CC BY
66УДК 821.161.3«1920/1930»
I. У. Каляда, кандыдат пстарычных навук, дацэнт (БДТУ)
ДЗЯРЖАУНАЯ МОУНАЯ ПАЛ1ТЫКА I СТАНАУЛЕННЕ САВЕЦКАЙ БЕЛАРУСКАЙ Л1ТАРАТУРЫ У 1920-1930-Я ГАДЫ У БССР
Артыкул прысвечаны такой старонцы нашай псторьп, як рэпрэси на Беларуа у 1930-я гады. Засяроджваецца увага на вытоках гэтай трагедып, а менавпа на барацьбе з «нацыянал-дэмакра-тызмам», у прыналежнасщ да якога абвшавачвал1 перш за усё беларускую штэл1генцыю. Вышкам гэтай кампанп стал1 вял1к1я страты, як1я панесла наша адукацыя, навука, мастацтва, увогуле культура. Аутар спрабуе зразумець, чаму так удар быу нанесены перш за усё па штэл^енцып, чым гэта абгрунтоувалася афщыйна.
The article is devoted to such a page of our history, as the repression in Belarus in 1930's. Focuses on the origins of the tragedy, namely the fight against national democracy, in which the accused belong to, first of all, the Belarusian intelligentsia. The result of this campaign were huge losses incurred by our education, science, the arts, the development of a national theater, the culture. The author tries to understand why such a blow was struck, first of all, intellectuals, what is the explanation the authorities.
Уводзшы. Вызначальным фактарам усяго грамадскага жыцця БССР 1920-х гг. стала пал> тыка беларушзацып. Яе асноуным пытаннем з'яулялася пашырэнне сферы дзейнасщ бела-рускай мовы. Адзначым, што пры распрацоуцы мер па адраджэнш беларускай мовы неабходна было улiчваць яе дыялектную стракатасць, не-завершанасць працэсу фармiравання у якасцi лiтаратурнай, нераспрацаванасць навуковай, па-лiтычнай, юрыдычнай тэрмшалогп. Адпаведна вызначалiся i задачы: навуковая распрацоука праблем беларускай мовы, яе псторыи, удаска-наленне лексiкi i граматыкi, тэрмiналогii на ас-нове вывучэння беларускай мовы. Асноуная роля у вырашэнш гэтых задач адводзшася На-роднаму камiсарыяту асветы, 1нстытуту беларускай культуры, адпаведным ушверсгтэцюм кафедрам.
Асноуная частка. У лютым 1921 г. была утворана Беларуская навукова-тэрмшалапчная камiсiя, якая «павiнна была апрацаваць беларускую тэрмiналогiю па ушх галiнах навую...» [1, с. 280].
У Камюю былi запрошаны спецыялюты у розных галiнах навукi, яюя добра ведалi беларускую мову. Ужо 1 мая 1921 г. Камюя рабша сваю першую справаздачу. За два з паловай месяцы яна здолела апрацаваць i канчаткова пры-няць 2270 тэрмшау i падрыхтаваць да зацвярд-жэння звыш 5000 тэрмшау [2, с. 10]. Да 1922 г. была выдадзена навуковая беларуская тэрмша-лопя па гумаштарнай, прыродазнаучай i матэ-матычнай галшах.
Аднак дзейнасць Навукова-тэрмiналагiчнай кaмicii была абмежавана толью тэрмiналогiяй. А для больш шырокага развiцця беларускай мовы i культуры неабходна было стварэнне уста-новы больш значнага маштабу. I ужо у 1922 г. на базе Навукова-тэрмшалапчнай кaмicii быу ут-вораны 1нстытут беларускай культуры, асноунай задачай якога была аргашзацыя планамернага
вывучэння мовы, лгаратуры, гiсторыi, эка-номiкi Беларусi, каардынацыя навукова-даслед-чай работы у рэспублщы.
Над пытаннямi беларускай мовы i лiтapa-тypы у 1нбелкульце працавала некалькi камiсiй: «Камiсiя па складанню слоушка жывой беларускай мовы», «Правашсна-тэрмшалапчная ка-мiсiя», «Лiтаратурная камюя» i «Секцыя беларускай мовы i лiтаратуры» [2, с. 33]. У каротю тэрмiн агульнымi намаганнямi былi падрых-таваны i выдадзены тэрмiналагiчныя слоУнiкi па асноуных галшах навую, распрацоУкi па лексiцы i граматыцы беларускай мовы, дапа-можнш для школ, тэхнiкумау, iнстытутау. Менавта тады былi закладзены асновы сучас-най беларускай мовы.
Выдатнай падзеяй стала Акадэмiчная кан-ферэнцыя па рэформе беларускага праватсу i азбую, склiканая па iнiцыятыве 1нбелкульта (14-21.11.1926 г., Мшск). Фактычна гэта была першая пастаноука навуковых пытанняу па бе-ларусазнаустве на мiжнароднай навуковай арэне (удзел у рабоце канферэнцыи шэрагу вядо-мых замежных вучоных надау ёй мiжнарод-нае гучанне). Канферэнцыя паказала, што працы па беларускаму мовазнаустве робяцца набыткам усяго славянскага свету, што разам з iмi i сама беларуская мова па праву пачынае займаць сярод iншых славянсюх моу належнае ёй роунае месца [3, с. 251].
У комплексе распрацаваных мерапрыемст-вау па беларуазацыи грамадскага жыцця у рэспублщы першачарговае значэнне надавалася сютэме народнай адукацыi.
Пры правядзеннi беларуазацып школ Нар-камасветы кiравауся наступнымi прынцыпамi: нiжэйшыя школы павiнны працаваць на роднай мове працоунага насельнщтва; выпускнiкi тэхш-кумау i ВНУ павiнны абслугоуваць насельнiцтва на яго роднай мове; руская мова, як мова саюз-ная, абавязкова ва ушх навучальных установах,
нягледзячы на тое, на якой мове гэта установа працуе (з дакладу наркама асветы А. В. Бал1-цкага на VIII Усебеларусюм з'ездзе Саветау) [4, с. 227]. У вышку у 1925-1926 гг. у 4-гадовых школах выкладанне поунасцю вялося на бела-рускай мове, у 7-гадовых - першыя тры гады таксама цалкам был1 пераведзены на беларус-кую мову, апошшя класы - на 40%. Да 1928 г. каля 80% школ было пераведзена на беларус-кую мову навучання. Поунасцю на беларускай мове шло выхаванне у дзщячых дамах 1 садках [5, с. 72].
Большасць настаунщтва, асабл1ва сельскага, ставшася да беларус1зацы1 добразычл1ва. Гарад-ское настаунщтва успрымала беларус1зацыю як неабходнасць. Можна сцвярджаць, што сярод штэл1генцьи да 1927 г. склалюя ужо давол1 значныя кадры, яюя актыуна прымал1 удзел у культурным будаунщтве.
Разам з тым 1 сярод настаушкау, 1 сярод вучняу был1 так1я, хто аднос1уся да беларус1за-цы1 варожа щ фармальна. Напрыклад, у некато-рых школах назiралiся выпадк1 нежадання вы-вучаць беларускую мову: дзещ у анашмных анкетах тсал1, што «нам больш падабаецца рус-кая мова, бо на беларускай мове далей Мшску не паедзеш» (з паведамлення Мазырскай ак-ружной нацкамюи ад 25.06.29) [6, спр. 2, арк. 1]. На жаль, некаторыя факты давал1 падставы для незадаволенасщ - был1 выпадк1, кал1 даходзша да абсурду: у некаторых раёнах так пшьна узя-люя за беларус1зацыю (напрыклад, на Магшёу-шчыне), што нават спалш усе падручнш на рускай мове, што, зразумела, вызвала незадаво-ленасць насельнщтва, асабл1ва сельскага, бо 1х дзецям цяжка было паступщь у 7-гадовыя школы, дзе патрабавалася валоданне рускай мовай.
У перыяд ажыццяулення беларус1зацы1 ад-ной з самых вострых была праблема адукава-ных кадрау. Вырашаць яе трэба было неадкладна, таму ЦВК БССР звярнууся да Рэуваенсавета рэспублш 1 Наркамасветы РСФСР з просьбаю адкамандз1раваць у БССР настаушкау-ураджэн-цау Беларус1; апублшавау зварот да ¡х з закл1-кам уключыцца у культурнае адраджэнне кра1-ны (выдавалюя пад'ёмныя тым работшкам культуры, як1я вярталюя на Беларусь). Дарэчы, дзя-куючы гэтаму звароту, на Радз1му вярнууся Я. Колас (у 1921 г.), адзш з першых аргашзатарау беларусюх школ. Па запрашэннi Акадэм1чнага цэнтра БССР у Мшск прыехау Е. Р. Раманау, у будучым вядомы беларусю мовазнауца, этнограф, археолаг. У 1921 г. з Адэсы вярнулюя так1я выдатныя дзеячы беларускай культуры, як С. Некрашэв1ч, А. Балщю, Пётр 1 Юльян 1ллю-чонк1, артыст А. Ляжнев1ч, прафесар М. П1я-тухов1ч, Н. Грамыка, у 1922 г. - Я. Аляхнов1ч. У 1925 г. на радз1му вярнууся славуты беларусю
псторык 1 этнограф М. В. Доунар-Запольсю, як1 узначал1у псторыка-этнаграф1чную камю1ю 1нбелькульта, выкладау у БДУ. Адзначым, што людз1 прыязджал1 не тольк1 па запрашэнш щ па уласнай шщыятыве, але 1 па загадзе, напрыклад, галоунаму бiблiятэкару адной з маскоусюх б1бл1ятэк А. Дабружынскаму Наркамасветы Бе-ларуС «прапанавау у два тыдш здаць усе справы 1 прыехаць у Мшск на работу у Дзяржаунай Беларускай б1бл1ятэцы» [7, спр. 526, арк. 26]. У большасц1 людз1-ураджэнцы Беларус1 вярта-люя на радз1му, дзе 1м прадастаулялася жыллё 1 работа 1 дзе яны магл1 плённа працаваць.
Аднак праблема адукаваных кадрау стаяла вельм1 востра, 1 таму асабл1вая увага надавалася падрыхтоуцы настаун1кау, як1я б магл1 весц1 выкладанне на беларускай мове, для чаго у ак-ругах 1 раёнах стал1 адкрываць кароткатэрм1но-выя курсы (1,5-2,5 месяцы). Курсы мел1 прак-тычны характар 1 распрацоувал1 пытанш мето-дык1 1 школьнай практыю. Абавязковым дапау-неннем курсау был1 школы практыю, щ абраз-цовыя школы, дзе слухачы курсау вял1 прак-тычную работу па методыках беларускай мовы, арыфметыю, псторыи Беларус1, геаграфи 1 шш. Да 1927 г. праз так1я курсы прайшло 75% настаушкау [8, с. 416]. Працавал1 кароткатэрмшо-выя курсы (3 месяцы) спецыяльна па вывучэннi беларускай мовы. Праграма так1х курсау уклю-чала у сябе наступныя палажэнш: каротю агу-льны г1старычны агляд (адкуль з' яв1уся, як жыу 1 рассяляуся беларуск1 народ); разв1ццё, заня-пад, адраджэнне беларускай мовы; асновы бе-ларускага праватсу 1 г. д. [9, спр. 203, арк. 259].
3 мэтай перападрыхтоук1 настаун1кау у сне-жш 1923 г. у Мшску пачал1 працаваць Вышэй-шыя курсы беларусазнауства. У навучальным плане курсау значыл1ся так1я дысцыпл1ны, як беларуская мова, г1сторыя беларускай л1тара-туры, г1сторыя Беларус1, геаграф1я 1 этнаграф1я Беларус1, беларускае мастацтва, методыка мовы 1 л1таратуры. На курсах чытал1 лекцып вядомыя прафесары з БДУ: Я. Лёс1к (лекцып па беларускай мове), А. П1ятухов1ч (псторыя беларускай лггаратуры), С. Азбукш (краязнауства). 3 лекцы-ям1-дакладам1 перад слухачам1 курсау высту-пал1 супрацоунш 1нстытута беларускай культуры - У. 1гнатоуск1, А. Цв1кев1ч. Акрамя лек-цый, праводз1л1ся практычналабараторныя за-нятк1, гутарк1-дыскус11 на канферэнцыях, экс-курс11 у дзяржаунае выдавецтва, друкарню, цынкаграф1ю, у дзяржауны музей 1 г. д. Матэ-рыялы, здабытыя на гэтых экскурс1ях, друка-валюя у краязнаучым часотсе «Наш край». Адзначым, што настаун1к1, скончыушыя курсы беларусазнауства, прызначал1ся тольк1 у бела-руск1я школы щ у тыя, як1я павшны был1 пе-райсц1 на беларускую мову. Акрамя таго, гэтыя
настаунш павшны был1 на месцах «згуртаваць вакол сябе беларускае настаунщтва бл1жэйшых раёнау 1 наладзщь сярод ¡х працу па беларускай свядомасщ шляхам1 утварэння асобных гурткоу 1 секцый...» [7, спр. 345, арк. 8].
Разгортвалася работа па беларуазацып праф-школ, тэхшкумау. Да 1928 г. поунасцю был1 бе-ларусазаваны педагапчныя тэхшкумы 1 курсы па падрыхтоуцы настаушкау. Беларус1зацыя шшых тэхшкумау (¡ндустрыяльных, будаунщ-кага, кааператыунага, мастацкага) заключалася у тым, што беларуская мова там была уведзена як прадмет выкладання.
Вышэйшыя навучальныя установы пера-ходзМ на беларускую мову больш павольна. У 1926/27 навучальным годзе у БДУ беларусь зацыя складала 31%, у Беларускай сельгасака-дэмп - 20, у Вщебсюм ветэрынарным шстытуце -1,6% [3. с. 247]. Гэта тлумачыцца, у першую чаргу, недастатковым веданнем беларускай мовы выкладчыцюм складам.
Кат праанатзаваць нацыянальны 1 моуны склад выкладчыкау ВНУ Беларус у 1924/25 навучальным годзе, то карцша будзе наступная: у БДУ прафесарау натчвалася 31, з ¡х 1 бела-рус (праф. У. М. 1гнатоуск1), 23 руск1я, 5 яурэяу, з ус1х беларускую мову ведау тольк1 1; з 21 вык-ладчыка беларусау нал1чвалася 11, руск1я - 4, яурэяу - 6, беларускую мову ведал 7. У Мшсюм сельскагаспадарчым шстытуце: з 17 прафеса-роу беларусау - 1 (праф. В. I. Пераход), русюх -14, з ¡х беларускую мову ведау 1 чалавек; з 7 выкладчыкау беларусау было 2, русюх - 2, шшых -3, ведал беларскую мову 3 чалавек [6, спр. 4, арк. 33].
Вщавочна, што працэнт беларусау у педа-гапчным складзе ВНУ быу м1зэрны, а ведаю-чых беларускую мову - яшчэ меншы. Тлумачыцца гэта, перш за усё, тым, што да рэвалюцып 1917 г. на Беларус так1х кадрау амаль не было, 1 ¡х не рыхтават. Сталая сетка ВНУ пачала фарм1равацца тольк1 у 1920-я гады (Беларуси полгохшчны шстытут (1920 г.), Беларуси дзяржауны ушверсгот (1921 г.), педагапчныя шстытуты у Вщебску, Магшёве, Мшску). I у большасщ выпадкау пры аргашзацып ВНУ на пытанне падбору кадрау з пункту гледжання нацыянальнай паттыю не звярталася належнай увап. «Камплектават... ВНУ спешна, па сваёй беднаце брат тых, хто... ехау, а зараз, кал1 ВНУ укамплектаваны, пераукамлектоуваць ¡х значна цяжэй» [6, спр. 4, арк. 33]. Зразумела, што неда-хоп выкладчыкау, яюя валодат беларускай мо-вай, прыводз1у да невыканання намечаных праграм.
Разам з тым, можна зрабщь выснову, што у 1920-я гады сютэма народнай адукацып у ас-ноуным склалася, сфарм1равал1ся прынцыпы
дзяржаунай паттыю 1 дзейнасщ партыйных 1 гра-мадск1х аргашзацый у гэтай сферы. У склада-ных матэрыяльных умовах расла сетка агульна-адукацыйных школ, тэхшкумау, ВНУ. Пашы-рэнне выкладання на беларускай мове закладвала асновы для выхавання нацыянальнай свядомасщ.
У 1920-я гады у давол1 складаных сацыяльна-паттычных умовах разв1валася беларуская л1таратура, для якой был1 характэрны творчыя пошую 1 щкавыя знаходю. У гэты час на Бела-рус1 дзейшчала некалью л1таратурных аб'яд-нанняу.
У 1923 г. утвараецца аб'яднанне «Маладняк», якое сабрала вакол сябе маладых паэтау, праза> кау, драматургау. У лютападзе 1924 г. яно ат-рымала назву «Усебеларускае аб'яднанне паэтау i пiсьменнiкау «Маладняк», цэнтральнае бюро якога знаходзшася у Мiнску. У 1925 г. аб'яднанне натчвала да 200 чалавек. У л1ку членау "Маладняка" был1 маладыя лгтаратары: М. Ча-рот, А. Александров1ч, А. Дудар, У. Дубоука, А. Вольны, Я. Пушча, К. Кратва, П. Трус, П. Глебка, К. Чорны, М. Лынькоу. Асноуны напрамак сваёй дзейнасщ яны бачыл1 у пошу-ках л1таратурных талентау сярод народа, новых форм, сродкау 1 прыёмау у л1таратуры. Разам з тым мнопя маладнякоуцы недаацэньват зна-чэнне клас1чнай спадчыны, супрацьпастаулял1 маладых шсьменшкау «старым», захаплялiся iдэямi Пралеткульта. Творчая праграма аб'яд-нання сюроувалася на тое, каб «ажыццяуляць у беларускай мастацкай творчасцi iдэi марказму i ленiнiзму» [10, спр. 20, арк. 372].
У гэты час у «Маладняку» вылучаецца група лгаратарау, якая не падтрымлiвала афiцыйную партыйную iдэалогiю, не прызнавала нацыянальнай культурнай спадчыны i рабiла усё для таго, каб закрэслiць мiнулае. У 1926 г. яны ствара-юць новае л1таратурна-мастацкае згуртаванне «Узвышша» (А. Бабарэка, 3. Бядуля, П. Глебка, У. Дубоука, К. Кратва, М. Лужанш, Я. Пушча, К. Чорны) , якое ставщь мэтай стварыць такую высокамастацкую л1таратуру заходне-еурапейс-кага узору, якая тварыла б лгтаратурнае узвышша, якое, паводле iх дэкларацыi, «убачаць вякi i народы» [11, с. 168-170]. Для «Узвышша» ха-рактэрна было захаванне культурнай спадчыны 1 нацыянальных традыцый праз павышаную увагу да беларускай мовы 1 беларускай жанра-васщ. Прадстаунш згуртавання ¡мкнул1ся за-хап1ць моладзь ¡дэям1 будаун1цтва новай культуры праз выражэнне таго, чым багата Беларусь, наюроуват сваю увагу на фарм1раванне нацыянальнай самасвядомасщ народа, пашы-рэнне беларускага нацыянальнага руху без пар-тыйнага юраунщтва. Згуртаванне заснавала ча-сопiс «Узвышша» (студзень 1927 г.), яю адразу пачау праводзiць незалежную ад партыйных
структур паттыку. Защкауленасць чытачоу да часотса расла, у вынiку яго тыраж неузабаве перавысiу тыражы «Маладняка», «Полымя» [3, с. 279]. На старонках часотса друкавалюя вершы i паэмы маладых лiтаратарау: Я. Пушчы «Асеншя песнi», «Лiсты да сабаю», У Дубоую «О Беларусь, мая шыпшына», «Крыху восенi i жменька кляновых лiсцяу», сатырычны раман А. Мрыя «Запiскi Самсона Самасуя», байкi К. Кратвы «Старшыня», «Дыпламаваны Баран» i iнш.
3 самага пачатку утварэння «Узвышша» пам1ж яго членам1 1 маладнякоуцам1 пачынаецца барацьба, што прывяло да паслаблення дзей-насц1 «Маладняка» 1 новага яго расколу. На мяжы 1927-1928 гг. сфарм1равалася яшчэ адно л1тара-турнае аб'яднанне «Полымя», куды увайшл1 разам з маладым1 1 п1сьменн1к1 больш старэй-шага пакалення, у тым л1ку Я. Колас, Я. Купала, Ц. Гартны, А. Вольны, А. Гурло, М. Зарэцк1, М. Чарот 1 шш. Свае задачы яны звязвал1 з уда-сканаленнем нацыянальнай формы, усталяван-нем самастойнага жыцця беларускага народа. У той час выйшл1 зборшк вершау «Спадчына» Я. Купалы 1 яго паэма «Безназоунае», паэмы Я. Коласа «Новая зямля» 1 «Сымон-музыка» 1 яго аповесць «У глыб1 Палесся», аповесць Ц. Гарт-нага «Сою цалшы».
Памiж «Маладняком» i новымi аб'яднаннямi працягвалася iдэйная барацьба, якая вялася вакол пытанняу сацыяльна-культурнага будаузнщтва, партыйнага юраушцтва творчым жыццём.
Тут трэба адзначыць, што такая адносная свабода у л1таратурным жыцц1 скончылася з прыняццем пастановы бюро ЦК КП(б)Б «Аб беларусюм л1таратурным мастацтве 1 тэат-ральнай крытыцы» (26 мая 1928 г.) [10, спр. 20, арк. 371], пасля чаго партыйныя органы пачал1 манапольна к1раваць л1таратурай. Став1лася задача садзейн1чаць разв1ццю творчасц1 тых п1сь-менн1кау, як1я стаял1 на глебе пралетарскай класавай барацьбы, 1 весц1 барацьбу з праяу-
ленням1 у л1таратуры буржуазных 1 кулацк1х 1мкненняу, упаднщтва. Такiя меры садзейшчал1 усплёску лггаратурнай крытык1 супраць тых п1сьменн1кау, як1я мел1 свой погляд на тыя ц1 шшыя праблемы грамадскага жыцця.
Заключэнне. 1920-я гады стал1 часам узшк-нення 1 1дэйнай барацьбы розных плыняу 1 нап-рамкау, што было абумоулена розным1 погля-дам1 на праблемы жыцця 1 шлях1 1х вырашэння. Аднак у канцы 1920-х гг. адносна дэмакратычны перыяд л1таратурнага жыцця скончыуся. Свабода творчасц1 усё больш стала заганяцца у рамк1 установак 1 патрабаванняу бальшавщкай щэа-логи, што супярэчыла аб'ектыуным заканамер-насцям развщця лiтаратуры.
Лiтаратура
1. Хронiка беларускага культурнага жыцця // Адраджэнне. 1922. № 1. С. 275-286.
2. 1нстытут беларускай культуры (1нБелКульт): псторыя узнiкнення, сучасная структура, наву-кова-даследчая дзейнасць. Менск: дзярж. выд-ва Беларусь, 1926. 118 с.
3. Лыч Л., Навщю У. Псторыя культуры Беларуси Мiнск: ВП «Экаперспектыва», 1997. 486 с.
4. Восьмы Усебеларусю з'езд Саветау. Стэ-награфiчная спрваздача. Мiнск: выд-ва ЦВК БССР, 1027. 486 с.
5. Чарвякоу А. За Савецкую Беларусь. Мшск: Беларускае выд-ва, 1927. 137 с.
6. Нацыянальны арх1у Рэспублiкi Беларусь. Ф. 701. Воп. 1.
7. Нацыянальны арх1у Рэспублш Беларусь. Ф. 42. Воп. 1.
8. Белорусская Советская Сощалюпческая Республка. Мiнск: 1зд-во СНК БССР, 1927. 528 с.
9. Нацыянальны арх1у Рэспублiкi Беларусь. Ф. 21. Воп. 1.
10. Нацыянальны архiу Рэспублiкi Беларусь. Ф. 4. Воп. 3.
11. Узвышша. 1927. № 1.
Пастуту 14.03.2014
