CC BY
17
УДК 821.161.3-31
В. У. Русак
Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсгот
ПРЫЁМЫ РЫТМ1ЗАЦЫ1 Л1РЫЧНАЙ ПРОЗЫ (НА МАТЭРЫЯЛЕ ПАЭМЫ «ОДЗ1УМ» ЯНК1 С1ПАКОВА)
Рытшчная аргашзацыя мастацкага тэксту з'яуляецца адным з найважнейшых феноменау сэнсавай сферы мовы. Рытмы маюць самастойныя семантычныя характарыстыш i квал1ф1куюц-ца як знак пачуццяу, што не перадаюцца вербальна, аднак дастаткова поуна выражаюць унутра-ны стан чалавека, яго эмоцьп i ацэнкi. Сродкi стварэння рытму могуць быць разнастайнымi, яны маюць свабодны, нерэгулярны характар i нiколi не ператвараюцца у аднастайную, стандартную метрычную схему. У рабоце прадстаулены вынiкi аналiзу рытмiкi паэмы у прозе «Одзiум» бела-рускага пiсьменнiка Янк1 Сiпакова. Аб'ектам даследавання сталi моуныя сродкi i прыёмы, як1я праяуляюцца на разнастайных узроунях рытмiзацыi (фанетычным, лексiчным, граматычным i структурна-кампазщыйным). У якасцi адметнасцi рыпшчнай арганiзацыi паэмы «Одзiум» адзна-чана перавага уласна сiнтаксiчных сродкау рыпадзацып (сiнтаксiчнага паралелiзму, анафары, эт-фары, сiмплакi), а таксама тэндэнцыя да камбшаванага ужывання сродкау рытмiзацыi розных уз-роуняу у межах адной рытмiчнай адзiнкi. На канкрэтных прыкладах паказана i даказана, што адзшства рытмiчнага малюнка дазваляе надаць цэласнасць паэме у прозе як твору спецы^чнага лiтаратурнага жанру, характэрнымi асаблiвасцямi якога выступаюць фрагментарнасць, бессю-жэтнасць, асацыятыунасць.
Ключавыя словы: рытмiзаваная проза; рытм мастацкага твора; лекачныя, граматычныя, структурна-кампазщыйныя сродш рытмiзацыi.
V. U. Rusak
Belarusian State Technological University
THE METHODS OF CREATING RHYTHM IN LYRICAL PROSE (ON THE MATERIAL OF THE POEM «ODIUM» BY YANKA SIPAKOU)
The rhythmic organization of the work of art is one of the most significant phenomena of the semantic sphere of language. Rhythms have independent semantic characteristics and are qualified as 'signs of feelings', which directly, in a wealth of colours and in fuller sense express the inner state of a person, his/her emotions and evaluations, which sometimes are impossible to convey by verbal means. The means of rhythm creation may vary; they have free, non-regular nature and they can never be converted into a uniform, standard metrical scheme. The paper presents the results of the analysis of the rhythm of the poem "Odium" by Belarusian writer Yanka Sipakou. The object of the study was language tools and techniques that manifest themselves at various levels of rhythm (phonetic, lexical, grammatical and structural-compositional). As a characteristic of the rhythmic organization of the "Odium" the predominance of syntactic means of rhythmization (syntactic parallelism, anaphora, epiphory, and symplaque) was noted, as well as the tendency to combined use of means of rhythmization of various levels within the boundaries of a single rhythmic unit. On concrete examples it is shown and proved that the unity of rhythmic pattern allows to give the integrity to the poem in prose as a product of a specific literary genre, the characteristic features of which are fragmentary, plotless, associative.
Key words: rhythmic prose; piece of art; lexical, grammatical, structural and compositional means of creating rhythm.
Уводзшы. Цшавасць да вывучэння рытму прозы як спецы^чнага сродку уздзеяння на невербальны штэлект чытача, як знаходзщца за межамi сферы усвядомленага, узшкла у савец-кай фшалоги яшчэ у 20-я гг. мшулага стагод-дзя. За амаль стагадовую псторыю вывучэння было даказана, што рытм у прозе мае ютотныя адрозненш ад рытму у паэзи, паколью метрыч-ныя параметры, абавязковыя для вершаскла-дання, у празаiчным тэксце выступаюць толью
як магчымае дапауненне да багацця яго рытмiч-най структуры. Так, прадстаушк данецкай фша-лапчнай школы Пршман М. М., якому нале-жыць асобая роля у распрацоуцы тэорып рытму прозы, адзначыу, што «рытм неаднолькава пра-яуляецца на разнастайных узроунях лгаратур-нага твора: ён можа быць выяулены i у чарга-ванш больш щ менш насычаных урыукау тэкс-ту, i у пауторах i кантрастах тэм, матывау, воб-разау i сiтуацый, i у заканамернасцях сюжэтна-
га руху, i у суадносшах розных кампазщыйна-мауленчых адзшак» [1, с. 12]. У пазнейшы час даследчыца Лазюк Н. Ю. адзначыла: «Рытм1ч-ная сютэма прозы не такая вщавочная i "пад-крэсленая", як рытм1чная сютэма верша, але яна не менш, а магчыма, i больш складаная, па-колью утвараецца пауторам1 не толью разнас-тайных моуных адзшак, але i адзшак мастацка-га свету («рыфмай» штуацый, з'яуленнем / зшкненнем персанажау, перактчкай дэталяу 1 г. д.)» [2, с. 6].
Паняцце праза1чнага рытму у сучаснай наву-ковай лггаратуры фармулюецца па-рознаму. Так, у «Лшгвютычным энцыклапедычным слоушку» рытм прозы вызначаецца як «рэгулярнае пау-тарэнне падобных i сувымерных моуных адзшак, яюя адыгрываюць структурную, тэкстаутвараль-ную i экспрэауна-эмацыянальную функцш» [3, с. 416]. Аднак, на наш погляд, больш поуную i дакладную фармулёуку дала даследчыца Бай-чук А. I., якая вызначыла рытм прозы так: «перы-ядычнае праяуленне фанетычных, лекачных, граматычных сродкау выразнасщ маулення у межах той щ ¡ншай рыпмчнай адзiнкi на ад-паведным узроуш рэалiзацыi дадзеных сродкау, а таксама перыядычная паслядоунасць сегментау, частак тэксту i упарадкаваная змена элементау сюжэтна-вобразнай сiстэмы мастацкага твора на структурна-кампазщыйным узроуш рэалiзацыi рытму» [4, с. 29].
Прыёмы i сродю стварэння рытму у канк-рэтным мастацкiм творы могуць быць разнас-тайнымi. Яны маюць свабодны, нерэгулярны характар i нiколi не ператвараюцца у аднастай-ную, стандартную метрычную схему. Гэта дае магчымасць пiсьменнiку спараджаць арыгшаль-ныя выказванш са стандартных будаушчых элементау, ствараючы уласны iндывiдуальны код для адлюстравання аутарскай iдэi.
Асноуная частка. Найбольш паслядоуна i яскрава рытм праяуляецца у т. зв. метрызаванай прозе. Да яе адносяцца творы з сшаба-ташчнай упарадкаванасцю. Часта метрызаваную прозу вылучаюць як пераходную форму ад прозы да верша. Найважнейшае значэнне у такiх творах мае метр, паколью рытмiзацыя дасягаецца шляхам дзялення тэксту на аднародныя стопы. В> даць, адным з самых вядомых метрызаваных творау рускай лiтаратуры з'яуляецца «Песнь о буревестнике» Максiма Горкага, дзе строга вытрыманы сiлаба-танiчны памер — чатырох-стопны харэй. Яскравы прыклад метрызаванай прозы у беларускай лгтаратуры — творы Максь ма Багдановiча «...Як толькi закрыю я вочы», «... Пэуна, любiце вы».
Сярод пераходных форм ад прозы да верша вылучаюць i т. зв. рытмiзаваную прозу, у якой асноУнымi сродкамi рытмiзацыi выступаюць
разнастайныя стылiстычныя прыёмы, заснава-ныя на пауторы.
Рытмiзаваная проза — з'ява неадназначная. Пра заканамернасщ узнiкнення гэтай «празаiч-на-паэтычнай» формы Вольф Шмгт пiсау: «Гэта не падпарадкаваны гiстарычнай фiксацыi вынiк уздзеяння паэтычных пачаткау на наратыуна-празаiчны тэкст. У прынцыпе, сiмптомы паэтыч-най апрацоум наратыуных тэкстау можна знай-сцi ва усе перыяды гiсторыi лiтаратуры, але гэтая з'ява зауважна узмацняецца у тыя эпох^ калi пераважае паэтычны пачатак i мiфiчнае мысленне, якое палягае у яго аснову» [5, с. 251]. Даследчык Уцехш М. П. прыйшоу да высновы, што рытмiзаваная проза узшкае у пераломныя моманты псторьи. Так, у перыяд Вялiкай Айчыннай вайны яна дазваляла надаць неабход-ную прыузнятасць стылю, выразнасць маулен-ню, некаторую дэкларатыунасць [6]. М. М. Фар-тунатау называу рытмiзаваную прозу «прозай настрояу» [7, с. 173], а Л. А. Галякова адзначала, што «гэта спецыфiчная з'ява таленавгтага твора, якая актуалiзуецца дзякуючы такому аутарскаму структураванню тэкставай тканiны, якое напау-няе форму самастойным прыхаваным сэнсам — iрацыянальным падтэкстам» [8, с. 96].
У дачыненш да «шрычных кнiг» у прозе Янкi Сшакова можна канстатаваць, што запуск рытмiчнага пачатку у плынь аповеду прадыкта-ваны iмкненнем надаць творам эмацыянальную насычанасць: паэмы у прозе з кшп «Ахвярны двор» (1991) расказваюць пра жахлiвыя траге-дыi ХХ стагоддзя (землятрус у Арменп i Чарно-быльскую катастрофу), пра драматычны лёс Тараса Шаучэнкi i iнш.; усе паэмы вызначаюцца трагедыйнай напружанасцю, iлюструюць неабы-якавасць i унутраны боль паэта.
Многiя лшгвюты небеспадстауна мярку-юць, што асновай празаiчнага рытму з'яуляецца сiнтаксiчны узровень [9, с. 6; 10, с. 106; 11, с. 53 i шш.]. Прафесар Галякова Л. А., напрыклад, адзначае, што «рытмiчная група пабудавана перш за усё на упарадкаванасщ сiнтаксiчных спалучэнняу, цесна звязаных з усiмi вiдамi пау-торау, спецыфiчным размяшчэннем эпiтэтау, ланцужкамi аднародных членау, паралельнымi канструкцыямi i г. д.» [8, с. 95].
Як паказау аналiз, у паэме «Одзiум» асноу-ную ролю у рытмiзацыi адыгрываюць якраз уласна сiнтаксiчныя сродю. У пераважнай боль-шасцi выпадкау яны арганiчна спалучаюцца з семантыка-сштакшчным^ фанетычнымi, лек-сiчнымi i марфалапчнымь
Да уласна сттакачных сродкау мы, услед за даследчыцай Байчук А. I., адноам тыя сш-такшчныя фiгуры, рытмiчны малюнак якiх абу-моулены сiнтаксiчнай структурай i пэунай паз> цыяй пауторанага элемента [4, с. 132].
Haйбoльш pacпaycюджaным, дзeйcным i эфeктыyным cтвapaльнiкaм pытмy y пaэмe «Oдзiyм» з'яyляeццa ciнтaкciчны парале-лiзм — фiгypa, зacнaвaнaя нa cтpyктypнaй «aгyльнacцi кaнcтpyкцый, нe звязaныx лeкciч-нaй тoecнacцю» [12, с. 57], кaлi ciнтaкciчнaя cтpyктypa aднaгo выкaзвaння пayтapaeццa y нacтyпныx выкaзвaнняx з iншым щ чacткoвa ш-шым лeкciчным нaпayнeннeм. Moжнa yпэyнeнa cцвяpджaць, штo ciнтaкciчны пapaлeлiзм - ac-нoУнaя, с^озн^ фiгypa «Oдзiyмa», 6o нa 20 CTapornax пгэмы ён cycтpaкaeццa звыш зa 60 pawy. Пaкoлькi дa yмoУ ciнтaкciчнaгa rnpa-лeлiзмy адшсяцад aднoлькaвaя кoлькacць члeнay y кaнcтpyкцыяx, aднoлькaвыя aднociны пaмiж гэтымi члeнaмi i aднoлькaвы пapaдaк cлoУ, то, бeзyмoУнa, тaкoй aднолькaвaсцю i фapмipyeццa pытм пpaзaiчнaгa paдкa: Жыць ля eadbi i не мець eadbi. Спялщь яблыК i не есц ix. Бaчыць mpaey i не xaдзiць na ёй; Ha лaвaчкy тля xambi не сaдзiся. А дзе сядзець? na зямлi не xaдзi. А дзе xaдзiць?; Пeрaгyквaюццa у зоне, aлe не людзi, a вятры. Шчaбeчyць y зоне, aлe не nтyшкi, a дaзiмeтры.
Пaкaзaльнa, што y пepaвaжнaй бoльшacцi выпaдкay сштокшчны пapaлeлiзм y «Oдзiyмe» cпaлyчaeццa з iншымi фiгypaмi, зacнaвaнымi нa пaУтopы cлoУ цi сполучэнняу:
- з aнaфapaй (пaУтopaм ^oy цi cпaлyчэнняy нa пaчaткy выкaзвaнняy): Дзе сёння тыя caлдa-ты, яюя гoлымi pyкaмi збipaлi у тгнутыя вёд-pbi paдыeaктыуны гpaфiт? Дзе тыя дэзaк-mbwamapbi, яюя гoлымi pyкaмi здзipaлi з дaxaу paдыeaктыунyю бляху?;
- з эпiфapaй (пaУтopaм raoy щ сполучэнняу y танцы выкaзвaнняy): А npa тое, што сaмi «naдвeрглi aтaмнaй бaмбaрдзiроуцы» Бeлaрyсь i yKparny, маучаць. А што зямлю зaбiлi, тaксa-мa маучаць; №ятя xмaрa ix, нягодтту, не дастане. Hixто i нiколi ix, сытaмордзeнькix, не дастане;
- з ciмплaкaй (пaУтopaм raoy щ cпaлyчэн-няу y cяpэдзiнe выкaзвaнняy): Стaiць дрэвa i не ведае, навошта яно стaiць. Цячэ рэчт i не ве-дае, навошта янa цячэ. Узыxодзiць рунь i не ведае, навошта янa узымодз^ь; Вось i сеем pa-дыяцыйнae нaсeннe у радыяцыйную зямлю. I зaвоpвaeм радыяцыйнымi nлyгaмi. I лaшчым, i сnялiм радыяцыйнымi pyкaмi.
Cклaдaным вдам cim^^^ra пapaлeлiзмy з'яyляeццa хiязм — фiгypa, y ятой пayтapaюццa двa элeмeнты, opbrabrn пpы пaУтopы яны paî-мяшчaюццa y aдвapoтным пapaдкy. БeзyмoУнa, xiязм — cтылicтычны cpoдaк ca cвaiмi функцы-ямi (y ^boaTOac^, як aдзнaчae H. Э. Шaндpo-xa, ён яcкpaвa пaдкpэcлiвae нeпaзбeжнacць моу-лeння [13, с. 17]), aднaк пaдaбeнcтвa сшто^ч-нaй cтpyктypы poбiць выкaзвaннi, пaбyдaвaныя
пa ^bm^me xiязмy, яшчэ i эфeктыyным cpoд-кaм cтвapэння pытмy. У пaэмe «Oдзiyм» xiязм зaфiкcaвaны 5 paзoУ: Усё, з чым дpyжыу чaлa-век i што дpyжылa з чaлaвeкaм, naсвapыу 4ap-нобыль; Яны aбыxодзiлi нaс, a мы aбыxодзiлi ix — дyмaлi, што нaшы лёсы нiколi не nepaкpы-жyюццa; Не бaбyлeчкa вы^не paдыяцыю, a pa-дыяцыя вы^не бaбyлeчкy з xaты; Янa naмepлa жывaя. I жыве мёpтвaя; naктеш, зaстaушыся у зоне, тртыйны бтет — жыццё addad. narn-неш, выexaушы з зоны, жыццё — тртыйны 6i-лет addaá.
Haдзвычaй пpaдyктыyнымi з пункту ^^джон-ня pытмiкi y пpaзaiчныx текстах з'яуляшцвд канструкцын з aднaрoднымi членамь У <Юдзь yмe» ycпpыняццe pытмiчнaгa myropy та фoнe iнтaнaцыйнaгa aдзiнcтвa (пepaлiчaльнaй im^a-цыi) зaбяcпeчвaюць кaнcтpyкцыi з raycraa^e-нымi aднapoднымi элeмeнтaмi, звязaнымi бяз-злyчнiкaвaй сувяззю: Pamü мы стыдaлiся, стapaнiлiся тaкix нязвыклыш слоу, як цэзт, бэр, нуш-íды, мiлipaды, npaзeaдым... А зapaз yсe гэ-тыя словы nanpыклeйвaлiся нaзaусёды дa нa-шык вyснaу: стронцый, кюры, дaзiмeтp, nлyто-нт, iзaтоnы, pyтэнiй, мтрэнтгены, paдыя-цыя... Адсутшсць дыстанцыи пaмiж aднapoдны-мi члeнaмi, a токсомо могчымосць уключэння y cтpyктypy выкозвоння нeaбмeжaвaнaй толькос-цi кaмпaнeнтay y пpывeдзeныx пpыклaдax зо-бяcпeчвaюць выcoкyю cтyпeнь pытмiзaцыi. У шэpaгy выгод^У выкapыcтaннe aдкpытaгa paдa aднapoдныx члeнay cпaлyчaeццa з лeкciч-ным пaУтopaм, штo, бeзyмoУнa, poбiць pытмiч-ны мглюнок яшчэ бoльш выpaзным: Бpyднaя зямля, бpyднaя вaдa, бpyднae naвeтpa, бpyднae мaлaко...; Бaiмся зямлi, бaiмся вaды, бaiмся na-вeтpa... ; Лaмaeццa гyк, лaмaeццa вецер, лaмa-ецщ сонечны промень, лaмaeццa словa.
До семантыка-антакачных сродкау craa-pэння pытмy лшгвюты адшсяць томя сштокшч-ныя кaнcтpyкцыi, y яюх вялiкyю poлю aдыгpывae ceмaнтыкa кaмпaнeнтay, a зшчыць, y ix оцбыво-eццa изуноя тpaнcфapмaцыя сэнсу. Вeльмi pac-пaycюджaнaй фiгypaй гэтого тыпу y «Oдзiyмe» выступи эпaнaлепcic — rnyrop cлoУ щ выкоз-вонняу шсля пpaмeжкaвыx raoy: «Сaмi вы бруд-ныя, нячыгсщю, — злyeццa бaбкa Пapaскa. — I дyшою, i цeлaм брудныя»; Атaмнiкi nасварылi чaлaвeкa з yсёю npыpодaю. З жывою i мёpтвaю пасварылГ; Кольк дзён тд чaс aвapыi чapнобы-льсюя вятры дзьмулi нa Бeлapyсь. Ha Бpaгiнскi, Hapaулянскi i Хойнщш paёны дзьмулi.
na нaзipaнняx вyчoныx, мoцны эфeкт усп-pыняцця тэксту як y сэнсовым, ток i y pытмiч-ным плож yзнiкae пpы выкapыcтaннi то^га ce-мaнтыкa-ciнтaкciчнaгa cpoдкy pытмiзaцыi, як градацыя [4, с. 144]. У пaэмe «Oдзiyм» мы зно-xoдзiм пaцвepджaннe гэтой дyмкi, пaкoлькi
УрыУкi, у якiх сустракаецца названая ф^ура, iлюструюць паступовае павышэнне як эмацыя-нальнага, так i штанацыйнага напружання: Была, Ц чуеце, вёска, а стала зона адсялення. Было поле, а стала зона адчужэння. Быу лес, а стала зона пастаяннага радыяцыйнага кант-ролю. Был1 грады, а стала зона перыядычнага даз1метрычнага кантролю. Была пчала — па-цешная такая, выпацканая уся у жоуты дзьму-хауцовы пылок, а стала маленька вялгкаю атамнаю бомбаю. Было семка, якое хацела за-зямлщца / прарасщ, ды раптам нечакана для сябе стала неутаймоуным рэактарам. Неаб-ходна адзначыць, што градацыя рэалiзуецца найперш у плане зместу: эмацыянальнае напру-жанне узшкае у сувязi з паслядоуным перал> чэннем усё больш небяспечных для чалавека з'яу (зона адсялення, зона адчужэння, атамная бомба, неутаймоуны рэактар). Вщавочна, што у прыведзеным прыкладзе рытмiчнасць забяс-печвае градацыя у арганiчным перапляценнi з такiмi фiгуратыунымi канструкцыямi, як сш-таксiчны паралелiзм, анафара, сiмплака.
Увогуле, камбшаванае спалучэнне розных сродкау рытмiзацыi — тыповая з'ява для паэмы «Одзiум». Разгледзiм наступны прыклад: Ага-роджаныя калючым дротам швы 7 паплавы, лясы 7 сцяжынкг, крышцы 7 дарогг, хаты 7 рэч-ю. Ягады 7 грыбы, промн 7 слёзы, трава 7 вера-бЧ адгароджаныя. Свтаню 7 вечаровыя пры-цемю адгароджаныя. Дажджы 7 туманы, па-рослыя высокаю адчужанаю травою, адгароджаныя. Ад жыцця адгароджаныя: каб не вы-пусцщь шкога 7 шчога адсюль. Рытм гэтага урыука фармiруецца сштакачна паралельнымi канструкцыямi, эпiфарай (сказы 2-4), ужыван-нем папарна спалучаных аднародных дзейш-кау, сiнтаксiчнай фiгурай кальца (сказы 1, 4) i эпаналепсiсам (сказы 4-5).
Зафшсаваны у паэме «Одзiум» i выпади спа-лучэння сштакшчных сродкау рытмiзацыi са словаутваральнымi. У прыватнасщ, паутор сло-ваутваральных элементау (суфiксау) надае ау-тарскаму аповеду не толькi вялiкi сэнсава-эма-цыянальны патэнцыял, але i з'яуляецца сродкам стварэння рытму: А цялятка было такое чыс-ценькае. А траука, на якой яно падбрыквала, такая зялёненькая. А сонейка, якое спялша ¡х, такое ласкавае. А ветрык, якг гуляу з цяляткам, таю ужо ахайны. А кароука Святоха, ад якой яно нарадзыася, такая здаровенькая. У прыве-дзеным прыкладзе паутор памяншальна-лас-кальных суфшсау у назоушках цялятка, траука, кароука i прыметшках чысценькая, зялёненькая, здаровенькая у спалучэнш з антакачным пауторам (паралелiзмам i сiнтаксiчнай анафарай) стварае надзвычай рытмiзаваны кантэкст, наблiжаючы урывак да народнай песнi-плачу.
Варта зауважыць, што пры словаутвараль-ным пауторы як другасная з'ява фармiруецца i фанетычны паутор (у прыватнасщ, рыфма), што, вiдавочна, i садзейшчае рытмiзацыi праза-iчнага тэксту: Х1ба цялятка можа быць забру-джаным, кал1 яно п 'е чыстую вадзщу 7 скубе чыстую травщу? Зараз усё забаронена — сумч-ка 7 рамонак, баравгчок 7 шчаулгнка, яблык 7 кры-шчка, хата 7 раана, шва 7 ял1нка забаронены. У прыведзеным урыуку аутар арганiчна спа-лучае разнастайныя сiнтаксiчныя сродкi рыт-мiзацыi: сштакшчны паралелiзм, сiмплаку, эпаналепсiс. А паутор словаутваральных су-фiксау садзейнiчае з'яуленню рыфмы (вадзг-цу — трав1цу, сун1чка — крышчка, шчаул1н-ка — ялгнка), якая на фоне роунасщ складоу мнопх слоу падкрэ^вае рытмiчную упарад-каванасць паведамлення.
У асобных выпадках упарадкаванасць рыт-му яскрава праяуляецца дзякуючы спалучэнню сiнтаксiчнага паралелiзму з таюм фонастылю-тычным сродкам, як паранаманя — выкарыс-танне слоу, розных па значэнш, але блiзкiх па гучаннi: Планы был1 велiчныя, а справы стал1 велiшныя. Зафшсаваны адзш выпадак даклад-най рыфмы: А у Беларуы - няма х1бакуа.
Да лекычных сродкау, яюя уплываюць на рытмiзацыю паэмы «Одзiум», можна аднесцi антонiмы. Ужыванне антошмау сведчыць пра цэльнасць успрыняцця аутарам рэчаiснасцi, ат-санай у кантрастах. Антошмы у «Одзiуме» ужываюцца у сiнтаксiчна паралельных канст-рукцыях, выступаючы дадатковымi рытмаутва-ральнiкамi: Усё з сяброу ператварылася у вора-гау. Усё з ласкадайцау, абаронцау, карм1целяу перавярнулася у забойцау; I нават жывую пры-роду зрабм мёртваю. Чыстае зрабм бруд-ным; На хворай зямл1 перавыконваем здарова-бязглуздыя планы, бо х1ба можна на бруднай зямл1 выспелщь чысты колас? Выкарыстанне антанiмiчных пар (сябры 7 вораг1 — ласкадауцы 7 забойцы; жывы 7 мёртвы — чысты 7 брудны; хворы 7 здаровы — брудны 7 чысты) у канст-рукцыях, састауленых па адной мадэлi, забяс-печвае iх успрыняцце чытачом як рытмiчна упарадкаваных.
У межах граматычнага аспекту стылiстыкi вылучаюцца i марфалагiчныя сродт рытмiза-цып. У паэме «Одзiум» яны прадстаулены таю-мi з'явамi, як дэрывацыя i палiптатон. Пад дэ-рывацыяй разумеецца паутор аднакарэнных слоу, а палiптатон разглядаецца як паутор ад-наго i таго самага слова у розных граматычных формах.
Выпадю марфалагiчнага паутору у паэме нешматлшя, але вельмi паказальныя для асэн-савання i апiсання асноунай iдэi твора, паколькi яны вылучаюць ключавыя для паэмы лексемы:
Чорнае словa, як чоpнae сонщ, бязлiтaснa ускaцiлaся нa бeлapyскi нeбaсxiл. Яно, тбы чор-нae зaцьмeннe, yсё пачартла — i зялёнyю тpa-вy, i npaзpыстyю вaдy, i блaкiтнae нeбa. Тут ^oc™ лeкciчны rnyrop пpымeтнiкa чорны crn-лyчaeццa з дэpывaцыйным чоpнae - naчapнiлa. Яшчэ пpыклaд: Чорна нa дyшы, як на тык чор-ных nлaкaтax, што чарнeлi нa мiтынгy. Дэpы-воцыйны myrop чоpнa — чорныя — чapнeлi но-дae эмоцыянольную m^raamc^, коб вeльмi логично, бeз лiшнix cлoУ пaкaзaць yзpoвeнь нaцыянaльнaй бяды. A y пpыклaдзe Чорны ве-чap i чоpнae маучанне. I тяrnx npaмоу. Дзесяць тысяч стaяць моучт. Маучаць, як кpычaць до дэpывaцыйнaгa rnyropy адшс^^ лaнцyжoк мaучaннe — моучю — мaучaць, яю токсомо фш-cye чытоцкую увогу но тым, штo выклiкae няст-pымны бoль aУтapa.
Покозольно, штo зaфiкcaвaныя вытдю т-лiптaтoнa у пaзмe «Oдзiyм» токсомо звязоны з пaУтopaм кaлapoнiмa чорны: I зapывa aд зaць-мення усnыxнyлa не тaкоe, як звычaйнa — яно было чорнае, з чорнымi сnолaxaмi i npaтyбe-paнцaмi, xоць сaмо свяц^ся i ззялa; Чорныя свечк naмiж чорных цюльnaнaу. Чорныя сцягi i чорныя xapyгвi. До пaлiптaтoнa тут aднocяццa пaУтopы чоpнae — з чоpнымi, чорныя — naмiж чорныа.
Бeзyмoyнa, чacтoтнacць выкapыcтaння дэ-pывaцыi i пaлiптaтoнa, y пapaУнaннi, нaпpык-лад, з ciнтaкciчнымi cpoдкaмi pытмiзaцыi, y rn-эмe «Oдзiyм» нiзкaя, i мы ж мoжaм лiчыць ix пэуной pытмiчнaй мaтpыцaй, aлe яны выстута-юць дaвoлi эфeктыyным до^т^вым cpoдкaм фapмipaвaння pытмy.
Pытмiчнaя ^py^ypa поэмы «Oдзiyм» pэaлi-зyeццa m ycix yзpoУняx apгaнiзaцыi, y тым лшу но мaкpaУзpoУнi (y cтyктypы i кaмпaзiцыi). Для Уcпpыняцця cтpyктypнa-кaмпaзiцыйнaгa pытмy нeaбxoднa paзглядaць нe ошбныя фpaгмeнты, a пoУны тэкст твopa.
Ha структурным узроут pытм пpaзaiчнaгa твopa выpaжaeццa у пpaвiльнacцi i pэгyляpнacцi дзялeння но чacткi (обзоцы, гловы, paздзeлы i г. д.). Дacлeдчыцa Бойчук A. I. пpaпaнaвaлa вы-кapыcтoyвaць пaняццe вiзyaльнaгa рытму [4], моючы но Увaзe, што тэмп pyxy по тэкcцe ад та-чотку i до конвд зaдaeццa пepш зо ycë cтpyктy-paмi, якiя Уcпpымaюццa зpoкaвa. Haпpыклaд, дзялeннe тэксту но обзоцы мaлoгa пaмepy дозво-ляe дынaмiзaвaць пaвeдaмлeннe, шдоць яму пacкopaны тэмп. Aбзaцы ж вялiкaгa aб'ëмy, ш-a^apo^ cтвapaюць зaпaвoлeны pытм, пaзбaУлe-ны якoй-нeбyдзь дынaмiкi.
Вiзyaльны pытм ycix пpaзaiчныx поэм Янкi Ciпaкoвa з кнш «Axвяpны двop» (1991), y тым лшу i «Oдзiyмa», зaдaeццa cпeцыяльнымi вiзy-aльнa-тыпaгpaфiчнымi cpoдкaмi: пa-пepшae, npa-
зaiчны тэкст aфapмляeццa m зaкoнax вepшaвa-нога (пaдaeццa адшй кaлoнкaй, выpayнeнaй по цэнтpы cmpo^i, штo cтвapae у чыточо шюзда знaëмcтвa з поэтычным твopaм); rn^pyroe, вы-кapыcтoУвaeццa т. зв. вepсeйнaя гpaфiкa:: обзоцы пepaвaжнa склодоюццо з адтго скозо, яю у ся-pэднiм yключae од aднaгo до чaтыpox paдкoУ; то-юм чышм, но aднoй пoУнaй cтapoнцы вылyчaeц-щ од 14 до 24 обзовду, штo poбiць pытм дaвoлi дынaмiчным i poy^rn но npa^^ Уcягo твopa.
Acнoвa pытмy на кампазщыйным узроуш — пepыядычнacць y з'яУлeннi royrnix вoбpaзaУ i мотывоу, тыщу ск^этныгс пaбyдoy. M. М. Фap-ryнaтaУ aкpэcлiy кaмпaзiцыйны pытм, як пaУтop «cтpyктyp, яюя ж звoдзяццa до сюжэтш-фaбyльныx мoмaнтaУ aпaвядaння» [7, с. 186].
Як вынiкae ca шмaтлiкix дacлeдaвaнняy, пpыcвeчaныx aнaлiзy «лipычныx кнiг» y пpoзe, кaмпaзiцыйны pытм тaкix твopaУ знaxoдзiццa у пpaмoй зaлeжнacцi од жо^у: «пaгpaнiчныя» т-тapaтypныя фopмы, яюя Узнiклi у вынiкy Узae-мо^янм вepшaвaнaй поэзи i пpoзы, ушталь-ныя тым, штo cпeцыфiчнacць pытмy з'яУляeццa нe фaкyльтaтыyнaй, a ^ад^мной i aбaвязкoвaй ix пpымeтaй.
Композитны pытм «Oдзiyмa» нaпpaмyю зaлeжыць од тaкix acaблiвacцeй гэтой поэмы, як фpaгмeнтapнacць, бeccюжэтнacць, aca^m^y-шсць. Acнoвa кaмпaзiцыйнaгa pытмy нозвоного твopa у тым, што пaвeдaмлeннe зacнaвaнa ж но cюжэтныx пpычыннa-вынiкoвыx cyвязяx, a но пaУтopы ключaвыx вoбpaзaУ, cyвязяx aca^rn-цый, лeйтмaтывay. У пaэмe нямо клaciчнaй сю-жэтшй лши з aпicaннeм пaдзeй y xpaнaлaгiчнaй пacлядoУнacцi; y цэнтpы пaвeдaмлeння зно-xoдзiццa нe кaнкpэтны пepcaнaж щ лipычны ге-poй, a эмaцыянaльнaя дaмiнaнтa, дyxoУныя ш-paжывaннi ayrapa; aпicaннi paзнacтaйныx та-дзeй i aco6 чapгyюццa з фiлacoфcкiмi paзвaгaмi пicьмeннiкa, дэмaнcтpyючы мaнтaжнa-фpaгмeн-тapны ^ынцып падочы мaтэpыялy. Композ^ цыйны pытм поэмы «Oдзiyм» aдpoзнiвaeццa складотай apнaмeнтaльнacцю: эпiзoды i фpaг-мeнты адсылоюць aдзiн до aднaгo, сцэны rapa-клiкaюццa пaмiж caбoй.
Пepшaя композ^ттая aдмeтнacць поэмы у тым, што яe pытмiчны молюнок фapмipyeццa ^оз yключэннe у контэкст paдкoУ мольвы «Oйчa нош». Тэкст поэмы пaчынaeццa пepшым paдкoм узгадошй мaлiтвы. Уступным paдкi по чapзe уключоюццо у контэкст пpaз пpыклaднa aднoлькaвыя aдpэзкi тэксту, тaкiм чышм мотт-во постоянно пepapывaeццa ayтapcкiм aпoвeдaм. Зaкaнчвaeццa поэмо токсомо paдкaмi мaлiтвы, што cтвapae cвoeacaблiвyю зaмкнëнyю композ^ цыю, i мoжнa лiчыць, штo xpыcцiянcкaя мотт-во «Oйчa нош» з'яУляeццa кaмпaзiцыйным rap-косом поэмы.
Па-другое, рытм паэме надае неаднаразовы (а iменна, трайны) зварот да ключавых вобразау. Так, у творы цэнтральным, у пэунай ступе-нi «сюжэтаутваральным» выступае вобраз-пер-санаж бабкi Параскi, якая не можа зразумець, чаму яе такое чысценькае цялятка называюць брудным. Вобраз Параскi у тэксце сустракаец-ца у самым пачатку, у сярэдзше i у канцы: 1) А цялятт былo тaкoe чыcцeнькae. А траука <... > такая зялёненькая. А сонейка <... > такое ласкавае. А ветрык <... > там ужо ахайны. А кароука Святоха <... > такая здаровенькая. А яны яго не прымаюць — кажуць, што цялятка бруднае.; 2) А бабуля Параска не верыць у забруджванне. Iусё здз7уляецца: «Дык якое ж яно бруднае, кал7 яно такое чыстае?» Х7ба чыстая вада можа быць бруднаю? Х7ба чыс-тая трава можа быць бруднаю? Х7ба цялятка, якое 7 ела, 7 тло тольк7 усё чысценькае, можа быць бруднае? А яны, нячысц7к7, не бяруць яго; 3) Яна [бабка Параска — В. Р.] думае, як ёй зраб7ць чысцейшым 7 так ужо чыстае цялятка. Кал7 ёсць бяда, трэба, каб была 7 надзея. У бабк7 Параск7 ёсць надзея. Дачка прывезла з горада моднага мыцельн7ку — 7ндыйскага, ц7 што, парашку. «А давай-тку я 7м памыю цялятка», — прыдумвае старая.
Таксама тройчы узгадваюцца вобразы двух братоу i сястры з нетутэйшымi iмёнамi — Катак-лiзм, Апакалшсю, Катастрофа: 1) Два браты 7 сястра з нетутэйшым7 7мёнам7 — Катакл7зм, Апакал7пс7с — 7 Катастрофа — нецярпл7ва, праг-на углядаюцца у тутэйшую зямлю 7 ласкава гла-дзяць па раскудлачаных валасах сваю нашчадн7-цу, спадкаемн7цу, якая, ц7 чуеце, мае такое ужо тутэйшае 7мя — Бяда; 2) Два браты 7 сястра з нетутэйшым7 7мёнам7 — Катакл7зм, Апакал7пс7с 7 Катастрофа — тройца, але не святая, а клятая, — нахабна шыбуюць па тутэйшай зямл7 7 вучаць сваёй чорнай, д'ябальскай працы сваю нашчадн7цу з так7м ужо, ц7 чуеце, тутэйшым 7мем — Бяда...; 3) Нахабна спрауляюць свой жуд, раскашуюцца на тутэйшай зямл7 два браты 7
сястра з нетутэйшым7 7мёнам7 — Катакл7зм, Апакал7пс7с 7 Катастрофа — а за 7м7 аж скуго-л7ць ад задавальнення 7хняя мутнавокая спад-каемка з быццам бы тутэйшым 7мем — Бяда...
Лчба тры у мнопх сучасных культурах успры-маецца як паказчык гармони i дасканаласщ, а таксама выражае щэю часу: час дзелщца на м^-лае, сучаснае i будучае, а лiчба тры сiмвалiзуе пачатак, сярэдзiну i канец любой рэчы щ з'явы, выступае паказчыкам паунаты i закончанасщ. Трайнысш пауторам ключавых вобразау Янка Сшакоу закальцоувае сваё паведамленне, надаючы паэме i сэнсавую, i кампаз^1йную завершанасць.
Ёсць у паэме i яшчэ адзш выпадак трайнога паутору. Тройчы сустракаецца фрагмент, яю можна назваць рэфрэнам: Чорная быль — Чар-нобыль. Чорны баль — Чарнобаль. Чорная бель — Чарнобель. Чорны боль — Чарноболь. Гэтым пауторам, безумоуна, аутар падкрэ^вае агульную настраёвую гаму твора, а таксама рыт-мiзуе паведамленне, бо сам прынцып рэгуляр-нага паутарэння пэуных частак дазваляе ства-рыць у празаiчным тэксце спецы^чны рытм.
Заключэнне. Паэма у прозе «Одзiум» Янкi Сiпакова выклiкае цiкавасць фшолагау не толь-кi з пункту гледжання жанравай спецыфт. Гэ-ты твор прыцягвае увагу даследчыкау моунай аргашзацыяй, у прыватнасцi прыёмамi i сродка-мi стварэння рытму. Як паказала даследаванне, рытмiчная упарадкаванасць i кампазщыйная гармонiя твора звязаны з майтэрсюм перапля-ценнем моуных сродкау розных узроуняу (сiнтаксiчных, лексiчных, марфалагiчных, фа-нетычных, словаутваральных), а таксама з пау-торам ключавых слоу, фраз, вобразау.
Паэма, асаблiвасцямi якой з'яуляюцца фраг-ментарнасць, бессюжэтнасць, асацыятыунасць, дзякуючы адзiнству рытмiчнага малюнка набы-вае цэласнасць. Акрамя таго, рытмiзацыя выступае сродкам эмацыянальна-экспрэсiунага адлюстравання падзей i выяулення перажыван-няу аутара, а таксама адыгрывае важную ролю у афармленш iдэйнага замыслу твора.
Л^аратура
1. Гиршман М. М. Ритм художественной прозы. М.: Советский писатель, 1982. 366 с.
2. Лозюк Н. Ю. Композиционный ритм в новеллах И. А. Бунина («Темные аллеи»): автореф. дис. ... канд. филол. наук: 10.01.01; Новосибирский государственный педагогический университет. Новосибирск, 2009. 19 с.
3. Лингвистический энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия, 1990. 688 с.
4. Бойчук Е. И. Фонетический, лексико-грамматический и структурно-композиционный аспекты анализа ритма прозы (на материале романов Стендаля, О. де Бальзака, Г. Флобера, Г. Де Мопассана): дис. ...д-ра. филол. наук: 10.02.05; Московский государственный областной университет. М., 2015. Т. 1. 360 л.
5. Шмид В. Нарратология. М.: Языки славянской культуры, 2008. 312 с.
6. Утехин Н. П. Жанры эпической прозы. Л.: Наука: Ленингр. отд-ние, 1982. 185 с.
7. Фортунатов Н. М. Ритм художественной прозы // Ритм, пространство и время в литературе и искусстве. Л.: Наука, 1974. С. 173-186.
8. Голякова Л. А. Ритм художественного произведения: коммуникативно-прагматический аспект // Вестник Пермского университета, 2011. 3 (15). С. 94-99.
9. Арнольд И. В. Стилистическая функция текста и ритм // Вопросы теории английского и русского языков: сб. ст. Вологда: Вологод. пед. ин-т, 1973. С. 5-11.
10. Жирмунский В. М. О ритмической прозе // Русская литература. 1966. № 4. С. 103-114.
11. Кухаренко В. А. Интерпретация текста. М.: Просвещение, 1979. 327 с.
12. Кожин А. Н. Лексический повтор в стихотворных текстах А. Блока // Образное слово А. Блока. М.: Наука, 1980. С. 56-88.
13. Шандроха Н. Э. Экспрэауны сштаксю: вучэб.-метад. дапам. Гродна: Гродзен. дзярж. ун-т, 2002. 61 с.
References
1. Girshman M. M. Ritm khudozhestvennoy prozy [The rhythm of prose]. Moscow, Sovetskiy pisatel' Publ., 1982. 366 p.
2. Lozyuk N. Yu. Kompozitsionnyy ritm v novellakh I. A. Bunina ("Temnyye allei"). Avtoref. dis. kand. filol. nauk [Compositional rhythm in the novels by I. Bunin («Dark alleys»). Abstract of thesis cand. of filol. sci.]. Novosibirsk, 2009. 19 р.
3. Lingvisticheskiy entsiklopedicheskiy slovar' [Linguistic encyclopaedic dictionary]. Moscow, Sovetskaya enciklopediya Publ., 1990. 688 р.
4. Boychuk Ye. I. Foneticheskiy, leksiko-grammaticheskiy i strukturno-kompozicionnyy aspekty analiza ritma prozy (na materiale romanov Stendalya, O. de Bal'zaka, G. Flobera, G. De Mopassana). Dis. dokt. filol. nauk [Phonetic, lexical-grammatical and structural-compositional aspects of prose rhythm analysis (by the material of novels by Stendhal, O. de Balzac, G. Flaubert, G. De Maupassant). Doct. Diss.]. Moscow, 2015, vol. 1. 360 р.
5. Shmid V. Narratologiya [Narratology]. Moscow, Yazyki slovyanskoy kul'tury Publ., 2008. 312 р.
6. Utekhin N. P. Zhanry epicheskoyprozy [Genres of epic prose]. Leningrad, Nauka Publ., 1982. 185 р.
7. Fortunatov N. M. The rhythm of prose. Ritm, prostranstvo i vremya v literature i iskusstve [Rhythm, space and time in literature and art]. Leningrad, Nauka Publ., 1974, рр. 173-186.
8. Golyakova L. A. Rhythm of a work of art: communicative and pragmatic aspect. Vestnik Permskogo universiteta [Bulletin of Perm University], 2011, no 3 (15), рр. 94-99 (In Russian).
9. Arnol'd I. V. Stylistic function of text and rhythm. Voprosy teorii angliyskogo i russkogo yazykov [Theory of English and Russian languages]. Vologda, Vologodskiy pedagogicheskiy institut Publ., 1973, рр. 5-11.
10. Zhirmunskiy V. M. About rhythmic prose. Russkaya literatura [Russian literature], 1966, no 4, рр. 103-114 (In Russian).
11. Kukharenko V. A. Interpretatsiya teksta [Text interpretation]. Moscow, Prosveshcheniye Publ., 1979. 327 р.
12. Kozhin A. N. Lexical repetition in the poetic texts of A. Blok. Obraznoye slovo A. Bloka [Figurative word of A. Blok]. Moscow, Nauka Publ., 1980, рр. 56-88.
13. Shandrokha N. E. Ekspresiuny sintaksis [The expressive syntax]. Grodno, Grodzenski dzyarzhauny universitet Publ., 2002. 61 p.
1нфармацыя пра аутара
Русак Вольга Уладзiмiрауна — кандыдат фшалапчных навук, загадчык кафедры беларускай фшалоги. Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсгот (220006, г. Мшск, вул. Свярдлова, 13а, Рэспублша Беларусь). E-mail: rusak@belstu.by
Information about the author
Rusak Vol'ga Uladzimirauna — PhD (Philology), Head of the Department of Belarusian Philology. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: rusak@belstu.by
Паступгу 10.09.2018
