CC BY
27
Ыстытут мовы i лтаратуры iмя Якуба Коласа i Янкi Купалы HAH Беларусi створаны у 2008 г. у выыку злiцця двух профтьных устаноу — Ыстыту-та мовазнауства iмя Якуба Коласа i Ыстытута лiтаратуры iмя Янкi Купалы, кожны з якiх мае сваю багатую гюто-рыю, значныя дасягненнi i адкрыццi у галiне мовазнаучай i лтаратуразнау-чай навукi.
Былы Ыстытут мовазнауства HAH Беларусi — адна са старэйшых наву-кова-даследчых аргаызацый — быу створаны 2 лютапада 1929 г. рашэн-нем Прэзщыума Беларускай акадэмй навук на базе мовазнаучых кафедрау i камiсiй, што iснавалi у структуры iнбелкульта. Ыстытут лiтаратуры за-снаваны 29 сакав^а 1931 г. на базе былой кафедры л^аратуры. З 1935 г. даследаванн у галiне беларускага мовазнауства i лтаратуразнауства праводзяцца у аб'яднаным Ыстыту-це лiтаратуры, мастацтва i мовы. Як самастойная установа у структуры Акадэмй навук БССР Ыстытут мовазнауства быу адноулены у 1952 г. у адпаведнасц з рашэннем Дзяржаунай штатнай шсп пры Савеце Мiнiстрау Саюза ССР ад 29 мая 1952 г. З 1957 г. пачынае юнаваць i самастойны Ысты-тут лигатуры АН БССР.
Аляксандр ЛУКАШАНЕЦ
дырэктар Нстытута мовы i лтаратуры 1мя Якуба Коласа i ЯнК Купалы НАН Беларуа, член-карэспандэнт
Сяргей ГАРАНН
намеснк дырэктара па навуковай рабоце Нстытута мовы i лiтаратуры iмя Якуба Коласа i Янк'1 Купалы НАН Беларуа, кандыдат фшала^чных навук
Беларускае сучаснае лтаратуразнауства
Сучасны лтаратурны працэс адбы-ваецца у культурначнфармацыйнай прасторы, што iстотным чынам адроз-нiваецца ад той, у якой фармiравалiся асноватворныя палажэннi фiлалагiчнай навую i складалiся базавыя крытэрыi i сiстэмы ацэнак мастацкасцi, значнасцi, грамадскай i эстэтычнай вартасцi л^а-ратурных творау.
Справа не абмяжоуваецца адным толькi пераразмеркаваннем роляу памiж мас-тацкай лiтаратурай, кiнематографам, дакументалiстыкай або узыкненнем своеасаблiвай вiртуальнай рэальнасцi, якая адкрывае iндывiдуальнай фантазй шырокi абсяг для рэалiзацыi творчых магчымасцей i разам з тым падпарад-коувае асобу знарок зададзенай сютэ-ме «тэхналапчных» (нават тэхнiчных) прыёмау. Зразумела, Ыфармацыя у цяперашнiм свеце свядома падаецца у вобразнай форме — ад рэкламы тава-рау i паслуг да вучэбнага матэрыялу у школьным падручыку, — прычым «тэх-налопя» падачы разлiчана на стварэн-не у свядомасц успрымальнiка яркiх i вострых эмацыянальных становiшч. З аднаго боку, псiхiка чалавека, уклю-чанага у хуткасны колабег падзей, на-
туральна не вытрымлiвае гэтага мэта-нафаванага уздзеяння з розных бакоу i або замыкаецца ад яго (адсюль харак-тэрная абыякавасць, падсвядомае, але вельмi паслядоунае жаданне не дапус-цiць у сваю душу чужы свет з яго болямi i праблемамi), або выклiкае непрадка-зальныя у кожным асобным выпадку эмацыянальныя рэакцыi, яуную прагу да лёгкага, смешнага да знешне пры-вабнага, што не патрабуе н глыбокай рэфлексй, нi роздумау i што не пакщае у душы глыбокага следу. Лiтаратура, па самой сваёй прыродзе разлiчаная на няспешлiвае успрыняцце, на паглыб-ленне у тэкст, на суперажыванне героям i аналiтычны роздум над праблемамi быцця, нiбы адыходзiць у культурным жыцц на другi план разам з духоуньш каштоунасцямi, якiя нясе i сцвярджае. «Мастацкая лiтаратура як грамадсю iнстытут, — адзначае айчынны даслед-чык М. Тычына, — перажывае не леп-шыя часы. Скончылася эпоха «вялiкiх нарацый», адзiн за адным сыходзяць у лепшы свет «вялш наратары» XX ст. Яны стварылi вакол сябе энергетычнае «поле лигатуры», структуравалi твор-чую прастору, у якой вольна жыло i дыхала беларускае слова. Ад былога ма-
.ФШАЛАПЧНАЯ СКАРБН1ЦА
налiту СП (Саюза пюьменмкау. — С.Г.) адколваюцца па розных прычынах част-кi «саюзау», «аб'яднанняу», «груповак». У аснове гэтага працэсу — iмкненне вы-рашыць здауненую праблему прафесш-най i аматарскай творчасщ элiтарнай i масавай л^аратуры, сталiцы i правн цыi, бытаапюальнай i iнтэлектуальнай плыняу. Hазiраецца небяспечнае павы-шэнне крытычнай тэмпературы вакол штаратурнага пытання», калi заста-ецца толькi гучна абвясцiць аб «смерц лiтаратуры» у маштабах беларускага соцыуму i аб «скасаваннi мастацкай ль таратуры як сацыяльнага iнстытута» [1].
Але, як падаецца, рэч i у тым, што самi духоуныя каштоунасц — як этычныя, так i эстэтычныя — знаходзяцца у скла-данай дынамiцы, прадстаюць у кожную эпоху у неаднолькавым аблiччы i, быц-цам то страчваючы сваю актуальнасць, то раптоуна адкрываючыся у нязвыклых формах наноу, вщазмяняюцца, напау-няючыся новым гiстарычным зместам. У гэтым сэнсе можна меркаваць, што i беларуская лiтаратура, сама выступаю-чы у якасцi духоунага скарбу народа, усё болей атрымлiвае у сучаснай культуры ролю новай, своеасаблiвай формы гра-мадскай свядомасщ з аднаго боку, тра-дыцыйна мяжуючы з мастацтвам, але з Ышага — рэалiзуючы задачы па самаус-ведамленнi i самаацэнцы чалавека, па вызначэнн яго месца i ролi у жыццi i у свеце, што пераважна выступала сферай даследавання культуралоги i рэалiзоува-лася у фтасофи i грамадскай щэалоги.
Ва умовах, калi унутранае аблiчча ча-лавечай асобы змяняецца, к^ пера-емнасць самiх лiтаратурных традыцый у многiм парушана, калi у грамадстве выяуляюцца скептычныя настроi ад-носна нацыянальных i гуманiстычных маральных каштоунасцей, акадэмiчнае лтаратуразнауства, каб зарыентавацца у пераменлiвым свеце i выканаць свае задачы па раскрыццi духоунага патэн-цыялу прыгожай славеснасцi, пав^на
змянiць унутраныя фактары свайго ю-навання, «пераразмеркаваць» патэнцы-яльныя магчымасцi i рэзервы у разумен-нi i асэнсаваннi л^аратурнага i, шырэй, культурнага развiцця грамадства.
гэтаму служыць як абнауленне даслед-чых метадау, так i пашырэнне спектру навуковых тэм, арыентаваных на акту-алiзацыю базавых каштоунасцей народа. Асаблiвая роля у гэтым належыць тэорыi лiтаратуры, у межах якой адбы-ваецца i вывучэнне самой лiтаратуры, i «самарэфлексiя» лтаратуразнаучай навукi. У тэме <^ждысцыпл^арныя даследаванн актуальных праблем тэорыi лiтаратуры (стварэнне мадэлi «фiласофii лiтаратуры»)» (навуковы гарауык — доктар фiлалагiчных навук М. Тычына) якраз i высвятляецца гра-мадскi статус лiтаратуразнауства у сютэме сацыяльных i грамадскiх навук. Сур'ёзнае навуковае забеспячэн-не развщця нацыянальнай культуры, навукi, лiтаратуры i мастацтва, пошукi аптымальнага варыянта вырашэння са-цыяльных i духоуна-маральных праблем магчымы толькi на мiждысцыплiнарнай аснове, таму што прадметам лтарату-разнаучых даследаванняу з'яуляецца мiнулае мастацкай лiтаратуры як твор-чы працэс i лiтаратурнай крытыю з яе увагай да сучаснага щэйна-выяуленчага стану беларускага лiтаратурнага працэсу, вывучаным у аспекце актуальных на-цыянальна-дзяржауных задач i перспек-тыу эстэтычнага развiцця, што патрабуе спалучэння у даследаваннях элементау класiчнага лiтаратуразнауства i куль-туралогн, эстэтыкi, гiсторыi, фiласофii, псiхалогii i сацыялогii.
Лiтаратурны твор «ажывае» у свядомас-цi людзей розных пакаленняу заусёды наноу. Таму, з'яуляючыся актам ду-хоуна-эмацыянальнага дыялога памiж людзьмi розных эпох, помнiк мiнулага пры кожным новым гiстарычным прачы-таны выступае у якасцi новага духоунага утварэння, што спараджаецца як свядо-
масцю пюьменыка (або культуры аутара, што стварае мастацкiя вобразы i сюжэт), так i свядомасцю успрымальыка, якая заключае новае мастацкае адкрыццё. Даследаванне «Беларуская лiтаратурная класiка i сучаснасць: праблемы характа-ралогii» (навуковы гарауык—доктар фiла-лапчных навук В. Жураулёу) менавiта i прысвечана высвятленню асновасутнас-ных момантау у спасцiжэннi асаблiвасцей мастацкага адлюстравання беларускага нацыянальнага характару. З апорай на метадалопю сiстэмна-комплекснага пады-ходу i параунальна-тыпалагiчнага аналiзу асобных творау Я. Коласа, Я. Сшкова, А. Кудрауца, А. Казлова i iнш. вызначаны народныя ацэначныя крытэрыi i агуль-началавечыя прынцыпы духоунасцi, якiя выяуляюць рэальную эстэтычную сут-насць праз прызму светауспрымання, ацэнак i поглядау канкрэтнага чалавека. Узаемадапаможная i узаемадапауняль-ная эстэтычная i дыялапчная камунiка-цыя устанаулiваецца праз раскрыццё разгорнутай формы эпiчнасцi i разнастай-ных варыянтау яе лаканiчнага выяулення у раманах «Птушкi i гнёзды» Я. Брыля, «Улiс з Прусга», «Pасiя», «Вяртанне» У. Гнiламедава, «Сто гадоу адзiноцтва» Г.Г. Маркеса, «Тры пуды жыта» i. Пташ-ыкава, «Познiя яблыкi» А. Кудрауца i iнш. У кантэксце далейшага навуковага спас^жэння анталагiчнай сутнасцi нацыя-нальнага духоунага ядра абгрунтавана метадалапчная перспектыунасць мараль-на-каштоунаснага падыходу да асэнса-вання iндывiдуальна-аутарскiх пюьмен-нiцкiх канцэпцый беларускага нацыянальнага характару, ментальна-псiхалагiчных якасцей беларусау у лiрыцы М. Багда-новiча i iншых паэтау-«нашанiуцау» ма-лодшага пакалення (А. Гарун, З. Бядуля). У кантэксце фармiравання нацыянальнай щэнтычнас^, духоуна-культурнай напоу-ненасцi разгледжана творчасць К. Чор-нага i iтальянскiх праза^ау Э. Вiтарынi, i. Кальвiна i iнш. Тыпалагiчныя супадзеннi дазволiлi раскрыць дадатковыя сэнсавыя адценнi i с^ацыйную семантычную канк-
№7(89)_2010 НАУКА И ИННОВАЦИИ
31
В МИРЕ НАУКИ
рэтнасць вылучаных мастацюх артэфак-тау, што, у сваю чаргу, спрыяе больш дакладнаму прачытанню з'яу i знакау нацыянальнай лтаратуры, а таксама дапамагае вылучыць iерархiчную структуру прыярытэтау i стратэпй у фармiра-ваннi лiтаратурна-мастацкага кантэксту. На прыкладзе разгляду аповесцей таюх беларускiх празакау, як А. Жук, А. Фе-дарэнка, А. Казлоу, А. Наварыч, А. Брава, А. Асташонак, Б. Пятровiч, Ю. Стан^ч i iнш., прааналiзаваны шырокi дыяпазон судакранання чалавека i свету.
У сучасным свеце, дзе культурныя i моуныя бар'еры у многiм пераадолены i дзе геаграфiчныя адлегласцi ц паль тычныя межы не замшюць адкрытаму дыялогу культур, надзвычай важным з'яуляецца высвятленне лiтаратурных сувязей i уплывау, што палягаюць у творчым засваеннi адной лiтаратурай мастацкага вопыту iншай. Вядома, любы лiтаратурны уплыу звязваецца з частковай трансфармацыяй запазыча-нага узору, з яго перапрацоукай у ад-паведнасцi з нацыянальным развiццём i нацыянальнымi традыцыямi, а таксама щэйна-мастацкай своеасаблiвасцю творчай Ыдывщуальнасц пiсьменнiка. Пытаннi лiтаратурнай кампаратывюты-кi знаходзяць адлюстраванне у тэме «Беларуская i еурапейскiя лiтаратуры у агульнай прасторы маральных каштоу-насцей» (навуковы кiраунiк — кандыдат фiлалагiчных навук М. М^ч). Разгляд творчасц Я. Коласа, М. Гогаля i Т. Шау-чэнкi у адзшм кантэксце грамадска-гiстарычнага i нацыянальна-культурнага фону як важнейшага чыныка ладу жыц-ця, менталiтэту, сацыяльных i этнiчных характарыстык народау дазволiу па-но-ваму раскрыць асаблiвасцi мастацкага увасаблення топасау стэпу, поля, саду, дароп i iнш. ва увязцы з iх традыцыйнай, ментальна i гiстарычна сфармiраванай семантыкай.
Лiтаратура кожнай гютарычнай эпохi вызначаецца шматграннасцю форм, не-
адназначнымi кантактамi з навакольнай рэчаюнасцю, суiснаваннем i барацьбой у лп"аратурным руху розных iдэйных i мас-тацкiх пачаткау. Гэта ставщь перад су-часнымi лiтаратуразнауцамi цэлы шэраг праблем метадалагiчнага характару. На-вукова-даследчая тэма «Сучасная Беларусь: свет лигатуры у комплексным за-сваеннЬ (навуковы кiраунiк — кандыдат фталапчных навук А. Манкевiч) якраз i прысвечана вывучэнню iнтэрпрэтацый-ных падыходау, што звязваюць мас-тацгая з'явы у адзiныя заканамернасцi мастацкага мыслення, эпохi iснавання i дынамш развiцця лiтаратурных жанрау, а таксама — паэталапчнай адметнасцi лiтаратурнага працэсу на Беларусь На-прыклад, сучасныя эксперыменты у дра-матургii — як чыста фармальныя, так i сюжэтна-змястоуныя — не з'яуляюцца нечым экстраардынарным. Пошукi у гал^е драматургiчнай архiтэктонiкi, увасаблення сцэнiчных характарау i г.д. актывiзуюцца спарадычна, пачынаючы з сярэднiх вякоу. i праходзяць яны, як правiла, пад лозунгам стварэння «новай драмы».
У падтрыманнi i захаваннi нацыянальнай свядомасцi i нацыянальнай адмет-насцi народа i краiны асаблiвае месца займае лтаратурная спадчына, створа-ная на Беларусi на працягу стагоддзяу. Аднак справа яе выдання ускладняецца тым, што пераважная большасць арып-нальных крынщ захоуваецца у кыга-сховiшчах, бiблiятэках i архiвах суседнiх дзяржау — Расн, Лiтвы, Польшчы, Украь ны. Беларусь, напэуна, адзiная краiна у сучаснай Еуропе, якая не мае поунага выдання помнiкау свайго старажытнага пiсьменства. Зразумела, што без ул^у Усiх этапау, якiя прайшла лтаратура у сваiм развiццi, карцiна сучаснага ль таратурнага працэсу будзе далёка не поунай. З iншага боку, сярод творау беларускай старажытнасцi знаходзщ-ца нямала карысных iнфармацыйных крынщ i высокамастацкiх творау, якiмi беларусю народ можа ганарыцца неза-
лежна ад таго, якую ролю адыгралi яны у лiтаратурным развiццi. Гэта вымагае ад даследчыкау складанай пошукавай i тэксталагiчнай работы, якая ажыццяуля-ецца у межах тэмы «Беларуская лтара-тура XI — XIX стст.» (навуковы кiраунiк— кандыдат фталапчных навук В. Чамя-рыцю). iстотная асаблiвасць працы у тым, што тэксты старабеларускiх творау рыхтуюцца да публiкацыi па унiкальных рукапюах, у якiх адлюстраваны асабль васц мовы, iдэйна-стылiстычнай Ытэр-прэтацыi помыкау у эпохi, калi дадзеныя творы распаусюджвалiся на тэрыторыi Вялiкага княства Лтоускага. Пры гэтым з машмальнай дакладнасцю захоува-юцца i узнауляюцца мясцовыя асабль васцi тэкстау, што дазваляе дакладна аднавiць карцiну iх бытавання на Бе-ларусi у ХН — Xviii стст. i тым самым унесцi iстотную карэк^роуку у сучасныя уяуленнi аб лтаратурным працэсе пад-час старажытнасцi, а таксама стварыць перадумовы для поунага выдання усяго корпусу старажытнага беларускага пюь-менства у далейшым.
Свайго навуковага i культурна-асветнщ-кага значэння не страчвае i ажыццяу-ленне акадэмiчных выданняу лтаратур-най клаш. Дакладна узноуленыя, за-бяспечаныя адпаведным гiстарычным i лтаратуразнаучым каментарыем зборы творау М. Танка, Я. Коласа, I Шамякiна i iншых майстроу жывога беларускага слова будуць абуджаць у чытача iмкнен-не далучыцца да высокай духоунай твор-часц i выхаваць у сучаснiка i нашчадка iмкненне да творчай самарэалiзацыi.
Лiтаратура
1. М.А. Тычына. Сацыяльны статус беларускай л1таратуры I грамадсш практык1 / Выяуленча-мастацк1я, аргаызацыйныя I щэалапчныя прабле-мы сучаснай беларускай лгаратуры у яе сувязях з грамадск1м1 практыкам1: Мат-лы Рэсп. навук.-тэарэт. канф. (М|нск, 19—20 мая 2009 г.) / 1нсты-тут мовы I лгаратуры 1мя Якуба Коласа I Янк1 Купалы НАН Беларус1. — Мн., 2009. С. 16—17.
