CC BY
37УДК 82.091
Я. А. Гарадшцка
ДНУ «Цэнтр даследаванняу беларускай культуры, мовы i л1таратуры
НАН Беларуси
Л1ТАРАТУРНЫ ТЭКСТ ЯК СРОДАК МАСТАЦКАЙ КАМУН1КАЦЫ1
Артыкул прысвечаны разгляду камуткатыунай прыроды лiтаратурнага тэксту. Даследаванне праводзiцца з улiкам узаемадзеяння двух асноуных пунктау гледжання адносна катэгорьп тэксту -з боку лшгвютыш i лтаратуразнауства. У працы акцэнтуецца увага на несупадзеннi дадзеных падыходау i, разам з тым, паказваецца ix узаемадзеянне. Асноуная мэта даследавання, сфар-муляваная ва уводзшах, заключаецца у разглядзе тэксту у яго сувязях з характэрныЕШ аса-блiвасцямi сучаснага творчага працэсу. Аб'ектам крытычнага аналiзу прадстаюць канцэпцып структуралiзму i постструктуралiзму. Адзначаецца значэнне тэарэтычных прац Ю. М. Лотмана, якiмi выдатны вучоны унёс адчувальны уклад у развщцё тэорып камуткатыунасщ лiтаратурнага тэксту. Падкрэ^ваецца, што многiя сучасныя даследчык засноуваюць свае распрацоую на палажэннях тэорып дыялапзму М. М. Бахцша.
Адрозненнi i узаемадзеянш пашж тэкстам i лггаратурным творам разглядаюцца у артыкуле у кантэксце суадносiн пашж аутарам як творцам i чытачом як iнтэрпрэтатарам твора. Тэкст разглядаецца як аб'ект, як1 аб'ядноувае сабой аутара лiтаратурнага твора i чытача як своеасабл1вага сааутара. Лiтаратурны твор, у аснове якога ляжешь тэкст, дае магчымасць для дыялогу супе-ражывання i сутворчасцi пашж аутарам i чытачом. Тэкст лiтаратурнага твора пераутвараецца, так1м чынам, у дыскурс як iстотную камушкатыуную падзею.
Аутар артыкула прыxодзiць да вываду аб вялЫм значэннi кагштыунага i лшгвютычнага падыходау у вызначэннi камуткатыунай прыроды лiтаратурнага твора.
Ключавыя словы: тэкст, лггаратурны твор, камушкатыунасць, кагштыуны падыход, струк-туралiзм, постструктуралiзм, кантэкст, аутар, чытач.
Y. A. Haradnitsky
Center for the Belarusian Culture, Language and Literature researches of the National Academy of Sciences of Belarus
LITERARY TEXT AS A MEANS OF ARTISTIC COMMUNICATION
The communicative properties of the literary text are consided in the article. The concept of the text is analyzed from two points of view - linguistic and literary theory. The main task, which is formulated in the introduction, is studying the text in connection with the characteristic features of the contemporary creative process. In the article critically discussesed views on the text, which are typical for structuralism and post-structuralism representatives. The author emphasizes the importance of Yu. M. Lot-man's works on the subsequent development of the communicative theory of the text. Many modern scholars are based investigations on the theory of Bakhtin's dialogism.
Distinctions and relations between the text and literary work are determined in the context of its creation by the author and subsequent interpretation by the reader. The text is an object that consolidates the author as the creator of the literary work and the reader as its co-author. The literary work gives the possibility of dialogue of co-creation and empathy between author and reader. The text of a literary work turns into a discourse as important communicative event.
The author concludes about an important role of cognitive and linguistic approaches in determining the communicative nature of a literary work.
Key words: text, literary work, communicativeness, cognitive approach, structuralism, poststructuralism, context, author, reader.
Уводзшы. Камушкатыуныя уласщвасщ л1таратуры як асабл1вага спосабу перадачы эстэтычна марюраванай шфармацып асабл1ва выразна абазначылюя у якасщ прадмета даследавання у другой палове ХХ ст. У новым ста-годдз1 актуальнасць 1х вывучэння стала яшчэ больш вщавочнай, пакольк наш час небеспад-стауна называюць часам панавання шфарма-
цыйных тэхналогш або нават шфармацый-най эпохай.
Сёння звяртаецца значная увага i на камушкатыуныя працэсы у сферы культуры. Пры усёй 1х эстэтычнай спецыф1чнасщ несумнен-ным застаецца той факт, што яны уключаны пэуным чынам у агульнае шфармацыйнае поле, у сем1ясферу сучаснага грамадскага жыцця.
У сучасным гумаштарным навуковым дыс-курсе нашмат павялiчылася частотнасць ужы-вання тэрмiна тэкст. Гэта, безумоуна, звязана з актывiзацыяй лiнгвiстычных даследаванняу феномена тэксту. У лшгвютыцы у апошнiя дзеся-щгодда адбылюя надзвычай кардынальныя зме-ны, звязаныя якраз са зваротам да праблемы тэксту. Раней аб'ект л^вютычных даследаванняу амаль не пашырауся за межы сказа як цэ-ласнага i завершанага выказвання. З пашырэннем межау аб'екта даследавання iстотным чынам змянiлася даследчая парадыгма, у большай ступенi пачалi ^чвацца прагматычныя аспекты функцыянавання тэксту, звязаныя з характарам светауспрымання яго стваральшка i рэцыпiента. Тэкст у мнопх выпадках разглядаецца сёння у неад'емнай спалучанасщ са сферай яго быта-вання, у цеснай сувязi з параджаючым яго кантэкстам i з аутарскiмi iнтэнцыямi. Праблема камуткатыунасщ лггаратурнага тэксту неад-дзельна ад пастаноую пытання аб асаблiвасцях творчага працэсу, у яюм тэкст набывае эстэтыч-ныя якасцi, успрымаецца як медыяльная аснова фармавання мастацкага свету твора, своеасаблiвы пасрэднiк памiж аутарам i чытачом.
Асноуная частка. Сучаснай лшгвютыкай разам з iншымi гуманiтарнымi дысцыплшам^ такiмi як фiласофiя, псiхалогiя, культурная антрапалопя, семiётыка, тэорыя iнфармацыi, надаецца вялiкая увага пазнавальным працэсам, яюя адбываюцца праз пасрэднiцтва мовы. На аснове вывучэння мехашзмау сэнсаутва-рэння i азначвання, якiя дзейнiчаюць у мове i мысленнi чалавека, у наш час узшк i актыуна развiваецца такi даследчы напрамак, як каг-нiтывiстыка. Аутар вучэбнага дапаможшка "Кагштыуная лшгвютыка" В. Маслава заува-жае: "У канцы ХХ ст. наспела неабходнасць па-глядзець на мову з пункту гледжання яе удзелу у пазнавальнай дзейнасцi чалавека" [1, с. 9]. Апрача кагштыунай лiнгвiстыкi актыуна раз-вiваюцца апошнiм часам i шшыя адгалiнаваннi, напрыклад, кагштыуная псiхалогiя. Можна з пэунасцю сцвярджаць, што у сучаснай гума-штарыстыцы кагнiтывiстычны падыход аб'яд-ноувае многiя дысцыплiны, выпрацоуваючы агульную метадалогiю даследавання пазнаваль-ных працэсау у розных сферах дзейнасцi чалавека, у тым лiку i у сферы мастацтва.
Патрэбна зауважыць, што для лгаратура-знауства таксама характэрна пшьная увага да кагштыунага боку лiтаратуры, да спосабау пазнання чалавека i рэчаiснасцi, якiя у лiтара-турнай творчасцi вызначаюцца сваёй спецы-фiчнасцю, абумоуленай матэрыялам i сродкамi мастацкага выражэння. Спецыфiка мастацкага пазнання заключаецца у тым, што змест мас-тацкай шфармацьп, носьбiтам якой з'яуляецца
лiтаратурны твор, не вычэрпваецца прамымi лексiка-семантычнымi значэннямi. За тым, што непасрэдна паведамляецца у творы, што знахо-дзщь у iм тэкставае выяуленне, знаходзiцца яш-чэ багата падтэкставага i пазатэкставага, што немагчыма выказаць словам.
Пры павелiчэннi увагi сучаснай гумашта-рыстыкi да праблемы тэксту у шматстайнасцi яе аспектау, успрыманнi гэтай ка^гарыи як унiверсальнай, непазбежна паустае пытанне пра суадносiны мастацкага твора i тэксту. Менавiта семiётыка, як навука пра знакавыя сiстэмы, пра спосабы i сродкi камунiкацыi, дала магчымасць пашырыць абсягi даследававанняу шфармацыйнага i функцыянальнага значэння лiтаратурных тэкстау.
Шмат зрабiу у гэтым напрамку Ю. Лотман, якi разглядау працэс азначвання у лiтаратуры як складаную, дынамiчную сiстэму узаема-дзеяння разнастайных бакоу мастацка-умоунай i рэальнай сапрауднасщ. "Семiятычная прасто-ра, - зауважае вучоны, - прадстае перад намi як шматслойнае спалучэнне розных тэкстау, яюя разам складваюцца у пэуны пласт, са склада-нымi унутранымi суадносшам^ неаднолькавай ступенню перакладальнасцi i прастораю непе-ракладальнасцi. Пад гэтым пластом размеш-чаны пласт "рэальнасцi" - той рэальнасщ, якая арганiзавана разнастайнымi мовамi i знаходзiц-ца з iмi у iерархiчнай суаднесенасцi" [2, с. 30].
Найбольшы уклад Ю. Лотмана у семiятыч-ныя даследаванш лiтаратуры заключаецца якраз у тым, што яго тэорыяй улiчвалiся не толью пазiтыуныя, выразна абазначаныя i артыку-ляваныя мастацкiя сэнсы i сэнсавыя паутоны, падтэксты, але i той супастауляльны кантэкст, якi выходзiу за "межы дасягальнасцi" устанау-ляльных значэнняу. Вельмi iстотным для ра-зумення пазiцыi вучонага з'яуляецца яго выказ-ванне аб тым, што "за межамi семiётыкi культуры ляжыць рэальнасць, якая знаходзiцца па-за межамi мовы" [2, с. 30]. Неабходнасць пэуным чынам улiчваць i гэтую, несемгятызаваную рэальнасць, або рэальнасць, якая не паддаецца семiятызацыi, пазбауляе небяспекi залшняй ра-цыяналiзацыi i схематызацыi працэсу азначвання i вытворчасцi сэнсау у галiне мастацкай творчасцi. Вялшая заслуга Ю. Лотмана у тым, што ён здолеу пераадолець статычную зада-дзенасць фармальна-структурнага падыходу, сцвярджаючы, што заусёды рухомая i зменлiвая сукупнасць мастацкiх сэнсау i значэнняу ад-крываецца па-сапрауднаму толью у суадне-сенасцi з пэуным кантэкстам, на фоне чагосьщ ёй супрацьлеглага i адрознага. Мiнус-прыём, на думку вучонага, можа выконваць не менш ютотную ролю у лiтаратурным творы, чым не-пасрэдны мастацкi прыём.
Любая з'ява выяуляе сваё значэнне на фоне чагосьщ, ад яе самой адрознага. На гэтым да-пушчэнш, уласна, будуецца лотманауская тэо-рыя функцыянавання iнфармацыi у культуры, механiзмы якой маюць семiятычную аснову. Карэннае адрозненне памiж характарам пера-дачы мастацкай i немастацкай, ды i любой iншай шфармацьп Ю. Лотман бачыу у тым, што у мастацкiм тэксце шфармацыя падлягае знач-най трансфармацыi. "I кат у тэкстах каму-шкатыунай уласцiвасцi прэвалiруе функцыя перадачы шфармацып, - зауважау ён, - то у ствараемых мастацтвам мастацкiх - наперад выступае здольнасць генерыраваць новыя па-ведамленш" [2, с. 151].
Такая здольнасць тэксту да вщазмянення за-кладзенай у iм iнфармацыi абумоулена наяу-насцю пэунага кода, якi можа быць па-свойму iнтэрпрэтаваны суб'ектам камушкацыг У функ-цыянальных адносiнах сам мастацю тэкст прад-стае, на думку Ю. Лотмана, своеасаблiвым кодам. "Функцыянальна тэкст выкарыстоуваецца не як паведамленне, а як код, кат ён не дадае нам яюх-небудзь новых звестак да тых, якiя ужо маюцца, а трансфармуе самаасэнсаванне спараджаючай тэксты асобы i пераводзiць паведамленне, якое ужо маецца, у новую сютэму значэнняу" [2, с. 172-173].
З лшгвютычнага пункту гледжання пад тэкстам разумеецца "сштагматычнае разгорт-ванне моунай парадыгматыю, якое спараджае твор у працэсе узаемадзеяння з «пазатэкста-вымi структурами" [3, с. 10]. У гэтым азначэн-нi варта звярнуць увагу на два ютотныя моман-ты. Па-першае, тут адзначаецца дынамiчны характар дадзенай з'явы, яе аб'ектывiзацыя у вынiку станаулення, па-другое, яе сувязь са з'явамi iншага парадку, яюя знаходзяцца па-за межамi тэкставай прасторы. Гэта дзве асноуныя сутнасныя характарыстыю тэксту, якiя прад-стауляюць яго у выглядзе дынамiчнай сiстэмы, што узаемадзейшчае з iншымi, адрознымi ад яе, сютэмамг Сапрауды, вызначэнне сутнасных ха-рактарыстык любой сiстэмы магчымае толькi на фоне чагосьцi шшага, што кардынальна ад дадзенай з'явы адрозшваецца. Таму аналiз iма-нентных уласцiвасцей тэксту як самааргашза-ванай сютэмы не можа быць вычарпальна да-статковым без улiку узаемадзеяння тэксту з пазатэкставымi структурамi, з тым, што у дачы-ненш да лiтаратурнага твора звычайна назы-ваюць кантэкстам. У "Лекциях по структуральной поэтике" Ю. Лотман адзначау: "Рэаль-ная плоць мастацкага твора складаецца з тэксту (сiстэмы унутрытэкставых адносшау) у яго адносiнах да пазатэкставай рэальнасщ - рэ-чаiснасцi, лгаратурных нормау, традыцый, уяу-ленняу" [4, с. 213]. Нам уяуляецца надзвычай
важным той факт, што адзш з вядучых прад-стаУнiкоУ структурна-семiятычнага лiтаратура-знауства побач з рэчаюнасцю як фактарам знешняга уплыву на тэкст ставщь такiя з'явы, яюя адносяцца да рэальнасцi мастацкай у больш шырокiм, пазатэкставым кантэксце.
Французсю семiётык, адзiн з буйнейшых прадстаушкоу структуралiсцкай i постструк-туралiсцкай тэорып Р. Барт бачыу адрозненне памiж творам i тэкстам (у спецы^чным значэн-нi, якое ён укладвау у гэта паняцце) у тым, што "твор ёсць рэчыуны фрагмент, яю займае пэу-ную частку кшжнай прасторы (напрыклад, у бiблiятэцы), а Тэкст - гэта не што шшае, як поле метадалапчных аперацый (ип сЬашр methodologique)" [5, с. 415]. Таюм чынам, класш постструктуралiзму кардынальна пера-мяшчау ракурсы бачання праблемы узаемаад-носiн твора i тэксту, парушаючы меж^г тра-дыцыйных уяуленняу. А традыцыйна усталява-ным з' яуляецца якраз успрыманне ад адварот-нага: тэкст разглядаецца як матэрыялiзаваны субстрат твора, а апошнi надзяляецца вiрту-альнымi уласцiвасцямi нематэрыяльнага аб'ек-та. Цiкава, напрыклад, параунаць назву бар-таускага артыкула ("Ад твора да тэксту") з назвай працы сучаснага беларускага даслед-чыка А. С. Яскевiча - "Ад слова - да вобраза". Зусiм супрацьлеглыя вектары руху у адносiнах да рэалiзацыi творчага патэнцыялу мовы на-зiраем мы у гэтых двух выпадках.
"Твор можа змясцщца у руцэ, тэкст размяш-чаецца у мове, юнуе толькi у дыскурсе...", -сцвярджау Р. Барт [5, с. 415]. Дзе ж у таюм вы-падку "змяшчаецца" мастацкi свет лгаратур-нага твора? Немагчыма ж сказаць, што ён зна-ходзiцца "у руцэ", таксама як было б спрашчэн-нем сцвярджаць, што ён з' яуляецца спара-джэннем выключна моуных практык.
Характэрна, што прадстауляючы сваю кан-цэпцыю пiсьма, Р. Барт, па сутнасщ, амаль не згадвае пра феномен мастацтва як асаблiвую сферу творчай дзейнасщ чалавека, пакiдаючы, па сутнасщ, па-за увагай эстэтычную прабле-матыку. Гэта можна вытлумачыць тым, што iм увогуле ставiцца знак роунасщ памiж мовай, як сродкам вытворчасщ новых сэнсау, i мастацкай творчасцю. На пачатку артыкула "Ад твора да тэксту" ён зауважае: "Вядома, што за апошнiя гады у нашых уяуленнях пра мову ^ значыць, пра твор (лггаратурны), якi абавязаны мове ужо сваiм iснаваннем як феномен рэчаiсна-сщ, адбылiся (цi адбываюцца) пэуныя змены" [5. с. 413]. Такiм чынам, лггаратурны твор, як лiчыць Р. Барт, абавязаны свагм гснаван-нем выключна мове, тым сэнса- i структура-творным уласцiвасцям, якiя iманентна нале-жаць ёй.
Ц правамерна атаясамленне законау i меха-нiзмау, якiя дзейнiчаюць у мове, з заканамер-насцямi, характэрнымi для лiтаратуры i iншых вщау мастацтва? Гэта пытанне, выклiканае паяуленнем тэорыi пiсьма i канцэпцыi "смерщ аутара", прынцыповае, i ад яго вырашэння мно-гае залежыць у вызначэннi шляхоу далейшага развiцця гуманiтарнай навукi. Гэта пытанне надзвычай складанае, i яго вырашэнне у бл> жэйшай перспектыве наурад цi магчымае. Ад-нак у связi з iм хацелася б выказаць уласнае стауленне да дадзенай праблемы.
Нам думаецца, што было б фатальнай па-мылкай цалкам падмянiць творчы мастацкi працэс тсьмом як працэсам самарэалiзацыi закладзенага у мове крэатыунага патэнцыялу, а аутара як творчую асобу - скрыптарам як паслухмяным рэалiзатарам моунага "кода". Пры гэтым трэба прызнаць, што такi "код" юнуе у сапраУднасцi i яго уздзеянне на творчы працэс адчувальнае. I на свядомым i на пад-свядомым узроУнi аутар, несумненна, успрымае i пэуным чынам увасабляе у сваiм творы тыя моуныя i вобразныя мадэлi i стэрэатыпы, яюя як бы "лунаюць у паветры", належачы не камусьцi персанальна, а ушм i кожнаму.
Мы ведаем, што i усе шматлiкiя канвен-цыйныя утварэннi у межах лгаратурнай твор-часцi, такiя, як жанр, сюжэтыка, тропiка i г. д., адносяцца да надiндывiдуальнага, усеагуль-нага набытку. У гiсторыi сусветнай лгаратуры немагчыма вызначыць канкрэтнага шдыв> дуума, якому можна было б прытсаць аутар-ства (г. зн. вынаходнщтва) таго або iншага жанра або мастацкага прыёму. Даследчыкi ка-рыстаюцца паняццем аутарсю жанр або ау-тарск стыль i, несумненна, маюць на гэта поу-нае права, паколью у многiх выпадках, асаблiва там, дзе у найбольш сканцэнтраваным выглядзе i па-мастацку пераканауча выяуляюцца вды-вiдуальныя аутарскiя асаблiвасцi, сапрауды ёсць падставы гаварыць пра пэуны уклад таго або шшага пiсьменнiка у распрацоуку агульнай паэтыкi. Аднак практычна заусёды гэта не што шшае, як iндывiдуалiзаванае удакладненне i персанальная канкрэтызацыя ужо iснуючага дагэтуль як пэунай мастацкай сiстэмы.
Неабходна звярнуць увагу на вельмi ютот-ны момант, а менавiта, на тое, што дыялектыка узаемадзеяння агульнага i iндывiдуальнага у лiтаратурнай творчасцi мае сваю спецыфшу. Гэта спецыфiка выяуляецца перш за усё у сферы мастацкага. Менав^а мастацкi фактар, як нам здаецца, недастаткова улiчваецца пры раз-глядзе праблемы узаемаадносш у творчым працэсе аутарскага з тым, што выходзiць за ме-жы кампетэнцыi аутара. Канцэпцыю, паводле якой новы тэкст утвараецца на аснове ужо
юнуючых да гэтага кампанентау, прыёмау, спо-сабау спалучэння, якiя пазбаулены аутарскай суб'ектыунасцi (або на яюя гэта суб'ектыу-насць робiць неютотны уплыу), можна было б прыняць без асаблiвых агаворак, калi б гаворка шла не пра мастацю твор, яюм з'яуляецца твор лгаратуры.
Камунiкатыуная ж прырода лiтаратуры ста-новiцца у наш час аб'ектам спецыяльнага да-следавання. Менавiта так названы адзш з раз-дзелау двухтомнай 'Теории литературы", ство-ранай калектывам аутарау (Н. Тамарчанка, В. Цюпа i С. Бройтман). У першым томе гэтай фундаментальнай працы, для якой характэрна iнавацыйнасць даследчых падыходау, камунi-катыунасць лiтаратуры разглядаецца скрозь прызму бахцiнскай тэорыi дыялапзму. Лiтара-турны твор прадстае як магчымасць ажыцця-улення дыялога супераж^1вання i сутворчасцi памiж аутарам i чытачом. У адносiнах да героя лггаратурнага твора чытач знаходзiцца у "па-зiцыi суперажывання: пазнавання ва умоунасцях уяулення аналагау ж^1ццёвай рэальнасцi", а у адносiнах да эстэтычнага суб'екта твора чытач займае пазiц^IЮ "сутворчасцг: выяулення творчай волi аутара у цэласнай завершанасцi уяуляемага свету i яго носьбiта - тэксту" [6, с. 79].
Разам з тым аутар раздзела пра камушка-тыуную прыроду лiтаратуры у дадзенай кшзе В. Цюпа зазначае, што "сутворчае супераж^1-ванне характарызуе своеасаблiвасць не толью рэцэптыунай пазiцыi чытача, гледача, слухача мастацюх творау. Такая ж па сваёй камушка-тыунай прыродзе i крэатыуная пазiцыя аутара" [6, с. 79]. Захаванне адносшау "узаемадапау-няльнасцi" у суадносiнах памiж суперажы-ваннем i сутворчасцю аднолькава ютотна як для аутара, так i для чытача. У працэсе тсьма аутар арыентуецца на успрыманнi шшых, а та-му кожная "фраза у вынiку нараджаецца не «сама па сабе», а у мысленнай сустрэчы з iн-шымi свядомасцямГ' [6, с. 79].
Лiтаратурны твор разглядаецца В. Цюпам як "асаблiвага роду дыскурс", г. зн. камушка-тыуная падзея, якая аб'ядноувае у адзiным вы-казваннi пазiцыi суб'екта, аб'екта i адрасата творчага працэсу. Камушкатыунае узаемадзен-не розных складальшкау дыскурсу адбываецца праз рэалiзацыю трох важнейшых функцый лi-таратурнага тэксту: рэферэнтнай, крэатыунай i рэцэптыунай.
Тэкст лгаратурнага твора з'яуляецца тым аб'ектам, яю аб'ядноувае сабой аутара як яго стваральшка (ён жа у пэунай ступеш i рэцы-пiент iм самiм створанага) i чытача, яю успрымае тэкст як аснову для разгортвання у сваiм уяуленш адпаведнага, але не тоеснага аутар-скай задуме i аутарскаму бачанню, мастацкага
свету. Тэкст мае сваёй перадумовай мастацю свет аутара, яю у сваю чаргу карэлюе з аутар-скiм унутраным, духоуным светам, кругаглядам шсьменшка, яго жыццёвым i эстэтычным во-пытам. З другога боку, тэкст з'яуляецца свое-асаблiвым "носьбгам" мастацкага свету твора, уключае у сабе шматлiкiя коды для "дэшыф-роУкi", распазнання прыкмет гэтага свету. Успрымаючы адначасова i непасрэдна тэкст твора i той мастацкi свет, яю з яго вынiкае, чытач стварае у сваiм уяуленнi "свой" асаблiвы варыянт мастацкага свету твора.
Успрымаючы лггаратурны твор у выглядзе мастацкага свету, чытач, на думку аднаго з заснавальнiкау рэцэптыунай эстэтыкi Р. 1нгар-дэна, "выходзiць у нейкай ступеш за межы та-го, што дадзена у самiм тэксце твора" [7, с. 41]. Даследчык уводзщь паняцце схематизм лгта-ратурнага твора для абазначэння адрозненняу памiж тэкставай асновай твора i спосабамi канкрэтызацыг таго, што выяуляецца у iм. Гэта паняцце ён тлумачыць наступным чынам: "Схе-матычнасць кожнага твора мастацкай лга-ратуры (i лiтаратуры наогул) можна абгрун-таваць меркаваннямi агульнага характару. Яна вышкае, па-першае, з ¡стотнай дыспрапорцъи пам1ж моунымг сродкамг выяулення г тым, што павтна быць выяулена у творы, а па-другое, з умоу эстэтычнага успрымання тво-рау мастацкай лгаратуры, яюя таксама маюць ютотнае значэнне" [7, с. 46; курсiу аутара цытуемага тэксту. - Я. Г. ].
Паняцце схематызм у такiм яго разуменш не змяшчае у сабе адмоунага сэнсу. Яно прад-стауляецца даследчыкам як адна з неабходных умоу рэалiзацыi працэсу мастацкай камушка-цыi. Магчыма, дадзенае слова як тэрмш усё ж такi не зуам удалае. Па усёй верагоднасщ, пэу-ныя адмоуныя сэнсавыя канатацып усё ж узш-каюць, чым у пэунай ступенi тлумачыцца тое, што таю тэрмш не атрымау шырокага распау-сюджання у лгаратуразнаучым дыскурсе. Ад-нак неабходнасць абазначэння нейюм чынам адной з фундаментальных уласщвасцей тэксту лiтаратурнага твора, а менавта яго здольнасцi прадстауляць у "закадзiраваным" выглядзе, у знакавай форме шматзначныя i па-рознаму iн-тэрпрэтуемыя моманты мастацкага свету, мае пад сабой рэальны грунт.
Распрацоуваючы методыку аналiзу двух-мернай структуры лгаратурнага твора, Р. 1н-гардэн звяртау увагу на "месцы няпоунай пэу-насцi", якiя пакiдаюць для чытача прастору для дамыслiвання i iнтэрпрэтацыi. Аднак можна сцвярджаць, што, па сутнасщ, i кожны элемент або структурны узровень тэксту вымагае твор-чага падыходу з боку рэцытента. Усё, што прадстаулена у тэксце як фармальны бок лiта-
ратурнага твора, так щ iнакш удзельшчае у пра-цэсе узнаулення мастацкага свету. Разам з тым гэты шлях - ад тэксту да мастацкага свету тво-ра - заусёды iндывiдуалiзаваны, непауторны, таму што праходзщь яго канкрэтны чытач, для якога характэрны свой уласны погляд на жыц-цё, на свет, у тым лшу i на дадзены твор.
Прачытанне лiтаратурнага твора у яго тэкставай рэ^эзентацыи, становячыся адным з ас-пектау творчага працэсу, адначасова прадстае i у якасцi своеасаблiвага аб'екта даследавання. Адзiн з даследчыкау праблем кагнiтыунай паэ-тык1 П. Стоквэл зауважае: "Мы можам чытаць лiтаратуру у любы час, калi узнiкне жаданне, але калi мы задумваемся над самiм працэсам чы-тання, над тым, як мы чытаем i разумеем пра-чытанае, мы не проста чытаем, мы маем у гэтым выпадку справу з навукай чытання" [9, с. 15].
У наш час у даследаваннях творчага працэсу як дыялектычнага адзшства крэатыуных i рэцэптыуных аспектау усё большая увага на-даецца адной з ключавых постацей гэтага пра-цэсу - чытачу. Пры гэтым чытач разглядаецца не толькi як рэцышент твора, але у пэунай ступеш i як своеасаблiвы "сааутар" ствараль-нiка твора. Трансфармуючы успрымаемы iм тэкст у мастацкi свет, чытач непазбежна вы-яуляе пры гэтым сваё асабовае стауленне. Су-часнымi даследчыкамi адзначаецца дваiстасць пазiцыi чытача. На думку Е. Фарына, чытач пры засваенш пэунага лiтаратурнага твора "частко-ва кiруецца уласным вопытам, уласнай жыц-цёвай практыкай, а часткова становщца на пункт гледжання убачанага або прачытанага свету.„" [8, с. 74].
Несумненна, што узаемаадносшы аутара, героя i чытача, яюя прадвызначаюць сабой усе канструктыуныя асаблiвасцi мастацкай сiстэмы, у межах якой ствараецца, рэпрадукуецца i пе-раузнауляецца лiтаратурны твор, у значнай ступеш залежаць ад таго або iншага напрамку, стылю у шырок1м значэнш паняцця, ад спосабу успрымання i дачыненняу чалавека з рэчаiсна-сцю, яго экзютэнцыяльнага самавызначэння у быццг
Заключэнне. Грунтуючыся на вышэйвы-кладзеным, можна зрабiць наступныя падсу-маваннг Тэкст, пераутвараючыся у дыскурс, становщца камушкатыуным пасрэднiкам памiж суб'ектамi творчага працэсу - аутарам i чы-тачом. Для iх ён у сваёй рухомасщ i зменлiва-сщ прадстае аб'ектам эстэтычнага пазнання. Суб'ектна-аб'ектныя адносiны - гэта перш за усё адносшы пазнаваучыя, кагнiтыуныя. Ме-навiта з такога боку разглядае суб'ект i аб'ект фiласофiя, а семiётыка iмкнецца выявiць ме-хашзмы функцыянавання семiясферы, у якой творца лгаратурнага тэксту i яго рэцышент
i штэрпрэтатар аб'яднаны пасрэднiцтвам пэу-нага семiятычнага кода
Пад уплывам лiнгвiстычных даследаванняу большая увага пачала звяртацца сёння да паняцця «тэкст» i з боку лгаратуразнауцау.
Гэта, безумоуна, надзвычай паз^ыуная тэндэн-цыя, якая спрыяе большаму наблiжэнню да-следчыка лiтаратуры да паэтыкi твора, садзей-нiчае актывiзацыi моунага аналiзу лгаратур-нага твор.
Лiтаратура
1. Маслова В. А. Когнитивная лингвистика: учеб. пособие Минск: ТетраСистемс, 2005. 256 с.
2. Лотман Ю. М. Семиосфера. СПб.: Искусство-СПБ, 2001. 704 с.
3. Миловидов В. А. Семантика текста и семантика произведения: «множественность» потенциальная и реализованная // Литературный текст: проблемы и методы исследования. IV. Сборник научных трудов. Тверь, 1998. С. 10-17.
4. Лотман Ю. М. Лекции по структуральной поэтике // Ю. М. Лотман и тартусско-московская семиотическая школа. М.: Гнозис, 1994. С. 10-257
5. Барт Р. От произведения к тексту // Избранные работы: Семиотика: Поэтика / пер. с фр. сост., общ. ред. и вступ. ст. Г. К. Косикова. М.: Прогресс, 1989. С. 41-423.
6. Теория литературы / под ред. Н. Д. Тамарченко. Т. 1: Теория художественного дискурса. Теоретическая поэтика / Н. Д. Тамарченко [и др.]. М.: Академия, 2004. 512 с.
7. Ингарден Р. Исследования по эстетике. М.: Изд-во иностранной литературы, 1962. 572 с.
8. Фарино Е. Введение в литературоведение. СПб.: Изд-во РГПУ им. А. И. Герцена, 2004. 639 с.
9. Stockwell P. Cognitive Poetics. An Introduction London, New York: Routledge, 2002. 214 p.
References
1. Maslova V. A. Kognitivnaya lingvistika [Cognitive linguistics]. Minsk, TetraSystems Publ., 2005.256 p.
2. Lotman Yu. M. Semiosfera [Semiosphera]. St. Petersburg, Iskusstvo-SPB Publ., 2001. 704 p.
3. Milovidov V. A. The semantics of the text and the semantics of the product: "multiplicity" of potential and realized. Literaturnyi tekst: problemy i metody issledovaniya, IV. Tver', 1998, pp. 10-17 (In Russian).
4. Lotman Yu. M. Lectures on structural poetics. Yu. M. Lotman i tartusko-moskovskaya semiotich-eskaya shkola. Moscow, Gnosis Publ., 1994, pp. 10-257.
5. Bart R. From the work to the text. Izbrannye raboty: Semiotika. Poetika. Moscow, Progress Publ., 1989, pp. 413-423.
6. Teoriya literatury. T. 1. Teoriya chudozhestvennogo diskursa. Teoreticheskaya poetika [Theory of Literature. Vol. 1. Theory of literary discourse. Theoretical poetics]. Moscow, Akademiya Publ., 2014. 512 p.
7. Ingarden R. Issledovaniya po estetike [Research on aesthetics]. Moscow, Inostrannoy literatury Publ.,1962. 572 p.
8. Faryno E. Vvedenie v literaturovedenie [Introduction to Literary Studies]. St. Petersburg, RGPU Publ., 2004. 639 p.
9. Stockwell P. Cognitive Poetics. An Introduction. London, New York, Routledge, 2002. 214 p.
1нфармацыя пра аутара
Гараднщка Яуген Андрэевiч - кандыдат фшалапчных навук, дацэнт, вядучы навуковы супрацоушк ДНУ "Цэнтр даследаванняу беларускай культуры, мовы i лгаратуры НАН БеларусГ' (220072, г. Мшск, вул. Сурганава, 1, корп. 2, Рэспублша Беларусь). E-mail: jaharad@mail.ru
Information about the author
Haradnitski Yauhen Andreevich - Ph. D. Philology, assiatant professor, Leading scientific associate of the Center for the Belarusian Culture, Language and Literature researches of the National Academy of Sciences of Belarus (1, k. 2, Surganava str., 220072, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: jaharad@mail.ru
nacmyniy 16.03.2015
