нaгa ycпpымaння, у пpaдмeтнa одчувольных вы-нiкax cyзipaння. У той жо чac лipычнaя pэфлeк-

ciя поэто yздымaeццa до фiлacoфcкaгa обогуль-нeння, cкipoУвaeццa до paзгaдкi тоямнщ быцця. А. Пыан вaлoдaУ здoльнacцю выявiць у лipычным вepшы acoбнae iмгнeннe icнaвaння, нaдзялiyшы ягo одчувонжм знaчнacцi, дaлyчaнacцi до вeч-Hara. Toe, з чым aдбывaлacя нeпacpэднae тачуц-цëвae cyдaкpaнaннe, пэуным чышм cyaднociлacя з нeaбcяжнacцю, з ушм yнiвepcyмaм.

Ляcнaя тэмо тpывaлa na^4Ham y поэзи А. Пы-ciHa з гaлoyнaй для ягo ванной тэмой. У вepшax поэто cycтpэнeм нямоло зaпaмiнaльныx вoбpa-зоу, у яюх дyxoУны i эмaцыянaльны вoпыт пюто-фpaнтaвiкa пepaдaeццa пpaз cyдaкpaнaннe з ля-cным acяpoддзeм. Лec пpaдcтae як ciмвaлiчнae Увacaблeннe aдвeчнacцi пpыpoды. Cyтыкнeннe вeчнaгa i Уcтoйлiвaгa з тpaгiчнымi aбcтaвiнaмi вaeннaгa чacy выклiкae пaчyццë, якoe позночо-eццa xapaктэpным для пыciнcкaй пaэтыкi ого-вом рэквгем. Помяць поэто ^a пaлeглыx у змо-гaннi з вopaгaм cябpoy-aднaпaлчaн кaнкpэтызy-eццa ^оз пэуныя вoбpaзныя пpыкмeты i одзтю. Звapoт до ляcныx вoбpaзaУ нaдae гучонню твo-pay А. Пыат acaблiвyю элeгiчнyю ypaчыcтacць pэквieмнaгa xapaктapy. «Бойцом cпявae pэквieм cacoннiк, / Kapэннeм дoл cплятaючы ^^ern» [3, c. 13] - гэтыя paдкi пaкaзaльныя y плaнe узо-eмaдзeяння y вepшax поэто двух штатных для ягo тэмотычных плacтoy. Aдвeчны cпaкoй ^ы-poды i кото^змы вaeннaгa лixaлeцця, якiя зо-кpaнaюць i caмyю пpыpoдy - гэтоя aнтынoмiя pacкpывaeццa y твopax А. Пышно якpaз пpaз .rac^rn вoбpaзы. У вepшы «Acвeйcкiя pyчнiкi» pэaлii бoю пepaдaюццa ayтapaм пpaз вoбpaзныя выявы, у яюх дpaмaтычнa пepayвacaбляeццa ^ы-poднae нaвaкoллe: «I выбyxi ycтaюць бязлicтa, / Як мapciянcкiя кусты» [3, c. 28].

Aнтaлaгiчнaя пaяднaнacць пpыpoднaгa i чо-лaвeчaгa y пяэзй А. Пыciнa выяyляeццa пpaз вoбpaзы-ciмвaлы дpэy. Глыбoкaй змяcтoУнacцю позночоны вepш пpa «cipaцiнкy-paбiнкy», якоя выpacлa нaУзбoч лeднiкoвaгa волуш. Яe выяво пaдaдзeнa He y сто^щы, a y дaчынeнняx з жыц-цëм чaлaвeкa. Лipычны гepoй вepшa пpaнociць дapaгi для ягo вoбpaз пpaз ycë cвaë жыццë, i Ha-вот зо мяжoй зямвдга icнaвaння He жaдae paCTa-воццо з тым, штo yяyляeццa яму yвacaблeннeм Уceaгyльнaй нaкaнaвaнacцi. По пяоту, по cyглiнкy З вяcны у вяcнy Cipaцiнкy-paбiнкy Hrey i racy.

Лëгкa Hëc бы, xoць толы Пaвыбiлi шлях, -Ды волун лeднiкoвы У яe Ha тагах. Ha aпoшнiм пpыпынкy У cypoвaй жaльбe Апушчу я paбiнкy Ha гpyдзi caбe [4, c. 96].

ß. А. rapaAHiuêi

163

Углядaючыcя y пaчaтaк cвaйго жыцця, якi xaвaеццa дзеcьцi y змpокy чacaвaй aддaленacцi, лipычны геpой пpыкмячaе невыpaзныя для яго цяпеp aбpыcы. «Пaкaлыxвaюццa алуэты: / Дpэвы, дpэвы цi мaе гaды» [5, c. 7]. Кaлi чaлaвек яды-xодзiць нaзayжды, aдзнaкi пpaжытaгa iм жыцця зacтaюццa не толью y яго cпpaвax, здзяйcненняx, aле быццaм пaкiдaюць cлед i m aб'ектax пpыpод-нaгa acяpоддзя. Лipычны геpой А. Пыаш iмкнеццa aдшyкaць гэтыя пpыкметы, paзгледзець пpaцяг cвaix пaлеглыx пaбpaцiмay у кpacaвaннi вечнa жывой пpыpоды. «Зpaзyмець мы xочaм мову / Вешчыx тpay i cветлыx дpэy: / Mожa, y ix ёcць тыя стовы, / Што cкaзaць xтоcь не шшеу» [5, 11].

Актyaльнacць ляотой тэмaтыкi, цеcнa œpa-плеценaй з iншымi вобpaзaмi i мaтывaмi, ядлю-cтpоyвaеццa y caмix нaзвax кшг. Дaдзенaя тэн-дэнцыя дaтычыццa не толью пaэзii. Mожнa згя-дaць, нaпpыклaд, paмaны «Сacнa пpы дapозе» i «Вецеp у cоcнax» з вaеннaй тpылогii Iвaнa Haвyменкi, paмaн «Пyшчa» Вiктapa Кapaмaзaвa i шш. Леc - aдзiн з вaжнейшыx пpыpодныx acя-pодкaУ, icтотнейшыx TOrncay пpыpоднaгa cветy y rвоpчacцi I. Haвyменкi. Тэмa леcy зяймяе знячняе меcцa y paмaннaй тpылогii I. Нявуменю («Сacнa пpы дapозе», у cоcнax», «Соpaк тpэцi»).

Звяpтaе нa cябе yвaгy aдметнacць пpacтоpaвыx вобpaзay paмaнay «вaеннaй» rpылоrii и^ьменш^ якiя вызнaчaюццa cвaёй выpaзнaй пpaдметнaй aдчyвaльнacцю, нaблiжaнacцю дa pэaлiй пaycя-дзённaгa жыцця, выяyленнем пpaз ix ^aR^ra-нaгa вопыту acвaення чaлaвекaм pэчaicнacцi. Pa-зaм з тым вaжнa пaдкpэcлiць i ix ciмвaлiчны i кaнцэшyaльны cэнc. Адным з вaжнейшыx пунк-тay нaзipaння y пеpшым paмaне з'яyляеццa узго-paк ля чыгyнaчнaй бyдкi, з якогя aдкpывaеццa пaнapaмa мяcтэчкa, i caœa нa iм - як apыенцip у пpacтоpы. Mенaвiтa тут, пaд cacной нa чыгуняч-ным пеpaездзе, ля бyдкi aбxодчыкa, 4ma4 yrap-шыню cycтpaкaеццa з гaлоУным геpоем тpы-логп - Miцем Щ^ям i яго школьнымi cябpaмi.

Вобpaз cacны неaднойчы yзнiкaе ня cтapон-кax ycix тpоx «вaенныx» paмaнay I. Haвyменкi. Гледзячы ня caœy, Miця Птax ycпaмiнaе iншыя aбcтaвiны, мipнaе жыццё, поУнaе cпaдзявaнняy i нядзей. Вобpaз гэтягя дpэвa cпaлyчaе caбою не толькi пpacтоpaвыя aбcягi; вякол яго кянцэн-тpyеццa y пaмяцi юнякя ycë тое, што зушм ня-дяуня было тягам блiзкiм i зpaзyмелым.

У твоpax I. Haвyменкi пaзнейшaгa 4acy, у 1990-я гяды ляcнaя тэмя знaxодзiць cвой npa-цяг. Сяpод paarncraräac^ дpэy вapтa вылучыць вобpaзы ду6оу. Сiмволiкa пэтыи вобpaзay, ябя-pэгay мяcrэчкa ды i ycяго Пaлеccя, ycпpымaеццa cкpозь пpызмy экaлaгiчныx тpывог, якiя xapa^a-pызyюць cветaycпpымaнне ayтapa-aпaвядaльнiкa: «Ha дaльнix i блiзкix пaгоpкax узвышяюцця дубы. Уcё меней i меней cтaновiццa гэтыx пpыгожыx волятяу у вaколiцax мястэчкa» [6, c. 187].

У aповеcцi М. Кyпpэевa «Пaлеcкaя элегiя» геpой-aпaвядaльнiк знaxодзiць у ляотым гуш-чapы чacовы ^rn^m cвaiм вaндpaвaнням. Твоp пaчынaеццa з выявы пня, ня якiм cядзiць геpой, нaзipaючы зя ляcным жыццём нявокял. Гэты, здaвaлacя б, зyciм нязнячны пpaдмет у ягуль-ным пpacтоpaвым acяpоддзi мacтaцкaгa cветy ня caмой cпpaве выконвяе pолю ciмвaлiчнaгa знякя. Гэтя пункт у ^aCT^rn, з якiм aca^ii-pyеццa лaкaлiзaцыя геpоя як нaзipaльнiкa; тое меодя, дзе ён, штэншуня ycпpымaючы нявя-кольняе, пaгpyжaеццa paзaм з тым у cвой уну-тpaны cвет, зacяpоджвaеццa ня пеpaжывaннi пэyныx штатный для яго caмaycведaмлення момянтяу мшулягя. З гэтягя «свайго пня» ге-pою aдкpывaюццa дaлёкiя быццёвыя дялягляды. «Пя цёплым, мяккiм iмxy бо^ пяйшоу ня узле-caк, дя cвaйго пня, cеy ня iм, звеciy ногi, бячыу пеpaд caбой paзбiты acфaльт, зя iм - пяжоуклую ятяву, чоpны беpaг Бобpыкa...» [7, c. 215]. Тяк не^ы^етт aдбывaеццa у cвядомacцi геpоя пе-paxод яд pэaльнacцi у cвет уявы, кяб пacля зноу вяpнyццa дя pэaльныx экзicrэнцыйныx aбcтaвiн.

Своеacaблiвa выpaшaеццa тэмя леcy у фшя-cофcкaй пяэзй А. Рязянявя. У яго пеpшым збоp-нiкy веpшay «Адpaджэнне» (1970) было змеш-чяня некaлькi твоpaУ, у якix ayтap paзглядaе леc як ядну з вaжнейшыx быццёвыx cфеp, з якой непacpэднa звязяня icнaвaнне чaлaвекa. Гэтыя paзгоpнyтыя у cвaёй нapaтыyнaй rapc^R^^ веpшы нязвяны пaэтaм лaкaнiчнa: «Лео>, «^э-вы». У тaкiм пядыкодзе выявiлacя xapaктэpнaя pыca пaэтыкi А. Рязянявя. У дядзеным збоpнi-ку большяодь веpшay нязвяня менaвiтa тягам чыням - лaкaнiчнa, ядным стовям. Пяэт зя-cяpоджвaеццa ня нейкяй пэуняй, кaнкpэтнa aбaзнaчaнaй з'яве, ядняк уключяе яе у шыpокi быццёвы кaнтэкcт.

У веpшы «Лео пpaдметaм пaэтычнaй pэф-лекcii cтaновiццa дыкш^шя блiзкaгa-дaлёкaгa, пpaдметнaгa-тpaнcцэндэнтнaгa. Улacцiвacць зpо-ку ycпpымaць aддaленыя пpaдметы, у пpывaт-нacцi ляcны вiдapыc, у зментвым кaляpовым yвacaбленнi дяе ayтapy гадливы для pоздyмy няд дыялектычняй cyтнacцю быцця. Тое, што пядяецця блiзкiм i звыклым, што aкpyжaе чя-лявекя у яго пaycядзённым жыцщ, пpы пэyныx yмовax можя пеpayтвapыццa у незвычяйняе, пpaдcтaць у новым cвятле як невядомяе i не-cпaзнaнaе. «Тям - леc / бляютны пя лicцi. / Ён зя-думёны, / незняёмы^ / Мне у леc блaкiтны / не увяж^, / кaлi увяж^ - / yвaйcцi у зялёны» [8, c. 12]. Гэтыя дзве rpam быцця пpaдcтaюць пеpaд лipычным геpоем у cвaёй acобнacцi («ix мiж caбой не пpымipy, / яны не xочyць пpымi-pэння») [8, c. 12] i paзaм з тым яны неaбxодныя чялявеку для выяулення пayнaты быцця. Розным - у зaлежнacцi яд пункту гледжaння геpоя -mycray aдзiн i той жя яб'ект yвacaблення - леc,

164

T3Ma Aecy y 6eAapycKaR AiTapaTypbi

p3anbHbi i y tom ^a uac MpoMniBa-3anaBeTHbi. npa3 aKyro uanaBeKy gaeццa aguyBaHHe 6b^^BaM

MeHaBira cnoBa 3anaeem (aK ygaKnagHeHHe npbi- mMarcraHHac^. «Hec He HaMbi: i ynicTOHKy, / i y kbo-

pogHbix 3aKOHay 3 6oKy gyxoyHac^) na3T Bbi6i- neHbKaM / MOBa TH3^a nacHaa / 3 Minbapgay

pae y aKac^ 3aBapmanbHara aKU3my Bepma: nacHbix ranacoy» [9, c. 55]. Bo6pa3bi ^bixapoy

I, He cTBaparoubi 3aKOHay, nacHbix a6mapay y Mi^anariuHa nepayBaco6ne-

ane cTBapwymw 3anaBeT, hhm cвeцe na3TbiHHaM yaBbi ycпpнмaroццa icro-

nagbig3e 6ni3Ka cBeT 3aneHbi, TaMi, 3 aKiMi uanaBeK naagHaHbi gpaMaTbiHHaM

agbig3e yganb 6naKiTHbi cBeT [8, c. 14]. cyBa33ro 6paT3pcTBa-3MaraHHa. BoyK 3 agHaM-

y Bepmbi «BbiTOKi» 3 Taro ^ caMara 36opHiKa MeHHara Bepma A. Cbica - y royHbiM c3Hce gBaM-

A. Pa3aHaBa nacHbi cBeT nagag3eHbi y ricrapbiH- hIk nipbiHHara repoa. «Kygbi Hi naMgy: i y noni,

HaM p3TpacneKTHBe, aK acapogaK icHaBaHHa cTa- i y nece, i y nay^ox 3a BecKaro цiкye 3a mhok

pa^HTHara uanaBeKa. «npa3 nacbi c^^bma th3^ BoyK. Mh 3BbiKnica i nanro6ini ag3iH agHaro HaHa-

цa - / KanaiHa, / KanHTOK... / TaM ManeHcraa na- Bi^ro. A Maa cTp3nb6a axoyBana Hac» [9, c. 38].

naBe^Ba. / TaM nauaTaK. / TaM bhtok» [8, c. 32]. 3aK.ro^HHe. T3Ma necy yвaca6naeццa y tbo-

y Mi$anari3aBaHbiM paKypce ycnpbiMaHHa yBa- pax 6enapycKaM niTapaTypH y mMarcTaMHac^

ca6naeццa Bo6pa3 necy y na33ii A. Cbica. AgHa ^aHpaBbix i cTHnaBHx $opM. ^Ha cnanyнaeццa

3 nepmHx KHir na3Ta arpbiMana xapaKT3pHyro Ha- y TBopuac^ 6enapycKix ayTapay 3 MHoriMi rnmbi-

3By «naH Hec». AHani3 Bepmay, 3MemnaHHx y eM, Mi T3MaMi i MaTHBaMi. Aca6niBae Me^a y MacTa-

gae nagcraBbi gna c^apg^3HHa, mTO A. Chc, ^aM cicT3Me нaцнaнanbнaM niTapaTypH 3aMMa-

BbiaynaroHbi y acKpaBHx na3TbiHHbix Bo6pa3ax- roub Bo6pa3H-ciMBanH, aKia yBaca6naro^ agBeu-

Mi^anareMax nacHH cBeT, npagay^ae тpagнцнi, Hac^ npHpogHara cBeTy. y TBopax 6enapycKix

3aKnag3eHHa M. EargaHOBiuaM. Hec naycrae y aro ayTapay внaynaeццa 3aHenaKoeHac^ cTaHaM 36e-

TBopax caKpanbHaM T3pbiTopbiaM, cBoeaca6niBHM pa^3HHa nacHora 6aгaццa, ryub^b 3aKniK ga am-

xpaMaM npbipogbi. Eh Hag3eneHH ynacHaM MOBaM, uagHara cTayneHHa ga npHpogH.

^iTapaTypa

1. Konac 36op TBopay: y 20 t. MiHcK: Eenapyc. HaByKa, 2009. T. 8. 347 c.

2. naHHaHKa n. HacHHa Bo6naKi: BepmH. MiHcK: MacT. niT., 1985. 78 c.

3. nbiciH A. Mae MepbigbiaHbi: HipHKa. MiHcK: Eenapycb, 1965. 128 c.

4. nbiciH A. fla nrog3eM igyubi: BepmH. MiHcK: MacT. niT., 1972. 112 c.

5. nbiciH A. TBae ganoHi: BepmH i na3MH. MiHcK: Eenapycb, 1967. 136 c.

6. HaByMeHKa I. 36op TBopay: y 10 t. MiHcK: MacT. niT., 2014. T. 4. 846 c.

7. Kynp3ey M. nanecKaa 3neria: anовecцi. MiHcK: Hrn-epaTypa h HcKyccTBO, 2007. 312 c.

8. Pa3aHay A. Agpag^3HHe. MiHcK: Eenapycb, 1970. 48 c.

9. Chc A. naH Hec: BepmH. MiHcK: MacT. niT., 1989. 111 c.

References

1. Kolas Y. Zbor tvorau: u 201. [Collected Works: in 20 v.]. Minsk, Belarus. navuka Publ., 2009. Vol. 8. 347 p.

2. Panchanka P. Lyasnyya voblaki: Vershy [Forest Clouds: Poems]. Minsk, Mast. lit. Publ., 1985. 78 p.

3. Pysin A. Maye merydyyany: Liryka [My Meridians: Lyrics]. Minsk, Belarus Publ., 1965. 128 p.

4. Pysin A. Da lyudzey iduczy: Vershy [Coming to People: Poems]. Minsk, Mast. lit. Publ., 1972. 112 p.

5. Pysin A. Tvae daloni: Vershy ipaemy [Your Palms: Poems]. Minsk, Belarus Publ., 1967. 137 p.

6. Navumenka I. Zbor tvorau: u 101. [Collected Works: in 10 v.]. Minsk, Mast. lit. Publ., 2014. V. 4. 846 p.

7. Kupreyeu M. Paleskaya elegiya: Apovestsi [Elegy of Palesye: Story]. Minsk, Literatyra i iskusstvo Publ., 2007. 312 p.

8. Razanau A. Adradzhenne [The Revival]. Minsk, Belarus Publ., 1970. 48 p.

9. Sys A. Pan Les: Vershy [Pan Forest: Poems]. Minsk, Mast. lit. Publ., 1989. 111 p.

¡Hilapviaubm npa ayTapa

TapagH^Ki flyreH Андpэевiн - KaHgbigar ^inanariuHbix HaByK, ga^HT, HaMecHiK gbip3KTapa. Ih-cTHTyr niTapaTypa3HaycTBa iMa ^HKi KynanH ^mpa gacnegaBaHHay 6enapycKaM KynbTypH, mobh i niTapaTypH HAH Eenapyci (220072, r. MiHcK, Byn. CypraHaBa, 1, Kopn. 2, P3cny6niKa Eenapycb). E-mail: [email protected]

Information about the author

Haradnitski Yauhen Andreevich - PhD (Philology), Assistant Professor, vice-director. Institute of Literary Studies named after Yanka Kupala, Research Center of the Belarusian Culture, Language and Literature of the National Academy of Sciences of Belarus (1, k. 2, Surhanava str., 220072, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: [email protected]

nacmyniy 25.03.2016