CC BY
54
ПСТОРЫЯ АКАДЭМii. ВЫТОК1
На базе глыбош сацыяльна-эканамiчных и nалiтычных пераутварэнняу 20-х гадоу XX стагоддзя быу створаны 1нстытут бе-ларускай культуры. Пры гэтым ставiлася мэта пашырыць навуковыя даследаваннi, стварыць сiстэму падрыхтоук навуковых кадрау, ажыццяуляць планавае даследаванне прырод-ных i вытворчых сiл Беларусi, садзейнiчаць iх выкарыстанню у народ-най гаспадарцы.
1нстытут беларускай культуры: аргамзацыйнае станауленне \ развшиё
1гар Шаучук,
прафесар кафедры сяавянсюх народау Брэсцкага дзяржаунага унiверсiтэта iмя А.С. Пушюна, доктар пстарычных навук
Георпй Карзенка,
загадчык кафедры палiталогii i права Беларускага дзяржаунага педагапчнага унiверсiтэта iмя М. Танка, доктар пстарычных навук, прафесар
Асвятленне шляху, пройдзенага 1нстытутам беларускай культуры (1БК), набывае с1стэмны характар у 1926-1928 гг., час, кал1 1БК стау актыуна падводз1цца пад рэарган1зацыю у Акадэмш навук [1, 9]. Паз-ней дадзенае пытанне закраналася у шгах 1.Ф. Шптеускага I Л.А. Бабров1ча [2,3]. У пасляваенны перыяд асобныя моманты з г1сторы11БК знайшл1 канспектыунае адлю-страванне у шэрагу манаграф1чных I аба-гульняльных прац, публ1кацыях тагачасных прэзщэнтау АН бСсР М.1. Грашчанкава [4] I В.Ф. Купрэв1ча [5].
З пачатку 1970-х гг. выдзяляецца новы этап вывучэння г1сторы1 Акадэмм навук ¡, зразумела, 1нбелкульта. Тут можна вы-значыць шэраг прычын, але асноуную мы бачым у паз1цы1 Прэз1дэнта АН БССР
акадэм1ка М.А. Барысев1ча. Менав1та ¡м у 1973 г. была створана група па напюаны псторьм АкадэмИ навук пад фауыцтвам П.Ц. Петрыкава. Пачынаюць публ1кавацца I артыкулы, спецыяльна прысвечаныя 1БК. Так, у 1972 г. у акадэм1чных «Весцях» з'яв1лася верс1я г1сторы1 1нстытута У.А. Па-луяна, у 1979 г. - У.М. М1хнюка, у 1982 г.-М.У. Токарава, у 1992 г. - П.Ц. Петрыкава. Праз год пабачыла свет калектыуная манаграф1я [6], дзе упершыню комплексна праанал1заваны шлях1 арган1зацыйнага разв1цця установы I асноуных юрункау на-вуковай дзейнасц яго супрацоункау. Не заставауся без уваг1 1нбелкульт I у наступ-ныя гады, аб чым сведчаць, напрыклад, артыкул М.У. Токарава (200б), манаграфИ I артыкулы ГУ. Карзеню (1998, 2002),
В МИРЕ НАУКИ
1.1. Шаучука (2002, 2007), зборык дакументау, падрыхтаваны да друку В.У. Скалабанам i М.У. Токаравым (2011), i ш.
Але, нягледзячы на значную пстарыя-графiю, усё яшчэ застаюцца пытаны, яш патрабуюць, на наш погляд, шчыльнейшай увагi. Гэта тычыцца, у прыватнасщ, часу фактычнага стварэння установы i яе коль-каснага складу, юрыдычных падставау, якiя рэгулявалi яе дзейнасць, i iнш.
Па мнопх nазiцыях можна канстатаваць «салщарнасць» поглядау да- i паслява-енных аутарау. Яны заключаюцца у на-ступным: 1БК створаны на базе Навукова-тэрм'/налаг'/чнай камюн (НТК, Навуковая камiсiя па складанн i апрацоуцы беларускай тэрмшлоги) на пачатку 1922 г. (тут i далей курау аутарау - 1.Ш., Г.К.). Разам з тым прак-тычна не надаецца увага тым публiкацыям 1920-х гг., каторыя адрознiваюцца ад дад-зенай схемы. Напрыклад: «1нстытут Беларускай Культуры... пачау сваё юнаванне на пачатку 1922 г., замяыушы сабой Навукова-Тэрмiналагiчную Камюш» [7], альбо: «Фактычна ён (1БК - 1.Ш., Г.К.) пераняу на сябе працу т.зв. «Навукова-тэрмшлапчнай камюи» [8] i iнш. У.М. 1гнатоусю адзначау: у канцы 1921 г. 1БК пачау фактычнае юнаванне, фармальна 1БК замацоуваецца у пачатку 1922 г. [9]. Вучоны сакратар Акадэм-цэнтра М.М. Гуткоускi у кастрычыку 1921 г. адносiу да навуковых устаноу адначасова з НТК 1нстытуты беларускай i яурэйскай культуры [10].
Адносна часу стварэння 1нбелкульта у пасляваеннай навуковай лгаратуры прысутнiчае некальк амаль неверагод-ных пазiцый. Дам^уе меркаванне пра пачатак яго юнавання з 30 студзеня 1922 г., к^ адбылося першае пасяджэнне (дакладней - 28-30 студзеня; дарэчы, у адным з дакументау пазначана, што 1БК «арганiзаваны 28-30 студзеня» (Нацыя-нальны архiу Рэспублiкi Беларусь (НАРБ). Ф.42. Воп. 1. Спр. 130. Арк. 1). Наступная па папулярнасц дата - 20 лютага таго ж году, на якую былi прызначаны урачыстасщ але адказныя работнiкi Народнага камюарыята асветы (НКА), у тым л^у наркам, на iх не з'явтюя, таму урачыстае адкрыццё не адбылося. Сустракаюцца таксама: 29 студзеня [11], 20 сакавка (А.Ф. Мяшкоу) [12]. Вiдавочна, што i грамадска-палiтычная сiтуацыя, i навукова-арганiзацыйная, i даволi
невялiкая колькасць пакуль што выяуленага дакументальнага матэрыялу вымагаюць яго асаблiва уважлiвага сэнсавага i тэкстуаль-нага аналiзу. Памятаючы гэта, звернемся да апублкаваных i архiуных крынц
У чэрвенi 1921 г. адбылася рэарганiзацыя НКА. Пры iм, па расмскай аналогii, ства-раецца Акадэмiчны цэнтр (АЦ). Сярод асноуных задач, пастауленых перад АЦ, выдзелiм непасрэднае юраунщтва Установамi, якiя ставяць перад сабой чыста навуковую i мастацкую акадэмiчную работу (акадэмii, НДУ, вучоныя таварыствы i г.д.), запрашэнне у Беларусь i падрыхтоука уласных навуковых ст (НАРБ. Ф. 42. Воп. 1. Спр. 535. Арк. 4).
На працягу 1921 г. у структуры АЦ НКА БССР юнавала 17 устаноу: побач з НТК, навукова-пстарычным яурэйсюм тава-рыствам пад адзiнаццатым нумарам у справаздачы пазначаны 1нстытут беларускай культуры (НАРБ. Ф. 42. Воп. 1. Спр. 519. Арк. 40). Таксама i «Звестк аб дзейнасц устаноу НКА на 01.09.21 г.» на пытанне аб наяунасц навуковых устаноу адказваюць: «1. 1нстытут беларускай культуры (аргаызуецца)... 5. Беларуская тэрмiналагiчная камiсiя (выпрацоувае на-вуковыя тэрмiны на беларускай мове)» (НАРБ. Ф. 42. Воп. 1. Спр. 100. Арк. 4 адв).
За 1921 г. 1БК «зрабiу падрыхтоучую работу да аргаызацьм усiх беларускiх навуковых устаноу у адзш навукова-даследчы 1нстытут беларускай культуры, як павiнны адкрыць сваю дзейнасць у гэтым, 1922 г.» (НАРБ. Ф. 42. Воп. 1. Спр. 519. Арк. 40). Дарэчы, 4 лютапада 1924 г. намесык нар-кама асветы А.В. Балщю на пасяджэннi
С.М. Некрашэв1ч 1 У.М. 1гнатоуск1
ЦВК гаварыу лiтаральна наступнае: «Тры гады юнавання 1нстытуту паказалi яго важнае значэнне у культурным будаунщтве Беларуси [14]. Таюм чынам, 1нбелкульт пачынае сваё фактычнае юнаванне во-сенню 1921 г.
У гютарыяграфм пануе думка пра тое, што першы статут 1нстытута пакуль не выяулены. Статут (палажэнне) 1БК, таксама i статуты iншых устаноу Акадэмцэнтра, напрыклад НТК, зацвярджалюя НКА, але кепская захаванасць матэрыялау пачатку 1920-х гг. дагэтуль не дазволта даслед-чыкам знайсцi арыгiнальны тэкст. Тым не менш лютападаускае (1921 г.) паведамлен-не «Вестника Наркомпроса ССРБ» i арты-кул С.М. Некрашэвiча [15, 26] даюць маг-чымасць скампанаваць iнфармацыю, якая утрымлiвае асноуныя палажэнн статута:
Агульныя палажэнн. 1нстытут беларускай культуры - вышэйшая культурна-навуковая установа. Яго асноунай задачай з'яуляецца даследаванне Беларусi у этнаграфiчным, лiнгвiстычным, лiтаратурным, мастацкiм, культурна-гютарычным, прыродазнаучым i геаграфiчным плане.
Агульны сход / Вучоная рада - у iх кампе-тэнцыю уваходзщь разгляд пытанняу агуль-накультурнага зместу, выдавецтва, школ, навуковыя, кадравыя i iншыя пытаннi.
Секцьн: этнолага-лiнгвiстычная, лтаратурна-мастацкая, культурна-гiстарычная, грамадска-эканамiчных навук, прыродазнаучых навук, геаграфii, танiчных i пластычных мастацтвау. Кожная секцыя з'яуляецца аутаномнай адзiнкай i самастойна вядзе працу па уЫх пытаннях, якiя яе тычацца. Секцьм падзяля-юцца на камюи. 1нбелкульт мае права аргаызоуваць экспедыцыi, склiкаць з'езды, адчыняць музе^ архiвы, бiблiятэкi, новыя секцыi i увогуле пашыраць сферу сваёй дзейнасц, накiроуваючы яе i у ^шыя галiны навукi, датычных беларусазнауства. Асабовы склад. Фармiруецца з гана-ровых i правадзейных
псторыя акадэмм. выток
членаy, навyкoвыx cyпрацoyнiкаy i членау-карэcпандэнтаy; яны абiраюцца Вyчoнай радай iнcтытyта. Правадзейныя члены -аyтарытэтныя навyкoвыя ciлы, вядуць cамаcтoйныя навyкoвыя даcледаваннi, загадваюць аcoбнымi кафедрамi i навyкoва-дапамoжнымi ycтанoвамi, кiрyюць навушвым заняткамi навyкoвыx cyпрацoyнiкаy. Hавyкoвыя cyпрацoyнiкi -аcoбы, якiя маюць вышэйшую адукацыю i праявiлi cxiльнаcць да дастедчыцкай рабoты, а такcама yœ iншыя аcoбы, якiя зарэкамендавалi cябе падрыxтаванымi да cамаcтoйныxJцаcледчыцкix рабoт; дапама-гаюць правадзейным членам y ix рабoце як аcicтэнты, лабаранты, кiраyнiкi практычныx заняткаy. Выбiраюцца Вyчoнай Pадай 1нбелкульта з аcoб, якiя маюць зашнчаную вышэйшую адукацыю, выявiлi cxiльнаcць да даcледчай працы y гал^е беларycазнаycтва, а такcама з ycix iншыx аcoб, якiя паказалi cябе даcтаткoва падрыxтаванымi да ажыццяyлення cамаcтoйныx даcледчыцкix рабoт. Члены-карэcпандэнты - агабы, якiя cваiмi працамi, паведамленнямi, пэуныш мерапрыемcтвамi cпрыяюць даcягненню iнcтытyтам яго навyкoвыx мэтаy.
Правадзейныя члены i навушвыя cyпрацoyнiкi працуюць y ^тытуце на штатныx паcадаx.
Падрыхтоука кадрау. ^тытут падрыxтoyвае практычныx дзеячаy для абстедавання i вывучэння белару-май культуры. Hавyкoвыя cyпрацoyнiкi падрыxтoyваюцца да cамаcтoйнай даcледчыцкай дзейнаcцi y галше беларycазнаycтва. Tэрмiн знаxoджання y ^тытуце для аcoб, штo рыxтyюцца да даcледчыцкай рабoты, - два гады, ён мoжа быць падoyжаны для агабным cyпрацoyнiкаy.
Tакiм чынам, 1нбелкульт мyciy мець y cваiм младзе 7 cекцый. У HKA лiчылi, штo HTK cкладзе тoлькi ядрo i тoлькi аднoй cекцыi - этнoлага-лiнгвicтычнай [15]. Aднак першапачаткoва ствараюцца тoлькi дзве - этнoлага-лiнгвicтычная i прырoдазнаyчая. Выxoдзiць, меy рацыю наркам YM. Iгнатoycкi, калi y 1928 г. пюау: «..Мелкульт y пачатку 1922 г. yпiтвае y cябе Tэрмiналагiчнyю камiciю, катoрая пе-ра^ае icнаваць cамаcтoйна» [9].
Hяма y навушвай лiтаратyры i канcалiдаванага меркавання аб галька^
членаy IБK на працягу першыx гадoy ягo юнавання. Як правiла, гавoрыцца аб 15 cyпрацoyнiкаx на пачатку ягo дзейна^. Aд-нак, павoдле рoзныx каштарыcаy ycтанoвы на 1922 г., ^ладзенык y 1921 г., кoлькаcць яго cyпрацoyнiкаy меркавалаcя y памеры i 27, i 35, i 3В чалавек ^Б. Ф. 42. Bo^ 1. Спр. 519. Aрк.. 41 адв.; Спр. 513. Aрк. 45; Спр. 152. Aрк. 6). 26 вера™ 1921 г. былi зацвер-джаныя штаты AЦ. Павoдле ix ^тытут бе-ларycкай i яурэйэдай культуры павiнны 6ыу мець аднаго cтаршыню, аднагo cакратара i двyx членаy па cyмяшчэнню, а HTK - 20 (па адным - старшыня, cакратар i 1В членаy) (HAPБ. Ф. 306. Boп. 1. Спр. 9. Aрк. 2).
Pэальнаcць yнеcла cвае карэктывы y пла-наваныя паказчыкi. Aбмежаванаcць аб'ёму вымушае наc паказаць кадравую дынамiкy талью xраналагiчна, пачынаючы cа аудзе-ня 1922 г.:
• 24 студзеня ЦBK CCPБ паcтанавiy «паюнуць на утрыманнЬ y IБK 15 cyпра-цoyнiкаy (HAPБ. Ф. 42. Bo^ 1. Спр. 121. Aрк. 1 адв);
• 31 студзеня cкарoчаныя штаты Aкадэмцэн-тра, адпрауленыя y Aрганiзацыйны цэнтр HKA, yтрымлiваюць шфармацыю пра 17 членау iнcтытyта (1 дырэктар, 6 правад-зейныx членау, В навyкoвыx cyпрацoyнiкаy,
1 гакратар, 1 кур'ер) (HAPБ. Ф. 42. Bo^ 1. Спр. 121. Aрк. 12). Гэтая пазiцыя амаль цалкам, за выключэннем правацзейныx членау, пацвярджаецца пyблiкацыяй, якая дазваляе пайменна назваць першык cyпрацoyнiкаy: cтаршыня- C.M. Hекрашэвiч, cакратар - У.В. Чаржынcкi; правадзейныя члены - Я.Ф. ^cw, Я.Ю. Лёш, 1.Д. Лyцэвiч, K.M. 1У1щ^ч; навyкoвыя cyпрацoyнiкi - M.B. Aзбyкiн, M.Я. Байшу, Л.Л. Бтьдзю^ч, Ф.Ф. Бурак, M.A. Грамыка, M.M. rynoyc^, A.П. Kрyталевiч, B.Ф. Mixальcкi, M.M. Пятyxoвiч, С.Я. Плаyнiк, Ч.1. Poцзевiч -ycягo 17 чалавек [6]. Tакiм чынам, y першы cклац IБK увайшла бoльшаcць членаy HTK;
• y маi 1923 г. пры пацрыxтoУцы цаныx пра «нацыянальны cклац кyльтyрныx ycтанoУ Беларут ycë яшчэ фiкcyецца наяyнаcць 17 cyпрацoУнiкаУ - 16 беларycаy i адзш яурэй (HAPБ. Ф. 4п. Boп. 1. Спр. 1166. Aрк. 50; Спр. 10ВВ. Aрк. 3);
• на 1 кастрычшка 1нбелкульт налiчваy y cваiм cклацзе 12 cyпрацoУнiкаУ [16]; y cнежнi штаты EK, вызначаныя загадам HKA, акрэ^валюя y 12 чалавек: 1 стар-шыня, 1 cакратар, 9 членау, 1 cправавoц
(HAPБ. Ф. 42. Bo^ 1. Спр. 121. Aрк. 104). Toе cамае пацвярцжалаcя планамi на 1923/24 бюджэтны гoц.
Па^я актывiзацыi працы 1нбелкульта адбываецца пэуны рocт шэрагау ягo рабoтнiкаy:
• на пачатку гакавка 1924 г. ix ф^уецца 25 (Цэнтральны навугавы арxiy HAH Беларyci (ЦHA HAH Б). Ф. 67. Спр. 4. Aрк. 73);
• y маi 1926 г. - 71, y тым лку 19 чалавек тэxперcаналy (без выдзялення навушва-тэxнiчнага з аcтатнix 52) (ЦHA HAHБ. Ф. 67. Спр. 13. Aрк. 4 адв., 5);
• 30 вера™ 1927 г. 1нстытут налiчваy ВВ штатные cyпрацoУнiкаУ, y тым лiкy 32 наву-кoвыx рабoтнiка (ЦHA HAHБ. Ф. 67. Спр. 23. Aрк. 67).
Пры гэтым y навуцы тыражуюцца даныя пра 176 членау lБк на 15 лiпеня 1927 г. ¡^жна згадаць i шшыя лiчбы. Чаcта выкарыcтoyваецца iнфармацыя пра тое, штo «на 1 ка^ычн^ 1926 г. 1нбелкульт налiчваy y cваiм cкладзе 224 члена... Aкра-мя тагo, y якаcцi членау працуе
каля 200 навyкoвыx працаyнiкoy, пера-важна з вышэйшым шкoл Беларyci» [1, 7]. Папулярныя яны i y cyчаcныx навуюэуцау. У.1. Hавiцкi yвoгyле «yдакладнiy» аутарау 1920-x гг. У ягo ^ва «пераважна» знiкла, а адпаведны тэкст пададзены наcтyпным чынам: «...каля 200 навуко-вых сynрацоyнiкаy з лку прафеcараy i выкладчыкау BHУ рэ^ублш» [17]. Пэуным чынам зразумець папулярна^ь завы-шаныx лiчбаy, штo прыюутычаюць y не-катoрыx дакyментаx, дапамагаюць ^вы з прамoвы A.A. Cмoлiча на II навyкoвай канферэнцыi (з'ездзе) y каcтрычнiкy 1925 г.: «EK не Aкадэмiя, а шырoкая грамадэдая Уcтанoва, якая яднае y cваëй працы шмат даcледчыкаy па рoзныx кyткаx Беларyci» (HAPБ. Ф. 306. Bo^ 1. Спр. 275. Aрк. 6В адв). Дапамагае зразумець жаданне прадставщь бoльш «важкую» кадравую карцшу y дрyгoй палoве 1920-x гг. i той факт, што менавта з 1926 г. актыуна прад-прымаюцца канкрэтныя практычныя крoкi па пераутварэнн IБK y Aкадэмiю навук.
^б cклаcцi уяуленне пра адэкват-наcць прыведзеныx даныx, якiя i cëння выкарыcтoyваюцца некрытычна, трэба звярнуцца да агульнай кoлькаcнай дынамiкi навумуцау y рэcпyблiцы. Павoдле звеcтак Секцым навyкoвыx
1 В МИРЕ НАУКИ 1
работшкау, у Беларус налiчвалася (зарэгютраваных) 186 членау СНР на
1 мая 1924 г., 202 - на 1 студзеня 1925 г., 359 - на 1 снежня 1926 г., 384 - на 1 лютага 1927 г., 403 - на 1 мая 1927 г.
З апошшх 103 не мелi «друкаваных прац». Прыведзенае таксама патрабуе верыфкацым, паколью у 1920-я гг. адбыва-ецца працэс выпрацоую самога паняцця «навуковыя работнiкi». Напрыклад, у 1926 г. у Белдзяржмузеi да навукоуцау залiчаны «дзелавод i чучальнш» у 1927 г. у БСГА - навукова-тэхычны персанал [18].
Што тычыцца дзейнасц 1БК, то тут у першую чаргу прыцягвае увагу традыцыйная манера яе асвятлення з 1922 г., к^ яна харак-тарызуецца толькi станоуча, як няухтьнае развiццё навуковых даследаванняу i павелiчэнне штатнага складу навукоуцау. Фактычна таю падыход стау стэрэатыпам. Але, на наш погляд, ён не зусiм адпавядае тагачаснай рэчаюнасцг Гэта становщца вiдавочным, калi звярнуць увагу на тое, што было зроблена, у прыватнасц, за пер-шыя 3-4 гады. Напрыклад, у 1922 г. праца выявтася у наступным:
• 1-7 лютага - 4 агульных сходы, на якiх абраны навуковыя супрацоушю, акрэслены план дзейнас^; створаны секцыi i камiсiя па арга^зацыи урачыстага пасяджэння з нагоды адкрыцця 1БК, якое павiнна было адбыцца 20 лютага;
• сакавк - 2 агульных i 15 секцыйных пасяджэнняу, разглядалася, галоуным чынам, беларуская навуковая тэрмшалопя, прынята каля 600 тэрмшау;
• красавк - за выключэннем звычайнай на-вуковай працы (тэрмiналагiчнай), пачалася падрыхоука матэрыялау для навукова-лтаратурнага часопiса «Веда», рэдакцыя даручана Я.Ю. Лёсiку;
• май - 2 агульных пасяджэнн i 20 пасяджэнняу камiсiй, на якiх разгледжаны i прыняты 660 тэрмшау;
• чэрвень - 18 пасяджэнняу, апрацавана 490 тэрмшау, вялася праца па выданы часопюа «Адраджэнне»;
• лiпень - частка супрацоункау знаходзiлася у адпачынку, астатнiя выязджалi у паветы у якасцi лектарау на розныя курсы;
• верасень - 14 пасяджэнняу, апрацавана 600 тэрмшау, слоушкавая камiсiя прыняла
2 тыс. слоу (НАРБ. Ф. 42. Воп. 1. Спр. 100. Арк. 27, 31, 58, 87, 103, 110, 134, 143).
За тры гады, з 1922 па 1924-ы, выдадзена 6 выпускау беларускай тэрмшлоги, прыняты 15 тыс. слоу-тэрмшу, аргаызаваны археалапчная i этнаграфiчная экспедыцыи у 1923 г. (НАРБ. Ф. 42. Воп. 1. Спр. 535. Арк. 71-72).
Праведзены 2 краязнаучыя канферэнцыи i глебазнаучы з'езд. Слядоу яшчэ якой-небудзь навукова-даследчай працы пакуль што не устаноулена. Па сутнасцi, працягва-лася папярэдняя тэрмiналагiчная дзейнасць, нягледзячы на значна шырэйшыя навуковыя функцыи, прадугледжаныя першым статутам (за 1921 г. НТК «было прынята 2500 слоу-тэрмшу i праектавана 4184 тэрмшу» [26]). Сцiпласць iнтэлектуальных ст не дазволiла, такiм чынам, разгарнуць меркаваную працу. Яе адсутнасць паказвае, што 1БК фактычна не функцыянавау як установа новага тыпу, паколью не ажыццяуляу у адпаведнасцi з палажэннямi статута шырокай комплекснай навукова-даследчай дзейнасцг
Такое становiшча абумовiла чарговую хвалю увап да 1нстытута, як выглядае, з сярэдзiны 1923 г. - пачатку 1924 г. Аб гэтым можна меркаваць па выяуленых праек-тах двух статутау навукова-даследчага шстытута. Адзiн, магчыма, належыць пяру У.1. Пiчэты i мае назву «Праект статута Навукова-Даследчага 1нстытута па вывучэнню Беларусi пры Беларускiм Дзяржауным Унiверсiтэце». Два варыянты другога - «Статут 1нстытуту Беларускае культуры» (паводле тэкста i кантэкста iх можна датаваць канцом 1923 г. - пачаткам 1924 г.). Звернем увагу, што усе варыянты разглядаюць будучы НД1 як вышэйшую навуковую установу. Толью у праектах статута 1БК ёсць важны дадатак - слова «дзяржауная». Зразумела, амбщым шщыятарау i арх^эктарау навуковага будаунщтва у БССР сягалi далей прапано-вы зноу вярнуцца да ^i НД1 пры БДУ, не рэалiзаванай на першым годзе юнавання уыверстота. 1х мэту можна коратка сфар-муляваць наступным чынам: 1БК - пры-ступка на шляху стварэння Акадэми навук.
Развiццё эканомм ва умовах нэпа, рэалiзацыя нацыянальнай палiтыкi (беларусiзацыя i карэнiзацыя) у значнай ступенi пачынаюць уплываць на навукова-арганiзацыйную сiтуацыю. Такое супадзен-не палiтыка-iдэалагiчнага i эканамiчнага фактарау дазволiла пачаць з вясны
1924 г. кампанш па рэарганiзацыi 1БК. 26 красавiка 1924 г. агульны сход 1БК, на якiм прысутнiчалi 14 чалавек, зацвердзiу структуру установы у наступным выглядзе: секцым этнаграфй i геаграфй (арганiзацыя даручана М.В. Азбуюну), лiтаратурна-мастацкая (Я.Л. Дыла), юрыдычная (М.М. Гуткоускi), гiсторыка-археалагiчная (В.Д. Друшчыц), педагагiчная (Я.Ф. Сушынскi), медыка-ветэрынарная (1.1. Цвiкевiч), сацыяльна-эканамiчная (А. Успенскi i З.Хв. Жылуновiч); тэрмiналагiчныя (прэзiдыум) i бiяграфiчная (Я.Л. Дыла) камюи. Быу абраны новы прэзщыум у пашыраным складзе: С.М. Некрашэвiч (старшыня), 1.1. Цвiкевiч (намесык старшынi), Я.Л. Дыла (член прэзщыуму) i М.А. Грамыка (сакратар) (НАРБ. Ф. 42. Воп. 1. Спр. 535. Арк. 16).
Наступным крокам у развщц 1БК стала «Палажэнне», абмеркаванае на пасяджэннi ЦВК i юрыдычна аформленае пастановай ЦВК i СНК БССР 25 лтеня 1924 г. Тут не толью нармавалюя аргаызацыйныя пытаннi функцыянавання 1нстытута, але i афiцыйна абвяшчалася, што 1БК з'яуляецца «вышэйшай дзяржаунай навуковай устано-вай у Беларусi, уваходзячай у склад Наркамасветы БССР» [19].
У канцы 1924 г. акты^зуецца спецыяльная камiсiя ЦК КП(б)Б па рэаргаызацым 1БК. На яе пасяджэннях даволi канкрэтна i падрабязна разглядалюя будучая структура i асноуныя наюруню дзейнасцi |БК. Напрыклад, было вырашана скасаваць археаграфiчную камiсiю, усклаушы яе абавязкi на гiсторыка-археалагiчную; пастаноулена камiсii разумець як даследчыя кафедры, а секцым - як навуковыя тавары-ствы i г. д. Камiсiя ЦК зацвердзiла структуру i штаты установы (ЦНА НАНБ. Ф. 67. Спр. 8. Арк. 64-65). Асаблiвую цкавасць уяуляе яе пасяджэнне 12 снежня 1924 г., к^ у парадку дня стаяла пытанне «Аб адчынент нбелкульта», а у пятым пункце рашэння камюи запiсана: «Прызнаць пажаданым урачыстае адчыненне 1нбелкульту з запра-шэннем на яго прадстауыкоу навукi» (ЦНА НАНБ. Ф. 67. Спр. 8. Арк. 65). Думаецца, у пастанове камiсii ЦК няма двайной апюю. Такое рашэнне становщца зразумелым, калi памятаць аб зробленым 1БК за 1922-1924 гг. Па сутнасф, пад старой назвай - 1нстытут беларускай культуры - стваралася новая комплексная навуковая установа.
ПСтОРыт АКАДЭМii. ВытОК1
Аб значэнн1 новага 1БК сведчыць яго к1раун1чы склад. Сакратарыят ЦК КП(б)Б 30 снежня 1924 г. вызначыу склад прэзщыуму ¡нстытута у колькасц1 шасц1 чалавек: У.М. 1гнатоуск1, З.Хв. Жылунов1ч, А.А. Смол1ч, С.Л. Гельтман, Я.Л. Дыла, Я.К. Апанск1. Персанальнае вызначэнне старшыы, намесн1ка I сакратара аднесена да кампетэнцым камфракцы1 |БК (НАРБ. Ф. 4п. Воп. 1. Спр. 1285. Арк. 457). Якое рашэн-не яна прыняла, вын1кае з пастановы агуль-нага сходу 1нбелкульта 31 студзеня 1925 г., кал1 па прапанове А.В. Балщкага сход абрау старшынёй 1нстытута I прэз1дыума У.М. 1гнатоускага, намесн1кам - А.А. Смол1ча, членам! прэз1дыума - З.Хв. Жылунов1ча, Б.М. Аршанскага, С.Л. Гельтмана, Я.Л. Дылу (ЦНА НАНБ. Ф. 67. Спр. 12. Арк. 1). Важнасць канстытуявання 1нбелкульта у гэты час падкрэсл1ваецца тым, што яго узначал1у наркам асветы. 16 студзеня НКА зацвердз1у асабовы склад I структуру 1нбелкульта [20].
Так1м чынам, можна гаварыць аб друг1м нараджэнн1 1нстытута беларускай культуры у 1924 г. Дарэчы, В.К. Шчарбакоу шсау пра ¡снаванне |БК з 1923 па 1929 г. [21]. А замежны даследчык яурэйскай навуковай дзейнасц1 у СССР А. Грынбаум яшчэ у 1970-х гг. выказау слушную думку: «Ужо у л1пен1 1924 г. нанова засноуваецца 1нстытут беларускай культуры...» [22].
Як уяуляецца, I першыя захады па разв1цц1 навуковай дзейнасц1 у БССР, I другое стварэнне |БК мел1 стратэг1чную мэту - адкрыццё нацыянальнай Акадэми навук. Расшсю вучоны Ф.Ф. Перчанок у 1995 г. адзначау: «Яшчэ у 1924 г. фаунЫ 1БК пастав1л1 перад урадам Беларус1 пытанне аб пераутварэнн 1БК у БелАН» [23]. Падаецца, менав1та абмежаванасць штэлектуальных рэсурсау не дазволта у сярэдз1не 1920-х гг. непасрэдна прыстутць да будавання Акадэми навук.
Станов1шча 1БК як адной са шматлшх устаноу Наркамата асветы у свой час, магчыма, аблягчала правядзенне унутры1нстытуцк1х рэканструкцыйных мерапрыемствау, не патрабуючы аба-вязковага узгаднення з маскоуск1м1 цэнтральным1 установамк Але ж гэтае станов1шча, па усёй бачнасц1, звужала поле дзейнасц1 пры наяуным ¡мкненш да далейшых арган1зацыйных зменау. Менав1та таму у лютым 1926 г. урад
Беларус1 павышае статус 1нбелкульта, выводзячы яго з падпарадкавання НКА I робячы самастойнай установай пры СНК БССР. Адначасова старшынёй прэзщыуму 1нстытута зноу быу зацвер-джаны У.М. 1гнатоуск1, як1 той жа пастано-вай па уласным жаданн1 вызваляуся ад абавязкау наркама асветы [24].
1мкненне арган1заваць БАН тым не менш не зыкла, нягледзячы на адмову ЦК ВКП(б) зрабщь гэта да 10-годдзя Кастрычн1цкай рэвалюцы1. Працягам стала юрыдычнае афармленне працэсу, што выявтася у прыняцц1 прынцыпова новага статуту 1нбелкульта, створанага па аналоги з адпаведным1 дакументам1 акадэм1й навук СССР I Укра1ны. У акадэм1чным статуце 1БК, зацверджаным СНК БССР 29 чэрвеня 1927 г., вызначалюя прынцыпы структурнай будовы установы, кадравай складовай I прадугледжвалася значнае пашырэнне аб-сягу навукова-даследчай дзейнасц1. Цяпер ¡нстытут быу падзелены на два аддзелы: прыроды I гаспадарк1 I гумаытарных навук, нацыянальныя аддзелы стал1 называцца сектарам1, больш дакладна фармулявал1ся квал|ф|кацыйныя патрабаванн1 да супрацоун1кау, далейшае юрыдычнае афармленне атрымала с1стэма падрыхтоук маладых навукоуцау- асп1рантура [25].
Перыядычныя аргаызацыйныя змены мел1 на мэце пашырэнне I аптым1зацыю навукова-даследчай працы у рэспубл1цы. Як сведчаць даследаванн1 I дакументаль-ныя матэрыялы, менав1та з другой паловы 1920-х гг. 1нбелкульт пачынае усё больш упэунена заяуляць пра сябе як беларуск1 цэнтр навуковай думю. Няудалая спроба стварэння Акадэми навук у 1927 г. мела I станоучы бок - наданне 1нбелкульту акадэм1чнага статуту ¡, фактычна, статусу. З сакав1ка 1928 г. думка аб своечасовасц1 рэаргаызацым 1БК у Акадэм1ю навук, адзначау У.М. 1гнатоуск1, «будзе спаты-кацца цяпер часта, як на Беларуси так I у СССР». I далей: «Паступова яна усё больш I больш будзе пашырацца I захапл1ваць як партыйную, так I беспартыйную гра-мадскасць» [9]. Пры таюм разв1цц1 падзей пераутварэнне 1нстытута беларускай культуры у Беларускую акадэмш навук станав1лася справай часу. Нагодай для яго давол1 хуткага набл1жэння стау 10-гадовы юб1лей заснавання БССР.
Лгаратура
1. 1нстыут Беларускае Культуры (1нбелкульт). Гiсторья узнкнення. Сучасная структура. Навукова-даследчая дзей-насць. - Мн., 1926.
2. Шпилевский И.Ф., Бобрович Л.А. Белорусская Академия наук на пороге второй пятилетки: ист. очерк.- Мн., 1933.
3. Шпшеусю 1.Ф. Беларуская Акадэм™ навук да Х^годдзя БССР: гютарычны нарыс. - Мн., 1934.
4. Академия наук Белорусской ССР // Академии наук союзных республик. - М.; Л., 1947. С. 35-72.
5. Купревич В.Ф. Академия наук Белорусской ССР. Исторический очерк. - Мн., 1957, 1958, 1968.
6. {нстытут беларускай культуры. - Мн., 1993.
7. Белорусская Советская Социалистическая Республика. -Мн., 1927. С. 422.
8. Кароткая жфармацыя аб дзейнасц 1нстытута Беларускае Культуры // Бюллетень СНК БССР. 1926. №8. С. II.
9. 1гнатоусю У. Старонка з псторым культурнага будаунщтва у БССР // Бальшавк Беларусг 1928, №12. С. 10-27.
10. Академический центр Наркомпроса ССРБ // Вестник Нар-компроса ССРБ. 1921. №2. С. 19.
11. http://www.svaboda.org/content/artide/791813.htmL
12.http://jivebelarus.net/atJhis_day/death-o^sciapan-niekraszewicz.html.
13. Петрыкау П.Ц. 1нстытуту беларускай культуры - 70 гадоу // Весц АН РБ. Сер. гумангар. навук. 1992. №5-6. С. 54-55, 58-59.
14. Стэнаграфiчнь запiс трэцяе сэси Цэнтральнага Выканаучага Камiтэту БССР VI склканьня (2-5 лiст. 1924 г.).-Мн., 1924. С. 96.
15. В Народном комиссариате просвещения // Вестник Наркомпроса ССРБ. 1921. №2. С. 32.
16. Беларусь. Нарысы погорыи, эканомiкi, культурнага i рэва-люцыйнага руху. - Мн., 1924, дадатак.
17. Навщю У. Паслярэвалюцыйнае нацыянальна-культ^рнае адраджэнне: дасягненнi, супярэчнасцг абрыу (1917 - пачатак 30-х гг.) // Псторыя культуры Беларуа / Л. Лыч, У. Навщю. -Мн., 1996. С. 236.
18. Научные работники Белорусской Социалистической Советской Республики. Справочник. - Мн., 1927.
19. Палажэньне аб IБК: пастанова ЦВК i СНК БССР, 25 лш. 1924 г. // ЗЗ БССР. Аддз. I. 1924. №18. Арт. 161.
20. Аб рэаргажзацым Iнстытуту Беларускае Культуры: пастанова НКА БССР, 16 студз. 1925 г. // Абвесьжк НКА БССР. 1925. №4. С. 2-4.
21. Шчарбакоу В.К. Класавая барацьба i гютарычная навука на Беларусг - Мн., 1934. С. 82.
22. Гринбаум А. Еврейская наука и научные учреждения в Советском Союзе. 1918-1953 // Евреи в России. Историографические очерки. 2-я половина XIX века - XX век. - М.; Иерусалим, 1994. С. 33.
23. http://www.ihst.ru/projects/sohist/papers/perdh95f.htm.
24. Аб рэаргажзацым Iнстытуту Беларускае Культуры: пастанова СНК БССР, 12 лютага 1926 г. // ЗЗ БССР. Аддз. I. 1926. №51. Арт. 189.
25. Статут Iнстытуту Беларускай Культуры: паст. СНК БССР, 29 чэрв. 1927 г. // ЗЗ БССР. Аддз. I. 1927. № 31. Арт. 158.
26. С.Н. ^отшут Беларускай Культуры // Вестник Нарком-прса ССРБ. 1921, №3-4. С. 15.
