CC BY
13
ФЛАГМАН
БЕЛАРУСКАЙ
НАВУК1
Наблiжаецца знамянальны юбтей галоунай навуковай аргашзацьм Беларусi 90-годдзе Акадэмм навук. Ад адкрыцця 1 студзеня 1929 г. i да 1936-га яна мела назву - Беларуская акадэмiя навук (БАН). Затым, на працягу дзесящгоддзяу савецкага перыяду,- Акадэмiя навук Беларускай ССР (АН БССР). З 1991 г.- Нацыянальная акадэмiя навук Беларусi (НАНБ).
^^^^ гэты час Акадэмiя навук прай-
Ш ^^^ шла складаны шлях ад невялшага ^ калектыву даследчыкау па некато-^^ рых напрамках навуковых распра-
Ш Я Ш цовак да 1х разгал1наванай сктэмы, што ахопл1вае асноуныя к1рунк1 як традыцыйных даследаванняу, так i новых, звяза-ных з iмкненнем Рэспублiкi Беларусь да вывучэння не тольк1 зямных нетрау Антарктыды, але i касм1ч-най прасторы праз спадарожнiкi, яюя ужо пэуны час нясуць вахту на сваiх арбiтах.
Прынцыповай асаблiвасцю з'яуляецца тое, што Беларуская акадэм1я навук узн1кла на аснове 1нсты-тута беларускай культуры, якi з'явiуся вынiкам раз-вiцця ва умовах адносна дэмакратычнай новай эка-намiчнай палiтыкi. Яго гiсторыя бярэ адлш ад 1922 г. Да таго ж стварэнне 1нбелкульта i яго дзейнасць быи цесна звязаны з ажыццяуленнем палiтыкi беларусь зацыi, што у першай палове i у сярэдзiне 1920-х мела у БССР шырокае распаусюджанне i праводзшася на аснове рашэнняу дзяржауных органау.
Досвед дзейнасцi 1нстытута беларускай культуры стау асновай для стварэння новай комплекснай наву-кова-даследчай установы, у якую паступова ператва-рылася Беларуская акадэмiя навук. Яна - пераемш-ца усяго лепшага з вопыту арганiзацыi i правядзення навуковых даследаванняу яе папярэдшка, у першую чаргу гумаштарнага напрамку [1].
Непасрэдны штуршок для пераутварэння 1нстыту-та беларускай культуры у рэспублiканскую акадэмiч-ную установу быу дадзены пастановай Цэнтральнага Выканаучага Камiтэта i Савета Народных Камкарау БССР «Аб рэарганiзацыi 1нстытута Беларускай Культуры у Беларускую Акадэмiю Навук» ад 13 кастрыч-нiка 1928 г. У ёй, у прыватнасщ, гаварылася аб утварэн-ш урадавай камiсii пад старшынством сакратара ЦВК А. Хацкевiча у складзе У. 1гнатоускага, С. Некрашэвiча i шэрагу iншых навукоуцау ды грамадскiх дзеячау. Камiсii было даручана да 15 лктапада 1928 г. падаць у Савет Народных Камкарау сшс пастаяннага саставу Прэзiдыуму i асобна - пералж прозвiшчау мяркуемых правадзейных членау будучай акадэмii [2].
На аснове дадзенага рашэння быу сфармiраваны Прэзщыум Беларускай акадэмii навук, як у пачатку 1929 г. уключау каля дзесяцi чалавек. Згодна пратако-лу №1 пасяджэння гэтага органа, якое адбылося 8 сту-
дзеня, на iM прысутшчала толькi паудзясятка чалавек. Наступны сход, што адбыуся 15 студзеня пад стар-шынством У. 1гнатоускага, быу больш прадстаушчы [3].
На працягу першага месяца дзейнасщ Прэзвдыу-ма Беларускай акадэмй навук iM была сфармiравана Акадэмiчная рада. Яе склад стау прадметам адпавед-нага абмеркавання i быу зацверджаны на пасяджэннi, якое адбылося 29 студзеня 1929 г. У дадзены вышэйшы орган Беларускай акадэмй навук тады увайшлi больш за 30 самых вядомых на той час вучоных i практыкау. У яго быи уключаны, згодна пратаколу №3 пасяджэн-ня: 1гнатоусю, Жылуновiч, Дурнаво, Ластоусю, Замоцiн, Лёсiк, Мiцкевiч (Я. Колас), Луцэвiч (Я. Купала), Матулай-цiс, Блiядуха, Афанасьеу, Гарэцю, Некрашэвiч, Пiчэта, Ясiнскi, Малюшыцкi, Грэдынгер, Пятровiч, Вальфсон, Вышалескi, Бялуга, Балщю, Аршанскi, Смолiч, Вгг-коускi, Казак, Ленц, Фядзюшын, Эпiмах-Шыпiла, Трэм-повiч, Разанау. Адно ж месца у Акадэмiчнай радзе было пакiнута для яурэйскага сектара даследаванняу, якому было прапанавана зрабщь сваё вылучэнне [4].
Дзейнасць Прэзщыума Беларускай акадэмii навук у першы год яго функцыянавання была надзвычай актыунай. Усяго адбылося 45 пасяджэнняу, у сярэд-шм яны праходзiлi амаль кожны тыдзень. Сярод пы-танняу, што разглядалкя, был1 самыя розныя - i на-вуковыя, i навукова-арганiзацыйныя: у прыватнасщ, аб пашырэннi працы геалапчнага iнстытута, аб дасле-даваннi вапнякоу, аб аспiрантуры, дзейнасцi Цэнтраль-нага бюро краязнауства i iнш. [5]. Шмат увап надава-лася праблеме узвядзення будынка Акадэмii i месцы у iм акадэмiчнай бiблiятэкi, пабудове геафiзiчнай аб-серваторыi, Вялiкалётчанскаму баташчнаму саду [6].
Асаблiва важным на той час з'явшася пасяджэн-не Прэзвдыума наконт пытання «Аб рэаргашзацьй БАН i увязцы яе працы з навукова-даследчым1 уста-новамi». Яно адбылося 28 снежня 1929 г. У дакладзе прэзщэнт Акадэмй У. ¡гнатоусю звярнуу увагу на не-абходнасць яднання навукова-даследчай дзейнасцi i рэаргашзацын установы. Ён акцэнтавау магчымас-ць «утварэння комплекснай установы i урэшце... аса-цыяцыi». Пры гэтым былi выказаны думкi прынцы-повага характару: «...бяспрэчна толькi, што аддзелы i iнстытуты не павiнны знаходзщца пры наркаматах; .увязка працы з наркаматамi павiнна быць без пера-дачы iх апошнiм»; «Беларуская акадэмiя навук павiн-на аб'яднаць даследчую працу пакуль што толью кну-
ючых iнстытутау, дапускаючы, што у далейшым яна можа узяць на сябе юраунщтва усёй навукова-даслед-чай працай». Было таксама зауважана: «Асацыяцып Беларускай акадэмii навук i Усесаюзнай акадэмii навук не павшна быць; .не павiнна БАН уваходзщь у Акадэмiю навук СССР як фШял».
На гэтым жа пасяджэнш У. Iгнатоускi, падводзячы вынiкi абмеркавання, рэзюмавау, што «большасць пры-сутных прыйшла да вываду аб неабходнасщ яднання навукова-даследчай працы. Вехi гэтага аб'яднання на-мячаюцца як асацыяцыя з к1раун1чым цэнтрам, як1 ведае папярэдшм планаваннем, выдавецкай справай, рэгуляваннем навуковых сiл, арганiзацыяй метадала-пчнага цэнтра i г.д.» [7].
Аднак пачатак дзейнасщ Беларускай акадэмй навук праходзiу у надзвычай складаных умовах, яюя мелi месца на мяжы 1920-х - 1930-х гадоу у БССР, як i ва усёй Савецкай краше. У рэспублщы нарастала барацьба з так званым нацыянал-дэмакратызмам. Як устаноуле-на у апошнiя дзесяцiгоддзi, у БССР быу сфабрыкаваны Саюз вызвалення Беларусi, яю нiколi не iснавау. У яго былi запiсаны 108 вядучых прадстаушкоу навуковай i творчай iнтэлiгенцыi. Адна з юруючых роляу у гэтай прыдуманай арганiзацыi адводзiлася У. 1гнатоускаму. Не вытрымаушы несправядлiвых абвiнавачванняу, ён застрэлiуся у пачатку лютага 1931 г., калi вярнууся да-дому з чарговага допыту. Такi лёс напаткау гэтага та-ленавiтага чалавека, вучонага-псторыка i грамадскага дзеяча, першага прэзщэнта Беларускай акадэмii навук i дырэктара акадэмiчнага 1нстытута гiсторыi.
Размах сталшскага беззаконня, неабгрунтаваныя палiтычныя рэпрэси зведалi 140 акадэмiчных супра-цоушкау БССР. У вын1ку быу нанесены вялт урон даследчыцкiм кадрам i навуковым распрацоукам.
НАВУКА У ФОКУСЕ ЧАСУ
п р г л т. о s. ч ^
Г1Г™Т1Ч"1Т Пьии^г^лц ■ i:i^s?1
л^е.-.^ ВД ■■¡r.i-.-nin I1;;*1 ,
ПРИОПШ-ЧЬЦ)
■ж-jni meiu,1
rTCjj^i L *
i u . J " VILimC ..-L 1__
Luh Tl>_i L-ii--
ILLTI, iLil-iiBl 4r . . .
I '"njiirr4ц\xL. i. -.^JCS"] I ПР" ■г. ПЧХ1Л. li ' iJUiiHii » 'I ' IL ' I ^ : ' ■
rv^HuI.KL _ l rL^îini'r, ВД UH^IÙÎ.'J HpJ-■sîjcïp^-.ir Tpiî.fli Jiv,, a4 Hijffi-ftùrï-
V?* iTirZHl/« L Л ■ .ЗЛЪ^Т , .V. I fcKliM
Xï. r: iiiaji-J г ч ''Щ'Г-т: ; ^-J'-.u
iTJ t. ". L &U.ÎJU J МБивдашЛ
iiin à'- -.-nv- in" 1 -J. ±Ji.HVTl TÎ rj!Uii
SfpmïrjLT* Îuiifcîj s/jfHïïS^tSl ""□JLiUJ^S К , ATÎ-riir-.ïii L l-J-lÎiELJl..
Акадэмт Антон Раманавiч Жэбрак -прэзiдэнт АН БССР (май - лiстапад 1947 г.)
I . j i '.■ ; ц i ; 1 i Jrr ï-т j^ul -ЛЕ t J" ?:ttj: ny 4 '■■ n г t-u.^: L L J '71 Ti T
1. ri^iTr-j'iTi y rr.\oi_iL* Xni-iST** n-i^ir jbjLV ni iseSi ipçyiqjTWi TOUjiûfri-^aûrfMBiiai : [^ajrL^lai-
ц1 : к« 1 к и- j^uwusiai иг«*
L-ejï 3?eS!U[H BbSjiaiSi, Fft ту* tVJiU'^l-
auitii jî. iÙBJ? "Viril',™.! :„ j ±Sif*»b*ti ййшма* j ui^it-iu I JTH4JJΫi*» , / ттуи 1 .vïiiWH: im ¡¡Щ-пщ
.iCp ^"-и^ш jtiitftiUi 4 T"> t t я
ПаЧЁ mu':at^ tns^rji cwnfln м ut if.ïlHT™*,
гж-тт^^к i aitaéà ч"mj-^iLUL LJÊJ-•jf5-Т5Л г.лГьДЧj?. L L.1C: ".:■ L jSitd .Hirq: yc-ja i
. L tiF.Vi, la зга А/лЦЦ .MI'U J-SIS iИТ».™ -[ - V n =¥1^4-
Я1-
h Г^П ! Г. y I.:-::jlij_^rL :.-,y
-LVI-XTI.?: /А/, I-Jij^ наг;™- y к
тздлт, L- tr^■■, ^ ^ ..^шл UiUliITi
EJÛI1L Ji tJJiiyП J ^ QjT Jt-flpiin^iii;. ^^р^П 1ГЛ ^tlt.-!^ .-о —
Ч-» n'-^i, iijeïHÉHM 410 (SJK;-гря -^.i
Т-...i-.-î; LIS .ХЧЛАЯЛ^ i t -bZT-rry-.-. ле I7L-U l П"~ Е Яй^ащ^гт^-»
TTf.I iiJislTTTTb iri'.fjCjaT L"l-
--""l"-' «"■» MUTtwismu a '-nr.v.i
4! ; с <■. ^ y jeg «i»впал
M^r.N^ nr'.J .
г. Iimiïli Ijon-v hri'^iaici.TTf
u:IJ^a 1-й JVVTr"/r'l(y : i:4iigiK7r ч!,'- J
~ ^>ïïf J^i^pt-J: T; ■ il J- ч iit-irii } с H,1
IJrJUL. S ъ^тл^тцг- ичV!JiLUI--JIT-IÏK/.I. iyaj^É,
1 ...'UL. 1: t ^qfn l ± ГГ.Г1М44 iаць, Kïn :L ч^ -
-JprJ'^Lij'a.1 -.-..ч-: ^jnrfljt, u. :rr
Сч1.-ди [надень, jij;=, pooj^wiMSJuSi' Амщл|р .-¡M,"г ui ijH^FT TiirJajî^jjHif 1 a^^ ijiaïqij щ^шщц ц-л'тани, ш j j iauoi: гсм шзи tvnrflljsï Tu^fli .^панац» b(J ¿1 щли; iiyjtjiî^iit Глг TUBÏ'S J i'^-T.I in^i
V": 1 -ivr.p- to il îs t :-,-гп. . » л г^Г.щ "7j-l . тн'а^ад--1:-. bmkil:', rM), CCÎT CTI liiaptr- >"!■. и1>мшплв-
■ * тл ^щм.щу 51 djutm .7" a p.i n: 1 я^п ^ ^^
-.-..V. l'iT.ïmi najni.-ïA dïs^nHi-'.fBLuej.ei
Ï.-7. J.i : l.îj:r- i ч Î, i -iJi^ . |'T|> d-Jlïi.T .. ; ! 7-j,; .
i ^TJTflMi^i. i'pfcflfc-DiiL-ïaibinaiir. i л l^t
''"■Ï IiLcrr^/Td L;HÎT:I trdu.Hfsnojjrinnn «щ^нщш IÎH":.-
?
Цэнтральны навуковы архiу Нацыянальнай акадэмii навук Беларусi. Ф. 1. Воп. 1. Спр. 2. Арк. 168-173.
Да таго ж гумаштарныя тэксты асаблiва павiнны былi пранiзваць пастулаты культу асобы з адпаведнай тэр-мiналогiяй i высновамь
Разам з тым адбывалася папауненне калектыву Акадэмii новымi супрацоунiкамi, i напярэдаднi Вялiкай Айчыннай вайны ён складау 600 чалавек. АН БССР аб'ядноувала 12 навукова-даследчых устаноу, у тым лжу 9 iнстытутау: псторьп, эканомiкi, лiтаратуры i мо-вы, сацыялiстычнай сельскай гаспадаркi, бiялогii, экс-перыментальнай ф1з1ялогИ, х1мИ; функцыянавау ба-танiчны сад.
Трэба адзначыць, што у гады Вял1кай Айчыннай вайны амаль 100 супрацоушкау Беларускай акадэми навук мужна змагалiся з нямецка-фашысцкiмi захоп-нiкамi на франтах, у падполлi i партызанскiх злучэннях.
На развщщ навуковых даследаванняу адб1вал1ся афщыйныя патрабаваннi iдэалагiчнага характару. Асаб-л1ва гэтаму падвяргалася б1ялаг1чная навука. Справа дайшла да таго, што прэзщэнт АН БССР акадэмж А. Жэбрак быу аддадзены у Маскве так званаму суду гонару за сваю навуковую пазщыю 1 зняты з пасады кiраунiка установы [8].
Важную ролю у складаным працэсе пасляваеннага аднаулення 1 далейшага развщця адыграла тая дапа-мога, у першую чаргу навуковымi кадрамi, якая была аказана АН БССР з боку саюзных навуковых структур. На працу у рэспублiку былi наюраваны ужо тады вядо-мыя вучоныя Б. Сцяпанау, ураджэнец Беларусi А. Сеу-чанка 1 1ншыя. У пачатку 1950 г. на рэспублжанскай акадэмiчнай нiве было задзейнiчана больш за 500 навуковых i навукова-тэхнiчных працаунiкоу.
Пасля аднаулення разбуранай гаспадарк1 у пасля-ваенныя дзесяцiгоддзi АН БССР зрабiла значны крок наперад у сва1м навуковым 1 аргашзацыйным раз-в1цц1. У той час флагман беларускай навую узна-чальвал1 акадэм1к1 В. Купрэв1ч, М. Барысев1ч, а паз-ней Л. Сушчэня. Вышкам 1х працы стала адкрыццё
АКАДЭМ1ЧНЫ САВЕТ
Кам1С1я па вывучэн-ню вытворчых С1Л Беларус]
h
Б1бл1ятэка
ПРЭЗ1ДЫУМ
Тыпаграф]я
Кам1С1Я па вывучэнню Заходняй Беларуа
Цэнтральнае бюро краязнауства
Б1бл1яграф1чная
У
\
Яурэйск] сектар
Польск] сектар
Кафедра па вывучэнню культуры л1тоуцау
Кафедра па вывучэн-ню культуры латышоу
Клас г1сторьм Кафедра сусветнай
□старым Кафедра г1сторы1
Беларуа Кафедра гiсторыi беларускага права Кафедра археалогм Кафедра этнаграфii Камiсiя па вывучэнню матэрiял ьнай культуры ^ая па вывучэнню
фальклора Кафедра пстарычнай
геаграфм Камiсiя па вывучэнню гарадоу Археаграфiчная камiсiя Камiсiя па вывучэнню псторым асветы
Клас прыроды Геалаг1чны шстытут Кафедра глебазнау-ства Кафедра баташм Кафедра геаграфм Кафедраантрапалогм Кафедра б1ялогм Лабараторыя эксперыментальнай
батан1к1 Цэнтральная х1м1чная лабараторыя Заалаг1чны музей Цэнтрал ьная феналапчная кам1с1я
Класгаспадарчых навук Кам1ая па вывучэнню
прамысловасф Кам1ая па вывучэнню
хатн1х рамёслау Кам1ая па кааперацым Навуковае таварыства па вывучэнню Беларуа у г. Горк1
Клас фталогм Кафедра псторьп беларускай мовы Кам1ая па складанню пстарычнага слоунк беларускай мовы
Кафедра жывой беларускай мовы
Кам1с1я па складанню слоушка жывой беларускай мовы Дыялекталагiчная кам1ая Кам1с1я па вывучэнню беларускай л1тара-
турнай мовы 1нстытутнавуковай
мовы Кафедра г1сторы i беларускай л1таратуры Кам1с1я па выданню творау беларуск1х тсьменшкау Кам1с1я по складанню
б1яграф1чнага слоушка беларуск1х тсьменшкау
Склад саветау БАН, 1929 - 1931 гг.
навукова-даследчых шстытутау, фармiраванне новых навуковых напрамкау, значнае павелiчэнне акадэмiч-ных калектывау. Кал1 у 1957 г. у АН БССР працавал1 1314 чалавек, то у 1960-м - 3274. Адпаведна узрастала колькасць дактароу i кандыдатау навук, што сведчыла аб павышэннi квалiфiкацыi навуковых калектывау [9].
У 1970-я гады быу зроблены значны крэн у бок да-сягнення эканамiчнага эфекту ад навуковых распра-цовак шляхам укаранення апошшх у вытворчасць. Аднак пры гэтым слаба уичвалкя запросы i патрэбы вядучых галш эканомiкi рэспублiкi [10].
З абвяшчэннем у Савецюм Саюзе, у тым лiку у Беларускай ССР, палпыю перабудовы АН БССР узяла курс на пашырэнне дэмакратычных форм юравання. Адбывауся пераход на мэтавае фшансаванне наву-кова-даследчых прац i вопытна-канструктарсюх
распрацовак. Пры планаваннi i правядзенш даследаванняу стал1 выкарыстоувацца конкурсныя падыходы.
У сувязi з утварэннем Рэспублт Беларусь у Акадэмй навук пачалкя працэсы, звязаныя з выкананнем задач, падпарадкаваных iнтарэсам суверэннай дзяржавы. Фiнансавыя цяжкасцi 1990-х гадоу паступова пры-вялi да пошуку новых форм дзяржаунага удзелу у навуковай дзейнасщ флагмана беларускай навую. Адной з iх стала пэунае матэрыяльнае забеспячэнне мэтавых праграм, яюя зацвярджаюцца на урадавым узроунi.
Усё большая увага надаецца фiнансава-разлiковай дзейнасщ навуковых калектывау, выкананню адпа-ведных праектау, у першую чаргу па лши Беларускага рэспубл1канскага фонду фундаментальных даследаванняу. Удзельная вага такой тэматыи паступова па-вышаецца.
Важнай з'яуляецца каардынуючая роля Прэзвды-ума Нацыянальнай акадэмй навук Беларусi (старшы-ня - акадэмiк У. Гусакоу), яе аддзяленняу у вызначэннi i аргашзацьп навуковых даследаванняу у Рэспублщы Беларусь.
Для апошняга часу характэрна ктотная актытза-цыя мiжнароднай дзейнасщ НАН Беларусь Яна рас-паусюджваецца на многiя краiны адпаведна штарэ-сам навуковай дзейнасцi Акадэмй i нашай дзяржавы у цэлым. Трэба адзначыць, што з мшулага года штаб-кватэра Мiжнароднай асацыяцыi акадэмш навук (МААН) Расп, Украшы, Беларусi цяпер знаходзщ-ца у Мшску [11].
Уступаючы у заключнае дзесяцiгоддзе сваёй века-вой псторып, Нацыянальная акадэмiя навук Беларусi мае усе магчымасщ паспяхова выконваць сваё наву-кова-арганiзацыйнае прызначэнне. EÜ
Л1ТАРАТУРА
1. 1нстытут беларускай культуры / Касцюк М. П. i ¡нш. - М|нск, 1993.
2. Пастанова Цэнтральнага Выканаучага Кам¡тэта i Савета Народных Каморау БССР «Аб рэарган¡вацы¡ 1нстытута Беларускай Культуры у Беларускую Акадэм¡ю Навук» // Зьвявда. 1928. 14 кастрычыка.
3. Цэнтральны навуковы арху Нацыянальнай акадэмй навук Беларуа (далей - ЦНА НАНБ). Ф. 1. Воп. 1. Спр. 2. Арк. 1-8.
4. ЦНА НАНБ. Ф. 1. Воп. 1. Спр. 2. Арк. 8-9.
5. ЦНА НАНБ. Ф. 1. Воп. 1. Спр. 2. Арк. 90, 112, 132.
6. ЦНА НАНБ. Ф. 1. Воп. 1. Спр. 2. Арк. 78, 102-103, 154.
7. ЦНА НАНБ. Ф. 1. Воп. 1. Спр. 2. Арк. 168-173.
8. Касцюк М. Улада ¡ навука: "Суд гонару" над акадэмгам А. Р. Жэбракам // А. Р. Жебрак - ученый, организатор науки, патриот: материалы науч. конф., посвящ. 100-летию со дня рождения акад. А. Р. Же-брака.- Минск, 2001.
9. Токарев Н. В. Академия наук Белорусской ССР: годы восстановления и развития (1945-1991). - Минск, 2016.
10. Доклад первого секретаря ЦК Компартии Белоруссии товарища Н.Н. Слюнькова /Оотчет ЦК КПБ на ХХХ съезде КПБ // Советская Белоруссия. 1986. 31 января.
11. МААН переезжает в Минск / М. Гулякевич // Навука. 2017. 26 чэрвеня.
