CC BY
18
<
СП
Беларуская школа
псторыка-фшасофшх
даследаванняу:
станауленне (60-70-я гг. XX ст.)
УДК 1+316.74]:001.8.(091) "19"(476+477)
Рэзюмэ. Дадзены артыкул з'яуляецца фрагментам з новай кшп аутара «Нацыянальная фшасо<^я Беларусi», якая выходзщь сёлета у выдавецтве «Беларуская навука». Увага сканцэнтравана на важным кампаненце развщця кожнай навуковай школы - метадалапчнай праграме, вылучаюцца яе элементы i асноуныя тэндэнцыi развiцця. Адзначаецца надзвычайная прадуктыунасць дасягненняу першапачатковага этапу станаулення айчыннай школы гiсторыка-фiласофскiх даследаванняу.
Ключавыя словы: iнтэлектуальная гiсторыя Усходняй Еуропы, фiласофская думка Беларусi, генеалогiя традыцыi, трансфармацыя тэарэтыка-метадалагiчных праграм.
Валерый Евароуш,
загадчык Цэнтра псторыка-фшасофсш i кампаратыуных даследаванняу 1нстытута фiласофii НАН Беларусi,
кандыдат фiласофскiх навук, дацэнт
Перыяд сталасщ школы псторыка-фшасофсюх даследаванняу у Беларуы прыпадае на канец 60-х - пачатак 70-х гг. мшулага стагоддзя, калi да збору i абагульнення асобных фрагментау штэлекту-альнай рэальнасщ мiнулага, адлюстраваных у кнiзе [1], дадалося нашсанне прац тэарэтычнага плана, прысве-чаных не толькi пэунаму сiнтэзу сабранага матэрыялу, але i задумванню той цi iншай канцэптуальнай схемы, здольнай ахапiць усю рэальнасць i паказаць некаторыя тэндэнцыi яе развщця. Нейюм прамежкавым пунктам гэтай работы было выданне [2]. Па сутнасщ, з гэтых дзвюх кшг пачынае назапашвацца вопыт комплексных даследаванняу у галше беларускай фiласофii. Праз аба-гульненне здабыткау пасляваеннага перыяду адбываец-ца выбудоуванне тых метадалапчных узорау, на якiх i цяпер грунтуюцца нашы пошукi.
Цiкавасць да пачатковага i малавывучанага перы-яду псторьп развiцця беларускай гюторыка-фшасоф-скай школы абумоулена не толькi выключна навуковым запытам да атрыманых тады практычных вышкау. Тым больш што працэс, яю звычайна называецца назапашван-нем эмпiрычнага матэрыялу, у той час тольк пачынауся. У дадзеным артыкуле мы найперш засяродзiмся на тым важным кампаненце развщця кожнай навуковай школы, яю называецца метадалапчнай праграмай. Ввдавочна, што у разглядаемы перыяд, улiчваючы асаблiвы статус фшасо-фii у структуры савецкай гумаштарнай навукi, падобныя праграмы былi iдэалагiчнымi канструкцыямi.
Гады, якiя прайшлi пасля распаду Савецкага Саюза, неяк прывучылi нас ставiцца з пэунай падазронасцю да той спадчыны, што была назапашана (асаблiва у галiне гумаштарных навук). З iншага боку, шмат у чым гала-слоуная заява, што у савецкай фiласофii або было усё дрэнна, або наогул не было шчога [3], не мае вялшай пра-дуктыунасць У галше «вялшай навую», гэта значыць той структуры, якая не толью вучыць, як правiльна апiсваць, сапрауды важныя не дэкларацыi або прапаганда щкавых канцэптуальных схем, але канкрэтны вынiк, дзе самi кан-струкцьп не заусёды з'яуляюцца першаснымi.
Збiраць матэрыял, у нейкай ступенi ашсваць асоб-ныя персаналii цi эпохi магчыма не толькi прытрым-лiваючыся розных метадалогiй, але i юруючыся рознымi сiстэмамi пераконвання або iдэалагiчнымi прынцыпамi. I у гэтым дачыненш варта прывесцi вытрымку з уступна-га раздзела кнiгi [1, с. 6], якая належыць пяру акадэмша АН БССР Вiталя Андрэевiча Сербенты (1895-1980): «Да кожнага мыслiцеля на кожным этапе вдэйна-палиыч-най i фiласофскай барацьбы мы павiнны падыходзiць з улiкам часу i месца... Адной з умоу навуковага вы-вучэння развiцця грамадска-палiтычнай i фшасофскай думкi з'яуляецца, такiм чынам, строгае прытрымлiванне гiстарычнай канкрэтнасцi. Iдэi i тэарэтычныя пабудовы таго цi шшага мыслiцеля для аднаго гiстарычнага перы-яду могуць быць станоучымi i прагрэыуным^ хоць для iншага перыяду, у дастасаваннi iх да шшай гiстарычнай эпохi, тыя ж самыя палажэннi становяцца адсталымi i нават рэакцыйнымь Усё залежыць ад канкрэтных умоу развiцця той або шшай грамадскай фармацып i вылуча-ных ёю патрабаванняу... Зразумела, што падыходзщь да мыслiцеляу мiнулага з крытэрыем ацэнак больш познiх эпох щ ступеней гiстарычнага развiцця грамадства, тым больш з сучаснага пункту гледжання, было б няправшь-на i антыпстарычна». Падмацаваныя дзвюма цытатамi з творау У.1. Ленiна, дадзеныя рамю давалi дастаткова шырокую свабоду дзеянняу. Не хацелася б тут уступаць у дыскуыю са «старым маркыстам» Сербентам з нагоды карэктнасцi яго трактоую Ленiна, але, на нашу думку, ён надау прыведзеным цытатам супрацьлеглае значэн-не. Аднак гэтым вольным або мiжвольным скажэннем Виаль Андрэевiч вырашыу больш важную для сябе i узначальваемага iм калектыву гюторыкау беларускай фiласофii задачу - макымальна пашырыць даслед-чае поле як у храналапчным, так i у зместавым плане. Вiдавочна, што узшкненне як цэласнай праграмы, так i канкрэтных вынiкау яе рэалiзацыi у канцы 1960-х гг. не з'яуляецца выпадковым. Нельга яго гэтак жа цалкам звесщ да нейкiх унутраных механiзмау назапашвання ведау у галше псторыка-фшасофсюх даследаванняу. Больш за тое, няправшьна разглядаць развiццё апошнiх у Беларус па-за кантэкстам агульнага культурнага фону Савецкага Саюза перыяду 1960-1970-х гг. Перш за усё неабходна адзначыць, што працы па псторып нацыяналь-най фiласофii прыкладна у гэты ж час з'яуляюцца i ва Украiне [4, 5], i у Лiтве [6].
У 2011-2013 гг. 1нстытутам фiласофii пры падтрым-цы Беларускага фонда фундаментальных даследаванняу рэалiзоyваyся сумесны беларуска-украшсю праект «Фiласофiя у сiстэме нацыянальнай культуры: па-раунальны аналiз гiсторыка-фiласофскiх даследаванняу у Беларуы i Украше» [7]. Падчас яго выканання былi атрыманы цiкавыя вынiкi, прычым не толью пры вы-яуленш асаблiвасцей канцэптуальнага развщця дзвюх роднасных школ фшасофскай думю, але i у спецыфщы ix рэакцыi на тое, што мы вышэй назвалi агульным культурным фонам. Так, у артыкуле [8, с. 73] адзначаец-ца, што «пстарычны фон, ва умовах якога ажыццяуля-лася навуковая дзейнасць аддзела (псторьп фiласофii Украiны. - В.Е.), стваралi два юбiлеi - 50-годдзе ад даты утварэння СССР, 250-годдзе з дня нараджэння Р.С. Ска-варады - i лiпеньскiя арышты супрацоушкау 1нстытута, абвiнавачаныx у антысавецкай дзейнасщ». Гэтая цытата пры пэуным метадалагiчным абагульненнi дае надзвы-чай плённую канцэптуальную рамку для ашсання усяго савецкага перыяду развiцця навуковай школы псторып фiласофскай i грамадска-палиычнай думкi не толькi Украiны, але i Беларусi. Прапускаючы неабходнасць ушчваць у беларускай даследчай праграме дасягненш Рыгора Скаварады i адзначаючы, што крайшх праяу, якiя крымiнальна квалiфiкавалiся як антысавецкая дзейнасць, сярод беларусюх фшосафау не назiралася, мы усё ж можам прыняць падкрэсленыя у [8] пункты як нейкiя карэлюючыя моманты. I, перш за усё, разглед-зець, якiя яшчэ рол^ акрамя прамой функцыi маркшсцка-леншскай фiласофii (гэта значыць быць вдэалапчнай зброяй у барацьбе з iдэалiзмам i iмперыялiзмам), магла выконваць нацыянальная фiласофiя.
Трэба звярнуць увагу на больш маштабны даследчыц-кi i выдавецкi праект, якi пачау ажыццяуляцца у канцы 1960-х гг. ужо у агульнасаюзным маштабе, - шматтомшк «История философии в СССР», першы том якога выйшау у 1968 г. [9]. Гэтае выданне, па-першае, вызначыла перыя-дызацыю, па-другое, задало дадатковыя канцэптуальныя рамкi, якiя маюць адначасова метадалагiчны i iдэалагiчны характар. Па-трэцяе, яго аyтарамi пададзены цэласны i лагiчны выклад развiцця псторыка-фшасофскай думкi ва Усix рэспублiкаx былога Савецкага Саюза.
Па сутнасцi, для мнопх «нацыянальных фiласофiй гэтай прасторы» агульнасаюзная гiсторыя адначасова была першай цэласнай верыяй i уласна лакальнага развiцця, ад якой ужо, зыходзячы з iнстытуцыянальныx традыцый савецкай фшасофп, вымушаны былi адштур-хоувацца i усе далейшыя нацыянальныя тэорыь Гiсторыя фiласофскай думкi Беларусi не была тут выключэннем. Прауда, дзеля справядлiвасцi неабходна адзначыць, што згаданы праект не быу выключна «маскоусюм», паколькi адпаведныя раздзелы пiсалi фшосафы з розных саюзных рэспублiк. Так, матэрыялы, якiя тычылiся Беларусi, належаць пяру Д.1. Шыраканава, К.С. Пракошынай, М.А. Алексютовiча, М.С. Купчына, Э.К. Дарашэвiча, А.А. Бiралы, М. Пузшава.
В мире науки
Магчыма, такое параунанне будзе крыху няуклюд-ным, але выданне шматтомнiка было падобным на пабудову нейкага «адртуальнага павшьёна» Выставы дасягненняу народнай гаспадаркi, якi дэманстравау набыткi СССР у iдэалагiчна важнай галше гуманiтарных ведау. Сапрауды, фшасофсюя дасягненнi, напрыклад, для савецкай Беларуы - тое, чым варта ганарыцца, што спрыяе развiццю асобы. Адначасова у гэтай iдэалагiчнай праграме трэба звярнуць увагу на наступны важны фак-тар: падобная псторыя павiнна была служыць кансалвда-цыi шматнацыянальнай савецкай дзяржавы, а значыць, згладжваць патэнцыйныя (i, як паказала ужо псторыя распаду СССР, зушм рэальныя) супярэчаннi памiж нацыямi i народнасцямi, якiя жылi на велiзарнай тэрыто-рыi. Гэта частка вдэалапчнай праграмы, якая вынiкае са зместу уводзшау да шматтомнiка.
Ввдавочна, галоунай небяспекай у тых адносшах з'яулялiся тэксты, што выразна адлюстроувалi нацыя-налiстычныя пазiцыi, якiя у той час не толькi не былi даступнымi для шырокага азнаямлення, але i замоуч-валiся. У мнопх iншых аспектах iдэалагiчная праграма «Истории философии в СССР» была больш лiберальнай. Калi накiроуваць гэтыя палажэннi да таго, як беларусюя навукоуцы апiсвалi у рамках агульнасаюзнага праекта нацыянальную духоуную спадчыну, то атрымлiваецца аналагiчны набор тэм, яю адлюстроуваецца у цяперашнiх гiсторыка-фiласофскiх штудыях, больш за тое - у рамках праекта «Псторыя фiласофскай i грамадска-палiтычнай думкi Беларуы» многiя матэрыялы не толькi васьмвдзя-сятых, але i сямiдзясятых гадоу знаходзяць сваё прамое выкарыстанне.
Адзначыушы светапоглядныя i вдэалапчныя мо-манты, уласцiвыя апiсанню агульнай карщны развiцця фiласофii, звернемся да аналiзу прыватных канцэптуаль-ных схем, яюя выкарыстоуваюцца пры выкладаннi ужо уласна гiсторыi фiласофii у БССР. Ва уступнай частцы да главы 8 («Белоруссия и Литва (по XVI в.)») М.А. Алексю-товiч зауважау: «Заходнерускiя (беларускiя) землi у XIII ст., пазбавiушыся непасрэднай падтрымю усходне-рускiх княствау, занятых барацьбой з татара-манголь-скiм нашэсцем, не здолелi супрацьстаяць ваенным сiлам лиоусюх князёу, а потым i польсюх магнатау. У XIV ст. уся тэрыторыя цяперашняй Беларусii была уключана у склад Лiтвы, а у XVI ст. само Вялiкае Княства Лiтоускае было паглынута Польшчай. Узшкла шматнацыянальная дзяржава - Рэч Паспалиая, у якой пануючае становiшча належала польсюм феадалам. Апошнiя разглядалi далу-чаныя да Польшчы беларускiя, а па сутнасщ i лiтоускiя землi як свае каланiяльныя уладанш» [9, с. 228].
Дадзеная цытата, акрамя ввдавочных iдэалагiчных канатацый, уласцiвых гютарычнаму дыскурсу таго часу (напрыклад, згадванню таямнiчых польскiх феадалау i традыцыйнае звядзенне усяго шматграннага уплыву ка-талiцызму да, з пункту гледжання сучаснай гютарычнай навукi, шмат у чым спрэчнай рэакцыйнасщ), мела вельмi цiкавую ужо метадалагiчную (натуральна, i iдэалагiч-
ную) пасылку. Маецца на увазе згадка аб калашяльным статусе Беларусi прынамсi у перыяд сярэднявечча. Можна толькi меркаваць, щ быу знаёмы М.А. Алексютовiч з эсэ 1гната Абдзiраловiча «Адвечным шляхам», аднак, ввда-вочна, задаецца тыпалапчна падобная форма арганiзацыi фiласофскага пошуку - пэуная праграма рэканструкцыi пачатковых этапау iнтэлектуальнай культуры беларускага народа, пры якой пошук вытокау нацыянальнай культуры ажыццяуляецца у глыбiнях фальклору, яю уяуляе сабой, з аднаго боку, рэштю стараславянскай мiфалогii, а з шшага - фiксацыю так званых свабодных форм перша-пачатковага юнавання, як незалежнасцi i ад Захаду, i ад Усходу. Па сутнасщ, пачатю рэалiзацыi гэтай праграмы можна знайсщ ужо у шматтомнiку [9, с. 228-229]. У далейшай перспектыве развiцця беларускай фiласофii акцэнтуацыя звароту да фальклору як скарбнщы пер-шапачатковага духу беларусау з'яуляецца адной з асноу творчасцi Уладзiмiра Конана [10, 11].
Заувага М.А. Алексютовiча задавала арыенцiры прынамсi яшчэ дзвюх метадалагiчных праграм, якiя знайшлi сваю рэалiзацыю у даследаваннях па гюторьп беларускай фiласофii у савецкi перыяд. Маецца на увазе канстатацыя спрадвечных агульных каранёу беларускага, рускага i украiнскага народау, а таксама згаданае звядзенне каталщызму да чыстай рэакцыi. Першая думка пра ад-зiнства уяуляла сабой, перш за усё, дэтэрмiнацыю мiнулага будучыняй, гэта значыць спробу апраудання таго status quo, яю iснавау у Савецюм Саюзе разглядаемага намi перыяду. Аднак, з шшага боку, гэта метадалапчная па-сылка актуалiзавала даследаваннi у такiх галiнах (з пункту гледжання агульнага стандарта савецкай фшасофп, несумненна, щэалютычных i рэакцыйных), як псторыя фшасофскай думкi Кiеускай i Полацкай Русi [12], твор-часщ Сiмяона Полацкага i многiх шшых. Што датычыць «каталiцкай рэакцыi», то яе метадалапчная роля аказалася яшчэ больш цшавай. Калi разглядаць беларускую гiста-рыяграфiю постсавецкага перыяду, то мы можам раз-пораз назiраць беларуска-лггоусюя спрэчкi пра падзел «спад-чыны» Вялiкага Княства Лiтоускага [13]. Не закранаючы гэту праблему, якая ввдавочна выходзiць за межы дадзенай тэмы, адзначым толькi, што падобная канстатацыя рэакцыйнасщ каталщызму для беларусау адначасова азначала i своеасаблiвую метадалапчную забарону на заглыбленне у гэтую праблематыку. Такiм чынам, вольна або мiжволi, усё каталiцкае i польскамоунае a priori заставалася лiтоУцам, у яюх, у адрозненне ад беларусау, не было магчымасщ канфесiйнага выбару.
З iншага боку, праз адмауленне схаластыкi i «цёмных» часоу сярэднявечча (яюя, дарэчы, у гiсторыi фшасофп Беларуы доуга сапрауды заставалiся цёмным^ перш за усё, з-за недахопу уласна фшасофсюх крынiц для штэрпрэта-цыi) канцэптуальна абгрунтоуваецца як наяунасць эпохi Адраджэння на нашых землях, так i той факт, што ме-навiта тут, найперш праз творчасць Францыска Скарыны, пачауся новы этап развщця беларускай самасвядомасцi. Тэма Адраджэння у Беларусi у 1970-1980 гг., на нашу
думку, робiць неацэнна вялта унёсак даследчыцкix дасягненняу, звязаных у першую чаргу з iмем выдатнага беларускага фiлосафа Сямёна Падокшына [14, 15].
Аднак падыход да схемы (якую мы назавём «схемай раздзелу спадчыны») на базавым метадалагiчным узроуш не быу дастаткова жорсткiм. Падобны падыход, якi праду-гледжвае негацыю усяго «каталiцкага» i польскамоунага, быу усё ж рэпянальнай схемай, якая мела другасны i пад-парадкаваны характар. Так, у прыватнасцi, ва уводзшах да «Истории философии в СССР» адзначалася: «У асобныя гютарычныя перыяды мела месца прагрэсiyнае развщцё i фiласофскага iдэалiзму у той ступеш, у якой iдэалiзм адыxодзiy ад прамога саюзу з рэлтяй i, хаця у скажонай форме, ставiy важныя пытаннi, вылучаныя развщцём гра-мадства i навукi. Сваёй вяршыш iдэалiзм дасягнуу у дыялектычным iдэалiзме» [9, с. 15].
А гэты iдэалагiчны iмператыy адначасова адкры-вау шырокую дарогу да паглыбленага i прафесiйнага аналiзу усёй шматграннай фшасофскай спадчыны да-марксiсцкага перыяду найперш праз няяуна дэкларуемы зварот да Гегеля i, у прыватнасщ, да яго схемы псто-рыка-фшасофскага працэсу. У нашым рэгiянальным плане такая пазщыя стымулявала iншы важны пласт даследавання, яю мы цяпер называем станауленнем прафесiйнай фiласофii у Беларусi [16, 17]. I гэта пера-дусiм «адкрыццё» эпоxi Асветнщтва у Беларусi, якое належыць Э.К. Дарашэвiчу i А.А. Бiрале. Крыху пазней тэма беларускага асветнiцтва была развиа Э.К. Дарашэ-вiчам у шэрагу фундаментальных прац, а таксама стала тэмай яго доктарскай дысертацыь
I нарэшце, трэщ фундаментальны блок, на яю трады-цыйна абашраецца айчынная школа гюторыка-фшасоф-скix даследаванняу. Гэта тэмы, распрацаваныя Д.1. Шыра-канавым i М.С. Купчыным у рамках «Истории философии в СССР», звязаныя з агульнапалiтычнымi поглядамi беларусюх рэвалюцыйных дэмакратау (Ф. Багушэвiч, Я. Лучына, К. Калiноyскi). У 4-м томе выдання iмi ж была зроблена спроба увядзення у зварот фшасофскага разгля-ду творчай спадчыны Якуба Коласа i Янкi Купалы. У той перыяд беларускi рэвалюцыйны дэмакратызм разглядауся у крыху абстрактным i урэзаным выглядзе у рамках агуль-най барацьбы супраць самадзяржауя, якая адбывалася на тэрыторыi Расшскай iмперыi. Пазней, дзякуючы, найперш, даследаванням А.С. Майxровiча [18, 19], творчасць i сацы-яльная дзейнасць беларусюх рэвалюцыйных дэмакратау была аргашчна звязана з агульным працэсам нацыяналь-нага развщця Беларуш (гл. [20, с. 63-81; 21]).
Ацэньваючы гэты першапачатковы этап, можна адзначыць, што яго дасягненш, прычым не толью канцэп-туальна-метадалагiчнага, але i аргашзацыйнага плана, былi надзвычай прадуктыyнымi для далейшага развщця школы псторыка-фшасофсюх даследаванняу у Беларусь Такая выснова пацвярджаецца ужо тым, што у наступ-ныя два дзесяцiгоддзi выxодзiць шэраг фундаментальных манаграфiй, а па вышках працы калектыу псторыкау фiласофii (А.С. Майxровiч, С.А. Падокшын, У.М. Конан
i iнш.) у 1984 г. атрымлiвае Дзяржауную прэмж БССР за цыкл работ па гюторьп фiласофii i грамадскай думю Беларус дакастрычнщкага перыяду. Значныя дасягненш абумоулены тым, што у межах калектыву даследчыкау беларускай фiласофii была створана творчая атмасфера, вольная ад дагматызму i вдэалапчнай абмежаванасцi. Па успамшах супрацоушкау, ужо з тых часоу склалася тра-дыцыя грунтоунай i нязмушанай пры абмеркаваннi дыс-кусй, свабоднай ад аутарытарызму i навязвання пунктау гледжання, што стварыла дадатковы творчы патэнцыял пры развiццi беларускай псторыка-фшасофскай школы. M
Артыкул падрыхтаваны пры падтрымцы Беларускага рэспублiканскага фонда фундаментальных даследаванняу, праект Г11К-039 «Фша^я у астэме нацыянальнай культуры: параунальны аналiз гiсторыка-фiласофскiх даследаванняу
у Беларус i Укрaiне»
See: http://innosfera.org/2014/06/scien_school
Лтаратура
1. Из истории философской и общественно-политической мысли Белоруссии. Избр. произведения XVI - начала XIX вв. / ред. В.А. Сербента. - Мн., 1962.
2. Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.) / ред. К.П. Буслов. - Мн., 1973.
3. После советского марксизма: история, философия, социология и психоанализ в национальных контекстах (Беларусь, Украина) / ред. О.Н. Шпарага. - Вильнюс, 2013.
4. В1д Вишенського до Сковороди (З ¡сторй' ф!лософськоТ думки на УкраУн1 XVI—XVIII ст.)/ ред. В.М. Н1чик. - КиТв, 1972.
5. Нарис ¡сторй' фтософм' на УкраУн / ред. Д. Х. Острянин. - КиТв, 1966.
6. Pleckaitis R. Feodalizmu lalkotarplo filosofija Lietuvoje: filosofija Lietuvos mokyklose XVI —XVII amzlals/ Pleckaltls R. - Vilnius, 1975.
7. Еворовский В.Б., Санько С.И., Кутузова Н.А. Отчет о научно-исследовательской работе «Ф1ласоф1я у с!стэме нацыянальнай культуры: параунальны анал!з г!сторыка-ф!ласофск1х даследаванняу у Беларус! i Укра1не», (заключительный) договор с БРФФИ №Г1 K-039 от 15.04.2011 г. / В.Б. Еворовский, С.И. Санько, Н.А. Кутузова. - Мн., 2013.
8. Шеремета О.Ю. 1972 год в деятельности отдела истории философии Украины: административный контекст исследовательских стратегий // Гуманитарные науки. 2013, №22. С. 72-81.
9. История философии в СССР: в 5 т. / ред. В.Е. Евграфов. - М., 1968. Т. 1.
0. Дорошевич Э.К., Конон В.М. Очерк истории эстетической мысли Белоруссии / Э.К. Дорошевич, В.М. Конон. -М., 1972.
1. Конан У.М. Ля вытокау самапазнання: Станауленне духоуных каштоунасцей у святле фальклору/ У.М. Конан -Мн., 1989.
2. Еворовский В.Б. Философская мысль Киевской Руси XI-XIII вв.: Тенденции становления/ Еворовский В.Б. / ред. А.С. Майхрович. - Мн., 1996.
3. Крауцэв1ч А.К. Стварэнне Вял1кага Княства Лйоускага: Powstanie Wielkiego Ksiestwa Litewskiego/ Крауцэ-в!ч А.К.; ред. Г.В. Штыхау. - Rzeszow: U niw.M.Curie-Sklodowskiej w Lublinie. Filia w Rzeszowie, 2000.
4. Подокшин С.А. Франциск Скорина / С.А. Подокшин. - М., 1981.
5. Подокшин С.А. Философская мысль эпохи Возрождения в Белоруссии: от Скорины до Симеона Полоцкого/ :.А. Подокшин - Мн., 1990.
6. Бабкоу I. Каралеуства Беларусь. Вытлумачэньн! ру [i] нау/I. Бабкоу. - Мн., 2005.
7. Бабкоу 1.М. Фiласофiя Яна Снядэцкага / 1.М. Бабкоу. - Выьнюс, 2002.
8. Майхрович А.С. Янка Купала и Якуб Колас. Вопр. Мировоззрения / А.С. Майхрович. - Мн., 1982.
9. Майхрович А.С. Поиск истинного бытия и человека. Из истории философии и культуры Беларуси / А.С. Майхрович / ред. Д.И. Широканов. - Мн., 1992.
20. Евароуси В.Б. [и др.] Псторыя фшасофскай i грамадска-пал™чнай думи Беларусь у 6 т. / В.Б. Евароуси [и др.] - Мн., 2008. Т. 1.
21. Yevarouski V. Searchings after the Cognitive Centre (The Case Of Belarus) /V. Yevarouski // Limes: Cultural Regionalistics. 2010. Vol. 3, №1. С. 5-27.
