CC BY
18
Алесь БРАЗГУНОУ старшы навуковы супрацоушк 1нстытута мовы I лтаратуры iмя Якуба Коласа I Янк Купалы НАН Беларуси, кандыдат флала^чных навук
Ыбы старажытны К^зей, пакалеча-ны бязлiтасным часам i раунадушны-мi людзьмi, але трывалы i нязрушны, высiцца у смузе стагоддзяу велiчны гмах штоускай» спадчыны. Не усё ацалела да нашых дзён, але i не усё страчана беззваротна. Часам варта адно нагнуцца, пазбiраць адпалыя наузбоч камян i умацаваць iх на належнае месца. Доугая i марная гэта праца для самотнага чалавека — не паспее умацаваць адз^ мур, як валщца друп, але удзячная, хаця i карпатлiвая, для мнопх. Так i з «Каль зеем» нашай супольнай з суседзямi спадчыны — мнопя народы яго буда-валi, укладаючы сваю душу i талент, многiм яго i адбудоуваць.
Кал1зей супольнай спадчыны
Ля вытокау сучаснай беларускай дзяржаунасц стаяць два калосы Сярэд-нявечча — Кеуская Русь i Bялiкае Княс-тва Лтоускае, Рускае i Жамойцкае. ^ адносна Кiеускай Русi сярод навукоуцау iснуе больш-менш стабiльная згода: Русь — супольная спадчына беларус-кага, рускага i украiнскага народау, то у пытаны ВКЛ погляды разыходзяцца радыкальна. i гэта апраудана, бо акурат на час юнавання ВКЛ прыпадае гюта-рычная легiтымацыя (узаконьванне) беларускай, лплускай i укра^скай нацый, кожная з якiх небеспадстауна прэтэндуе на спадчыну дзядоу. Сапрауды, ВКЛ ю-навала як полiэтнiчная славяна-балцкая дзяржава XIII — XVIII стст., ядром якой была тэрыторыя сённяшняй Беларусi. У розныя перыяды свайго iснавання яна уключала землi сучаснай Лiтвы (Аукш-тота i Жамойць), Украiны (Русь, Валынь, Падолле), усходу Польшчы (Падляшша), Латвii (Ыфлянты), захаду Расii (Смален-шчына i Севершчына). Для украiнскiх навукоуцау згаданая праблема апошнiм часам страцiла былую актуальнасць, бо на першы план выйшла тэорыя Кiеускай Русi як старажытнаукра^скай дзяржавы. Таму «барацьба» за спадчыну ВКЛ пра-цягваецца памiж беларускiмi i лiтоускiмi даследчыкамi.
Продга беларусау маглi, вядома, назы-ваць сябе i русiнамi (традыцыя часоу Руа), i лiтвiнамi (традыцыя часоу ВКЛ). Пры тым саманазва уласна лтоуцау была аукштайты (усходняя гал^а, у складзе ВКЛ ад пачатку) i жэмайты (заходняя галiна, у склад ВКЛ канчаткова патрапiлi
па выыках Грунвальдскай бiтвы 1410 г.), што, аднак, не выключала магчымасц ужывання iмi палiтонiма лтвн (але не русн). Тым не менш трэба '^чваць, што нiколi уся тэрыторыя беларускiх зямель не называлася Лiтвой, як не называлася так да XIX ст. i уся тэрыторыя сучаснай Лтоускай Рэспублiкi, але разам яны амаль паутысячагоддзя утваралi Вялiкае Княства Лтоускае, Рускае i Жамойцкае. Кажучы жартам, варта памятаць клаач-ныя радкi з «Прамовы Mялешкi» (1589): «Але Жыкгимонта Первого — солодкая паметь его! Той немцев, як собак, не любил, и ляхов з их хитростю велми не любил, а литву и русь нашу любително миловал».
У яюм бы функу н працягвалася дыс-кус1я, несумненна адно: мова, што у XIV— XVIII стст. выконвала у ВКЛ функцыю дзяржаунай, як яе нi называй (старабе-ларускай, канцылярскай, русiнскай, ль тоускай, лiтвiнскай) — славянская, а гэта сведчыць пра рэальны этычны склад грамадства. Mенавiта ёй (пры усiх рэпя-нальных адрозненнях) паслугавалюя не толькi продкi беларусау i украiнцау, але i балтамоуныя у паусядзённым жыццi жыхары Аукштоты i Жамойцi, таксама як i татарскае насельыцтва. Словам, афь цыйная, замацаваная Статутам 1588 г. мова ВКЛ — не выключна спадчына беларусау i украЦау, але i лiтоУцау, тата-рау, яурэяу (яюя яшчэ на пачатку ХХ ст. для адрознення ад Ышых свах еурапей-скiх супляменнiкау звалiся лпъакам^; разам з тым, славянская мова ВКЛ аказала вырашальны уплыу на фармiраванне ль
Ф1ЛАЛАГ1ЧНАЯ СКАРБН1ЦА
таратурнай нормы сучасных беларускай i укранскай моу.
З уыкальнасц ВКЛ як шматнацыяналь-най, шматмоунай у рэальным жыцщ шматканфесiйнай дзяржавы выыкае i непауторнасць яго лтаратурнага ландшафту. Вядома, пры жаданн можна бясконца кроiць гэты шрог» на нацы-янальныя «кавалю», даводзячы адзiн аднаму слушнасць уласнай пазщьи, вы-слауляючы цывiлiзаванасць продкау i iх здзяйсненнi, «прапюваючы» на уласным нацыянальным «хутары» велiчныя пос-тац асветыкау, пюьменыкау, друкароу. iх дзейнасць адбывалася у гарадах i мястэчках, яюя сёння апынулiся у розных дзяржавах — Беларуси Лiтве, Польшчы, Украiне, таму сам прынцып тэрытары-яльнасцi дае кожнай з iх падставы залiч-ваць культурны набытак пэунага творцы у сваю скарбонку. Падыход, у прынцыпе, слушны, к^ б не адна прыкрая а^ч-насць: прыпiсванне даследчыкамi творцу таго тыпу нацыянальнай щэнтычнас-Ф, якi узыкае у Еуропе толью у XIX — XX стст. i прымаецца самiмi даследчыкамi. Па вялшм рахунку, усе пiсьменнiкi Вяль кага Княства—штоусюя» (бо творчасць iх працякала у щэйным, эстэтычным, культурна-гiстарычным i мастацкiм полi не беларускай, польскай цi лтоускай ль таратуры, але лiтаратуры ВКЛ), i толькi з лiквiдацыяй палiтычнай суб'ектнасцi ВКЛ у 1772—1795 гг. распачынаецца у XIX ст. «перагрупоука» пюьменыкау па моуна-нацыянальным прынцыпе.
Словам, немагчыма ацанщь мiнулае, седзячы на высокай «званщы» сучас-нага прагрэсу i азiраючы на яго з «хма-рачосау» сённяшняй цывiлiзацыi. Дужа карысна, а для даследчыка асаблiва, спусцiцца на зямлю i «заглыбiцца у прадмет»: зразумець светапогляд продкау, лад iх думак, кругагляд, памкненнi — спас^гнуць сэнс i дух iхняй эпохi, адю-нуушы на бок свае апрыёрныя устаноую (гэтае вось — наша, а гэтае — чужое, што i даследаваць не мае сэнсу). З пэу-най доляй iронii кажучы, нашыя веды пра гiсторыю 0 лтаратуру у тым лiку) уласна-
га народа у XIV—XVIII стст. шмат у чым тагая, быццам жывём у эпоху да 1492 г. — часу адкрыцця Калумбам Амерыю: бач-ная берагавая лш, а сам новаадкры-ты мацярык яшчэ схаваны у ранiшняй смузе. Таму самы час узбройвацца ад-паведнымi прыладамi i даследаваць не-спазнанае, але не з шабляй наперавес, а з розумам i разуменнем.
Вядома, вывучэнне дауняга пюьменства у любой краiне, акрамя вырашэння улас-на культуралагiчных задач, адыгрывае i iдэалагiчную ролю — пюьмовыя тра-дыцыi сведчаць аб трывалай дзяржау-насцi на пэунай тэрыторыi, а значыць — гютарычнай легiтымнасцi («стажу») самой дзяржавы. Будучы састауной час-ткай iдэалогii мадэрнай нацьи, засвед-чаная у помыках пiсьменства традыцыя дзяржаунасц служыць падмуркам нацыянальнай еднасщ што i назiраецца у нашыя днi у выпадку Лiтвы, Украны i шматлшх iншых «новых» краiн свету. Адсюль — iмкненне надаць нацыяналь-ную афарбоуку многiм з'явам, асобам i падзеям дауыны. Што, прауда, часта суправаджаецца з боку асобных даслед-чыкау праявамi нацыянальнай фанабэ-рыи, жаданнем прыватызаваць у межах адной нацыи тое, што з'яуляецца плёнам працы многiх. У выпадку ВКЛ надзвычай важнае значэнне мае не толью сумес-нае вывучэнне беларусш, лiтоускiмi, польскiмi i украiнскiмi даследчы^ су-польнай пiсьмовай спадчыны, але i яе Ытэрпрэтацыя як агульнага набытку. За-дамося пытаннем: ц магчыма падзялiць дакументы Вялiкакняскай канцылярыи, так званую Лiтоускую Метрыку, па нацыянальнай прыкмеце? Думаецца, адказ вщавочны. Раней за астатнiх зразумелi гэта гiсторыкi, сведчанне чаму — пас-пяховае ажыццяуленне мiжнароднага (польска-лтоуска-беларускага) праекта па выданнi Лiтоускай Метрыю.
З'яуленне новых акадэмiчных гiсторый лтаратуры у Лiтве i Беларусi свед-чыць, што лiтаратуразнауцам нашых кра^ прыспеу час брацца за працу па стварэнн агульнай гiсторыi лп"аратуры
ВКЛ (з выданнем у кожнай кра^е на нацыянальнай мове) [1]. Адметна, што шга лiтоускiх калег мае назву «Псторыя лiтаратуры Лтаы XIII — XVIII стагод-дзяу» (у дадзеным выпадку Лiтва тоесна ВКЛ, пра што сведчаць назвы раздзелау — «Л^аратура на русiнскай мове», «Ла-цiнамоуная i польскамоуная лтаратура Лiтвы», «Творы на лiтоускай мове»). На жаль, айчынныя навукоуцы засталюя на ранейшай пазiцыi («Гiсторыя беларускай л^аратуры XI — XIX стст.»; больш дарэчнай была б назва «Псторыя л^а-ратуры Беларус XI — XIX стст.», хаця i яна не зусiм карэктная). У выглядзе вышэйназваных «Гiсторый...» маецца надзейны грунт для сумесных даследа-ванняу, якiя павiнны цесна спалучацца з выданнем арыпнальных помнiкау тсьменства. Вядома, з-за таго што пераваж-ная iх большасць захоуваецца па-за межамi Беларусi, праца нашых вучоных робiцца больш складанай у параунанн з магчымасцямi iх замежных калег. Так, у акадэмiчнай серый Ыстытута лтара-туры i фальклору Лпъы «Senoji lietuvos literatura» («Дауняя лiтоуская лтарату-ра») ужо выдадзена 30 дыхтоуных та-моу, што змяшчаюць не толькi артыкулы па шыроюм спектры лiтаратуразнаучых праблем, але i помнш на мове арыпна-лу, iх пераклад на лтоускую мову. Знач-ным дасягненнем стала выданне збору творау Мiкалая Гусоускага i Яна Радва-на з фашмтьным узнауленнем стара-друкау [2]. Маюцца пэуныя дасягненнi i з беларускага боку [3].
Выданне пюьмовай спадчыны (на мове арыгiнала i у перакладзе на сучасную на-цыянальную мову) не павiнна быць «пры-ватнай» справай даследчыкау, яно патра-буе самай пiльнай увап i падтрымкi з боку дзяржавы па той простай прычыне, што з'яуляецца элементам нацыянальнага прэстыжу, нават—без перабольшвання— таюм самым неабходным яе сiмвалам, як пмн, сцяг i герб. Усведамляючы гэта, урады самых розных дзяржау бяруць пад сваю апеку шматлш серыйныя выданнi помнкау айчыннага пюьменства. Варта
№11(93)_2010 НАУКА И ИННОВАЦИИ
27
назваць шматтомныя «Помнш лтара-туры Старажытнай Руот (выдавался у СССР, а нядауна перавыдадзены i у Расiйскай Федэрацыi); «Бiблiятэку поль-CKix пюьменнкау», «Сярэднявечную ла-цiнскую бiблiятэку» i iнш. (выдаюцца у Польшчы аж з XiX ст.), «Помнiкi дауняй украiнскай лтаратуры», каб пераканацца, што патрэба з'яулення падобнай серыi у Беларусi дауно наспела. Два выданнi «Анталогй дауняй беларускай лтарату-ры: Xi — першая палова XVIII ст.» будуць тут слабым суцяшэннем.
Парадаксальна, але ва уяуленн шара-говага сучаснага беларуса лiтаратурная псторыя роднай краiны пачынаецца пе-раважна у XiX ст. з асобы Ф. Багушэвiча або В. Дуына-Марц^^ча, у лепшым выпадку гэтае «веданне» дапауняецца скупымi фактамi з жыцця i дзейнасцi гу-манютау эпохi Адраджэння — Ф. Скары-ны, В. ЦяпЫскага i С. Буднага. Мiж тым адна паэзiя XVI ст. ц змясцiлася б нават у 10 прыстойных тамах, палемiчная ль таратура — у 30, а мемуарыстыка — у 50! Словам, без <^зтоую» у выглядзе дыхтоунай кнiжнай серыi цяжка весц га-ворку пра Беларусь як частку сусветнай культурнай прасторы не тольк у XIV — XVIII стст., але i у дзень сённяшы, а у глабалiзаваным свеце, дзе штогод памiрае з паудзесятка так званых «малых» моу, — i пагатоу. Паколькi любая лтаратура — з'ява мастацкая, iдэйная i iдэалагiчная, мова помнiка пiсьменства не пав^на мець апрыёрнага значэння: у адваротным выпадку давялося б выкь нуць з нацыянальнай скарбонкi творчы даробак лац^амоуных паэтау М. Гу-соускага, С. Рысiнскага, Я. Радвана, польскамоуную творчасць С. Буднага, А. Рымшы, Ф.-У. Радзiвiл i многiх iншых, пераважную большасць польскамоуных палемiчных трактатау.
Разумеючы гэта, Урад Беларусi у межах сусветнага праекта «Памяць чалавец-тва» стварыу адмысловую праграму па пераводзе уах наяуных помнкау айчын-най пюьмовай i дакументальнай спад-чыны у цыфравы фармат — своеасаб-
лiвую электронную бiблiятэку. Вядома, паспяховае выкананне праграмы наурад ц магчымае без цеснага супрацоунiцтва са спецыялiстамi суседнiх i больш адда-леных краiн, у бiблiятэках i архiвах якiх захоуваецца пераважная большасць ай-чыннай кнiжнай i рукапiснай спадчыны. Зрэшты, многiя нашы пiсьмовыя помнiкi ужо сёння прадстаулены у электронных бiблiятэках — «Polona» (polona.pl, Поль-шча) i «Digitale Bibliothek» (mdz10.bib-bvb. de, Гермаыя).
Безумоуна, увесь лiтаратурны набытак мiнулых эпох — не больш як з'ява культуры, ^i не адбываецца працэс яго н тэграцыi у цывiлiзацыйную прастору сучаснага грамадства, ^i ён не служыць для кожнага прадметам гонару за слау-ную м^уушчыну свайго народа, а самi продкi разглядаюцца адно як «дадатак» да чужой быццам бы iм дзяржавы. А мiж тым узгадайма, якi патрыятычны i духоу-ны уздым перажывала наша грамадства з нагоды святкавання 500-гадовага юбтею з дня нараджэння Ф. Скарыны, аднаулення крыжа св. Еуфрааны Полац-кай, факсiмiльнага выдання Тураускага i Слуцкага Евангелляу! Урачыстасцi, што суправаджалi названыя падзеi, засвед-чылi вял^ю цiкавасць грамадства да гiсторыi роднага краю i паказалi, што пераадолець адлегласць памiж лта-ратурай м^улай i сучаснай немагчыма без выдання рознага кшталту антало-гiй, зборау творау дауых пюьменыкау, артыкулау i манаграфiй пра iх жыццёвы i творчы шлях, факсiмiльных выданняу старажытных помыкау — толькi пры гэтай умове можа падтрымлiвацца пас-таянная фкавасць грамадства да сваёй спадчыны i м^уушчыны наогул, могуць узыкаць адметныя творы i культурныя Уцыятывы. Яскравае сведчанне таму— творчы даробак Сяргея Кавалёва, яга не тольк стварыу шэраг выдатных п'ес па матывах перакладных рыцарскiх ра-манау XVI ст. («Балада пра Бландою», «Трышчан ды iжота») i творау пiсьменнiц XVIII ст. («Чатыры гiсторыi Саламеi», «Францiшка, або Навука кахання») [4],
але i абагульыу свой навуковы досвед у шэрагу манаграфiй; па-майстэрску вы-кананыя А. Разанавым паэтычныя адап-тацыi творау старажытнага пiсьменства («Кнiга перастварэнняу»); заснаваныя на сярэднявечнай беларускай музыцы i тэкстах мультымедыйныя праекты гурта «Стары Ольса»; нарэшце, з'яуленне шматлiкiх рыцарскiх клубау, правядзенне фестываляу сярэднявечнай культуры...
Пры усiм тым неаднойчы даводзiлася сутыкацца з меркаваннем: а навошта цягнуць гэтую «старызну» у сучаснасць, цi мала што было у даунейшыя часы, ц не лепш жыць патрэбамi дня сённяшня-га? Прызнацца, дзiуныя думк для прад-стаунiкоу краiны, якая мае тысячагадо-вую традыцыю дзяржаунасц i адметнай культуры. Без упюання гэтай традыцыi у сённяшнюю культурную прастору усе размовы пра нашу глыбокую духоу-насць, даунюю улучанасць у еурапейскi культурны кантэкст i свой унёсак у агуль-началавечую скарбонку рызыкуюць за-стацца адно пустым^ нiчога не вартьш словамi. Для нацыi, якая пачалася з Кнт, гэта недаравальна, бо асэнсаван-не месца уласнай пстерыи i культуры у свеце, запатрабаванасць у гэтым з боку грамадства — надзейны паказчык цы-вiлiзацыйнай сталасц любой нацыi i яе пстарычнай перспектывы.
Лiтаратура
1. Ulcinaite E., Jovaisas A. Lietuviq_ literatüros istorija XIII — XVIII amziai. — Vilnius, 2003; Псторыя беларускай лгаратуры XI — XIX стст.: У 2 т. — Мн., 2006—2007.
2. Mikalojus Husovianas. Rastai. Vilnius, 2007; Jonas Radvanas. Rastai. — Vilnius, 2009.
3. Александрыя. — М^ск, 1962; Помнiкi старажытнай беларускай ^сьменнасцк — Мн., 1975; Помнга мемуарнай лтаратуры Беларус XVII ст. — Мн., 1983; Беларуси Трышчан. — Уроцлау, 2006; Беларусш Александрыя, Троя, Трышчан: Перакладная белетрыстыка Беларусi XV — XVII стст. — Мн., 2009.
4. Сяргей Кавалёу. Стомлены д'ябал: п'есы. — Мн., 2004; Навука кахання: п'есы. — Мн., 2005.
