CC BY
33
Археалапчны турызм:
падарожжы у мiнулае
го
Для мяне, археолага, якi больш за дваццаць гадоу шукае i вывучае розначасовыя археалапчныя nомнiкi, у тым лiку арганiзуе ахоуныя даследаванн у зонах новабудоуляу i на тэрыторып нацыянальных паркау, чалавека, ям глыбока перакананы у багаццi i ушкальнасц гiсторыка-культурнай спадчыны нашай крашы, абазначаная у загалоуку тэма падавалася не тольк несумненна актуальнай, але i лёгкай у асвятленнi. Тым болей што мне ужо даводзшася падымаць праблемы практычнага выкарыстання археалапчных матэрыялау i помшкау [1] i магчымасцей развiцця археалагiчнага турызму [2]. Аднак праца над артыкулам паказала, што задач, яш патрабуюць неадкладнага ц перспектыунага вырашэння, у гэтай вобласц застаецца па-ранейшаму шмат.
Вадзiм Лаша,
намесн1к дырэктара па навуковай рабоце 1нстытута г1сторы1 НАН Беларуа кандыдат г1старычных навук, дацэнт
Экспедыцып па уам зям-ным шары, у тым лжу па Грэцьп, Iталii, Балгарыi, Егiпце, Iзраiлi, 1ндып, ЗША, Перу, Украiне i Крыме, Арменп, Татарстане, поУднi Расп, Алтаi, Урале, Заходняй Сiбiры, падарожжы на Ар^м, Несэбр, Пафос, Тархан-куцкае (Караджынскае) гарад-зiшча, Бккупш, Волiн, Керна-ва - гэта тольк невялiкая частка iнфармацыi аб археалапчным турызме, якую можна адшукаць у iнтэрнэце. Цiкава, што сярод спасылак сустракаем i звесткi аб турыстычным патэнцыяле Верх-нядзвшскага раёна, аднаулен-нi Браслаускага гарадзiшча, прывабнасцi экскурсii у музей «Бярэсце», але iх у параунанш з iншымi адзiнкi.
Гiстарыяграфiя пытання аб археалагiчным турызме у постсавецшх краiнах прак-тычна не распрацавана. Тольк у некаторых артыкулах за-краналiся асобныя моманты, звязаныя з помнiкамi археалогii i магчымасцю iх практычнага выкарыстання, уключэння у ту-рыстычную сферу. Несумненна вылучаецца навуковая дзей-насць С.Ю. Каменскага, якi скончыу гiстарычны факуль-тэт Уральскага дзяржаунага yнiверсiтэта, абарашу у 2009 г. дысертацыю па тэме «Актуаль зацыя археалагiчнай спадчыны у сучасных сацыяльна-культур-ных практыках» i прысвяцiy шэраг сваiх артыкулау дадзенай праблематыцы [3, 4], да якой у Беларуа тольк пачынаюць падыходзiць [1, 2, 5, 6, 8], як i да разумення самога тэрмша «архе-алагiчны турызм».
Сёння археалапчны турызм можна падзялщь на тры вiды:
Першы вщ. Сумяшчэнне пешых, веласiпедных, аутамабшь-ных цi водных вандровак з навед-ваннем археалагiчных помнiкаy цi комплексау (скансэнау, музеяу пад адкрытым небам).
Друг1 вiд. Мэтавыя пада-рожжы да месцау правядзення археалагiчных раскопак для знаёмства з асаблiвасцямi працы прафесiяналаy па вывучэнш археалагiчных комплексау i для наведвання адмысловых археала-гiчных фестываляу.
1люст. 1. Ла^зацыя археалапчных помшкау на тэрытoрыi Гродзенскай ГЭС на Нёмане
о
X X
5
X
Трэц вiд. Непасрэдны удзел турыстау у складзе экспедыцый спецыялiстау па правядзеннi раз-ведак i раскопак археалагiчных комплексау.
Акрамя таго, калi коратка абагульнiць шфармацыю аб развiццi археалагiчнага турызму, важнейшымi тэзiсамi павiнны стаць наступныя. Па-першае, ён павiнен абапiрацца на багацце i унiкальнасць псторыка-куль-турнай спадчыны краiны, мець навуковае, дзяржаунае i гра-мадскае значэнне. Па-другое, асноуную увагу трэба звяртаць на айчынныя унiкальныя помнiкi археалоги, разнастайныя i розна-культурныя комплексы. Нарэшце, у сферу турызму асобных рэгiёнау неабходна уключаць у першую чаргу тыя помнш, якiя лягчэй за усё звязаць з той шфраструкту-рай, якая ужо кнуе.
Багацце i ушкальнасць археалагiчнай спадчыны Беларусi лепш за усё можна прашюстра-
ваць канкрэтнымi прыкладамi. У нашай краiне ёсць сотш цi нават тысячы помшкау, вартых уклю-чэння у турыстычныя маршруты. Гэта Белавежская пушча з захава-нымi на яе тэрыторьп старажыт-нымi паселiшчамi, могiльнiкамi i капiшчамi [5, 6], Аугустоуск i Агiнскi каналы, уздоуж яшх размешчаны дзясяткi помнiкау розных перыядау [7]. Практычна усё узбярэжжа Дняпра пакрыта стаянкамi, гарадзiшчамi i курга-намi узростам ад часоу першапа-чатковага засялення у каменным веку да эпохi Сярэднявечча. На усходзе Беларусi захавалася верхнепалеалiтычная стаянка у в. Юравiчы, дзе падчас раскопак знаходзш косцi мамантау. Цiкавымi турыстычнымi аб'ек-тамi могуць быць Краснасельскiя крэмнездабываючыя шахты (першыя шахцёры у Беларусi працавалi ужо 5 тыс. гадоу назад!) i ваколiцы Ваукавыска, Слонiма, Навагрудка. Гэта толькi невялшая частка таго, што мы маем. Несум-ненна, што спiс можна папоунщь назвамi помнiкау практычна з кожнага раёна: гарадзшчы Са-нюкi i Агароднiкi у Дзятлаускiм, археалагiчныя комплексы каля вв. Нача у Воранаусшм i Бершчы у Шчучынскiм, сусветна вядомыя Гальшаны у Ашмянскiм. А яшчэ шэраг помнiкау Навагрудскага, Рагачоускага, Лоеускага, Петры-каускага, Камянецкага, Пружан-скага, Любанскага, Слошмскага, Мiнскага раёнау... Да таго ж архе-олагi, у першую чаргу 1нстытута гiсторыi НАН Беларусi, штогод робяць новыя адкрыццi. Толькi за апошшя гады у зоне будаунщтва Гродзенскай ГЭС былi знойдзены i даследаваны раскопкамi звыш 30 помшкау (шюст. 1), сярод якiх ушкальныя археалагiчныя комплексы каля вв. Славiчы (Каваль-цы) i Коматава (шюст. 2).
Вышш палявых даследаван-няу апрацоуваюцца, аналiзуюцца i адлюстроуваюцца у навуко-вых артыкулах i манаграфiях. Разам з тым з'яуляецца патрэба навуковую iнфармацыю ператва-рыць у навукова-папулярную, а пстарычную спадчыну пачаць выкарыстоуваць у практычных
мэтах, у тым лiку для развiцця першага вiда археалагiчнага турызму. Вырашаючы гэтыя задачы, можна стварыць шэраг новых турыстычных маршрутау, якiя ахопяць практычна усю тэрыторыю краiны. Аднак мала уключыць археалапчныя помнiкi у экскурсiйныя шляхi. Турыста павiнна прыцягваць i, спадзяюся, уражваць тое, што ён пабачыць, яму трэба дазволщь дакрануцца да старажытнасщ. Тут магчымас-цi, з аднаго боку, неабмежаваныя, а з другога - моцна залежаць ад шщыятывы мясцовых уладау, прыватных фiрм i iнвестыцый.
Маецца на увазе щэя стварэн-ня на тэрыторыi Беларуй археа-лагiчных музеяу пад адкрытым небам, якiх у нас няма да гэтага часу. Пакуль дзейшчаюць тольш археалагiчныя рэзерваты эпохi Сярэдневякоуя (у Брэсце - «Ста-ражытнае Бярэсце», у Гродне -«Шжняя царква», у Тураве -псторыка-археалапчны комплекс «Старажытны Турау»), этнаграфiч-ны музей народнай архiтэктуры i побыту у Строчыцах (скансэн) i Музей валуноу у Мiнску ды буду-ецца музей на плошчы верхнепа-леалиычнай стаянкi Юравiчы у Калшкавщшм раёне Гомельскай вобласцi (iлюст. 3).
Мiж тым археалагiчныя му-зеi пад адкрытым небам паспяхо-ва функцыянуюць у Лiтве, Расй, Украше, Францыi, Нiдэрландах, Швецыi, Данй, Нарвегп, Iсландыi, Фiнляндыi, ЗША i шшых краiнах. Яны ствараюцца i на плошчы вя-домых помнiкау з выкарыстаннем выяуленых старажытных аб'ектау (у тым лiку закансерваваных), i на так званых чыстых тэрыторы-ях (дзе не знойдзены паселшчы), вельмi зручных для развщця турыстычнай справы. Напры-клад, толькi у нашых блiжэйшых суседзяу, у Польшчы, Лiтве, Украше, кнуе звыш дзесяцi раз-настайных музеяу, пабудаваных непасрэдна на месцы археалагiч-ных помнiкаy Вядомыя скансэны у Волiне i на тэрыторып неалiтыч-ных крэмнездабываючых шахт у Кшэмёнках Апатоускiх, музей пад адкрытым небам у Бккушне на плошчы гарадзшча жалез-
1люст. 2. Каменны мог1льн1к каля в. Коматава Гродзенскага раёна
нага веку, прыродна-археала-пчныя рэзерваты «Szczekotowo» i «Krzemianka» у Белавежскай i Кнышыньскай пушчах адпавед-на, дзе для агляду прапаноуваюц-ца раннесярэдневяковыя курганы i старажытнае месца здабычы крамянёвай сыравiны (усе у Польшчы), комплекс Кернава на месцы гарадзiшча жалезнага веку i эпохi Сярэдневякоуя (Лiтва) [9-11] (iлюст. 4).
Сёння беларускiя акадэмiч-ныя археолагi могуць лiчыць сваiм дасягненнем тое, што у стацыянарных музеях прыроды нацыянальных паркау «Белавеж-ская пушча» i «Прыпяцкi» дзейш-чаюць археалагiчныя экспазiцыi. Мiж тым прапановы адкрыць каля в. Камянюкi на тэрыторып Белавежскай пушчы музей пад адкрытым небам пакуль што не рэалiзаваны [1, 5].
Будаунщтва археалагiчнага музея на плошчы стаянк камен-нага веку Нямнова 1 (шюст. 5) на беразе Аугустоускага канала (Гродзенскi раён) таксама пер-спектыуна. Абгрунтаваць тое, што гэты аб'ект стане важнай наву-кова-практычнай i турыстычнай пляцоукай Панямоння, можна наступным чынам.
Беларуская частка Ау-густоускага канала доуп час заставалася белай плямай на археалагiчнай карце, адным з не-шматлiкiх куткоу Гродзеншчыны, куды практычна не ступала нага
археолага. Аднак фiзiка-геаграфiч-ныя асаблiвасцi гэтага рэгiёна, яго параунанне з суседнiмi польскiмi дазвалялi спадзявацца на адкрыц-цё тут стаянак i паселiшчаy ад каменнага веку да эпохi Сярэд-нявечча. Папярэднiя навуковыя даследаваннi, якiя праводзiлiся у 2005 г. у зоне рэканструкцый канала, пацвердзш гэта. На 20 км было знойдзена 48 помшкау археалогп i некалькi тысяч старажытных артэфактау. Толькi каля в. Нямнова выяулены 4 паселiшчы, каля в. Усава - 5, в. Дамброука - 6, в. Лясная - 7, в. Чарток - 8, Сошчы - 11 [7] (шюст. 6).
Па колькасщ вядомых археалапчных помшкау Аугустоуск канал, несумненна, займае адно з першых месцау у Беларусi i нават суседнiх краiнах. Тут маюцца стаянкi каменнага, брон-завага вякоу, селiшчы жалезнага веку i Сярэднявечча, умацава-
1люст. 3. Лакал1зацыя ужо кнуючых археалаг1чных рэзерватау I скансэнау, а таксама будучых археалаг1чных музеяу пад адкрытым небам: 1 - «Старажытнае Бярэсце»; 2 - «Н1жняя царква»; 3 - «Старажытны Турау»; 4 - верхнепалеал1тычная стаянка Юрав1чы; 5 - этнаграф1чны музей народнай арх1тэктуры I побыту у Строчыцах; 6 - Музей валуноу у Мшску; 7 - в. Камянюи на тэрыторы1 НП «Белавежская пушча» у Камянецк1м раёне; 8 - в. Нямнова у Гродзенск1м раёне
о
X X
5
X
1люст. 4. Гарадз1шча Кернава (Л1тва)
9
1люст. 5. Выгляд стаянк Нямнова 1 на Аугустоусш канале
о
X X
5
X
1люст. 6. Выяуленыя на Аугустоусш канале
археалагiчныя помнiкi
ныя пасел1шчы, раскапаныя рэштк1 жытлау 1 гаспадарчых пабудоу, пахавальныя комплексы. Вывучыушы 1х, мы зможам ахарактарызаваць усе этапы засялення рэпёна: ад з'яулення у басейне р. Чорная Ганьча, пры-току Нёмана, першых людзей у фшальным палеал1це да Сярэд-невякоуя 1 сучаснасц1. Аднак большасць помшкау пакуль што застаецца практычна невядомай, недаступнай для азнаямлення. Таму неабходна новая даугача-совая праграма, нак1раваная на значнае пашырэнне навуковых археалапчных даследаванняу, а таксама на шырокае практыч-нае выкарыстанне помшкау 1 матэрыялау, у тым л1ку праз 1х музееф1кацыю.
Рэал1зацыя праекта «Нямнова - археалапчны музей пад адкрытым небам» пав1нна скла-дацца як м1н1мум з пящ этапау.
Этап 1. Працягнуць археала-г1чнае вывучэнне Аугустоускага канала 1 сумежных тэрыторый: суцэльна абследаваць рэпён 1 стварыць поуны «Рэестр археала-г1чных помшкау Аугустоускага канала», ажыццявщь шырока-маштабныя стацыянарныя раскоп-к1 помшкау розных эпох, размеш-чаных у найбольш перспектыуных для уключэння у турыстычныя маршруты месцах, напрыклад каля вв. Нямнова, Дамброука, Лясная, Усава. Пры гэтым перспек-
тыуным1 напрамкам1 могуць стаць удзел старшакласшкау 1 студэнтау у археалапчных даследаваннях на розначасовых помшках у памежных раёнах Польшчы, Ливы 1 Беларуй, а таксама археалаг1чны турызм другога в1ду.
Этап 2. Спраектаваць ауто-бусныя 1 пешыя турыстычныя маршруты пабл1зу Аугустоускага канала з уткам наяуных помшкау (археалапчны турызм першага в1ду), напрыклад «Сцеж-кам1 першабытнага рыбалова 1 паляушчага», «Старажытныя промыслы: месцы па здабычы крамя-нёвай сыравшы». Для гэтага трэба стварыць вщэа- 1 фотадапаможн1к1 для экскурсаводау 1 турыстау з дэманстрацыяй асабл1васцей жыц-цядзейнасц1 старажытных людзей у дадзеным рэг1ёне. Неабходна таксама распрацаваць макеты шфармацыйных стэндау на бела-рускай, рускай 1 англшскай мовах аб назве археалапчнага аб'екта 1 яго месцазнаходжанш, дащроу-цы 1 культурнай прыналежнасщ матэрыялау, метадах 1 часе дасле-давання, асноуных артэфактах. Нарэшце, патрэбна нап1саць на беларускай, рускай 1 англшскай мовах тэксты для экскурйй 1 выкарыстоуваць 1х у залежнасц1 ад складу наведвальшкау.
Этап 3. Падрыхтаваць парады па складанш асобнай археалапч-най экспазщьп у музе1 г1сторы1 Аугустоускага канала.
Этап 4. Распрацаваць рэкамендацып па стварэнш на плошчы археалаг1чнага помн1ка Нямнова 1 музея пад адкрытым небам. Пстарычная рэканструк-цыя («жывая археалопя») раскрое 1 выразна пра1люструе асабл1ва-сц1 тапаграфп першабытных 1 старажытных паселшчау, харак-тар домабудаунщтва, спецыфшу ганчарства, ткацтва, апрацоук камню 1 металу, разнастайных першабытных 1 сярэдневяковых промыслау.
Этап 5. Ул1чваючы своеаса-бл1васць Аугустоускага канала, яго ушкальнасць, прывабнасць як турыстычнага 1 навуковага аб'екта, защкауленасць мясцовых уладау у яго развщщ, мэтазгод-на выкарыстоуваць гэтую пля-цоуку для праектау па далейшай папулярызацы1 археалаг1чных рэканструкцып 1 мадэлявання, як1я будуць дзейшчаць паста-янна. Акрамя таго, тут можна праводз1ць як сустрэчы вучоных, напрыклад м1жнародную наву-кова-практычную канферэнцыю «Вын1к1 палявых археалаг1чных даследаванняу на тэрыторы1 Беларуй 1 суседшх рэпёнау» з удзелам лггоусшх, польск1х 1 айчынных спецыялктау, так 1 навучальныя практычныя сем1нары для мясцо-вай адмЫстрацый, турыстычных ф1рм 1 экскурсаводау («Археала-г1чная спадчына Аугустоускага канала, яго ахова 1 значэнне», «Псторыка-культурная спадчына Гродзенскага рэпёна 1 шлях1 яе практычнага выкарыстання»).
Разгледз1м друг1 в1д археалапчнага турызму. У апошн1я гады у суседшх крашах неверагодную папулярнасць наб1раюць фесты-вал1 «жывой археалогп». Тольш у Польшчы 1х штогод праводзщца каля некальк1х дзясяткау. Яны добра фшансуюцца (1 акупля-юцца), шырока рэкламуюцца, што дазваляе зб1раць адначасова
сотш удзельшкау, не кажучы аб велiзарнай колькасцi гледачоу. Ладзяцца гэтыя мерапрыемст-вы на тэрыторып археалагiчных помнiкаy. Адны з самых буйных i вядомых фестываляу праходзяць у Бiскупiне i Волiне (Польшча), Кернаве (Лiтва). Там дэманстру-юцца старажытныя рамёствы, наладжаны гандаль вырабамi майстроу, праводзяцца рыцарскiя баi, старажытныя абрады, гату-юцца старадаyнiя стравы. Мне да-вялося пабываць на фестывалях у Бккупше i у польскiм мястэчку Збуч, якое стала шырока вядо-мым дзякуючы гарадзшчу эпохi Сярэднявечча (iлюст. 7).
Пляцоуш для такiх мерапры-емствау ёсць i у нас. Гэта не толь-кi Браслаускае гарадзiшча, але ^ напрыклад, тэрыторыя гарадзш-чау у вв. Санюкi Дзятлаускага, Обчын Любанскага, Беразавец Карэлiцкага, Збочна Слошмскага раёнау, у Ваукавыску (iлюст. 8), дзе пасля зуам невялiкiх нама-ганняу i фiнансавых выдаткау можна было б ладзщь фестывалi. Аднак спачатку плошчу ушкаль-ных абарончых помнiкаy Нiз Слонiмскага, Гальшаны Ашмян-скага, Сёгда Карэлiцкага, Менка Мшскага (iлюст. 9), Мiлаград Рэчыцкага раёнау трэба ачысщць ад кустоу, дрэу, смецця i прывесцi да такога стану, як прываблiвае турыстау у лиоусшх Кернаве (iлюст. 4) i Бубю.
Сёння у краiне ёсць людзi, якiя займаюцца гiстарычнымi рэканструкцыямi i маглi б удзельнiчаць у археалапчных фестывалях у Беларусi (гэта не тольк рыцарскiя клубы). Гэта
1люст. 7. Археалаг1чны фестываль на гарадз1шчы Збуч (Польшча)
пацвярджаюць, напрыклад, ярмаркi (гарады майстроу) на некаторых раённых культурных iмпрэзах, «Дажынках», гандлё-выя рады у Нясвiжы, Мiры. Ган-чары, бандары, кавалi i iншыя майстры вырабляюць i прада-юць розныя рэчы, сувенiры. А музейныя супрацоyнiкi i археолагi павшны дапамагчы аматарам, каб апошнiя магл больш дакладна рэканструяваць мiнулае. Акрамя таго, у нас шмат актыунай адукаванай моладз^ настаyнiкаy, краязнауцау, яшя жадаюць працаваць у турыстыч-ным бiзнэсе. Можна запрашаць i спецыялiстаy з суседнiх краiн, якiя маюць багаты вопыт удзелу у ташх мерапрыемствах i на продаж турыстам вырабляюць каменныя i крамянёвыя сяке-ры, наканечнШ стрэл, лепяць гаршкi, выкоуваюць металiчныя прадметы, займаюцца друкам i iнш. - ствараюць аналап тых рэчау, якiмi карысталiся нашыя продкi.
Трэцi вiд археалагiчнага турызму таксама мае будучыню у Беларусь Ва уам свеце людзi выдаткоуваюць вялiкiя сродкi, каб «пабыць археолагам». I у нашай краше турысты маглi б удзельнiчаць у раскопках дзя-сяткау помнiкаy, як сёння гэта робяць сотш маладых валан-цёрау, якiм падабаецца раман-тыка жыцця у намётах, цяжкая праца у археалапчным раскопе, ежа, прыгатаваная на вогнiшчы. Добраахвотнiкi ужо прыязджа-юць на раскопкi рознакультур-ных помнiкаy, якiя праводзяць супрацоунш 1нстытута гiсторыi: да М. Клiмава, якi даследуе сярэдневяковыя селiшчы на За-ходняй Дзвiне, да М. Чарняуска-га, якi працуе на неалiтычных помнiках Крывiнскага тарфянiка, да А. Ткачова, яш вывучае ста-ражытнасцi Белавежскай пушчы. А на беразе Нёмана, каля былой в. Кавальцы Гродзенскага раёна, ташя экспедыцып, у тым лiку i мiжнародныя, праводзiлiся намi
1люст. 8. Гарадз1шча у Ваукавыску
1люст. 9. Гарадз1шча Менка М1нскага раёна
о
X X
5
X
на працягу дзесящгоддзя (з 1999 па 2009 г.). Акрамя таго, дакладна ведаючы планы беларусшх ар-хеолагау на новыя палявы сезон, можна арганiзоуваць экскурйй-ныя туры, падчас якiх турысты магш б назiраць за працай прафейяналау i тут жа знаёмiцца з цiкавымi знаходкамi.
Археалагiчны турызм у Беларуй толькi пачынае раз-вiвацца. У вучоных ёсць усё неабходнае для атрымання новых ведау пра гiсторыка-культурную i археалагiчную спадчыну. Ёсць таксама шмат задум, яшя можна ажыццявiць пры дапамозе навуш i у цесным супрацоунiцтве з шве-старамi. Будзем спадзявацца, што археалагiчны турызм стане для нашай краiны тым iнавацыйным прадуктам, як будзе запатраба-ваны як на унутраным, так i на знешшм рынках. ■
Лiтаратура
1. Лакиза В.Л. Как увлечь историей // Наука и инновации. 2009, №6. С. 20-22.
2. Лайза В.Л. Як у Беларуа можа разв(вацца археала-пчны турызм? Электронны рэсурс: http://www.tio.by/ opinion/955.
3. Каменский С.Ю. Памятники археологии в культурно-познавательном туризме: специфика и возможности использования // Вторая Югорская полевая музейная биеннале: сборник докладов и сообщений науч.-практ. конф. «Роль полевых исследований в сохранении исторического и культурного наследия Югры». 2008. С. 73-83.
4. Каменский С.Ю. Археологические памятники как объекты культурного наследия (аксиологический аспект) // Известия Уральского государственного университета. Гуманитарные науки. 2008, №55. Выпуск 15. С. 16-25.
5. Лаква В.Л. Археалапчная спадчына Белавежскай пушчы i магчымасц яе практычнага выкарыстання // Беловежская пуща: история, природа, туризм: материалы между-нар. науч.-практ. конф., посвящ. 600-летию заповедности Беловежской пущи. 2010. С. 35-45.
6. Лайза В.Л., Ткачоу А.Ю. Некаторыя прыклады выкарыстання археалапчнай спадчыны НП «Белавежская пушча» у сферы культурнага турызму // Опыт сохранения историко-культурного наследия и трансграничное сотрудничество в сфере культурного туризма: материалы междунар. науч.-практ. конф., Витебск, 24-25 октября 2012 г. 2012. С. 187-191.
7. Абухоусй В.С., Лайза В.Л. Археалапчныя помый белару-скай част Аугустоускага канала // Августовский канал и современый экотуризм.2008.С.131-148.
8. Лайза В.Л. Аб магчымасц стварэння на тэрыторьн Беларуа археалапчных музеяу пад адкрытым небам // Археолопя i давня iсторiя УкраТни. Випуск 1 (10). Експе-риментальна археолопя: досвщ моделювання об'еклв та виробництв.2013.С.106-111.
9. Borkowski W. Krzemionki Opatowskie - rezerwat archeologiczno-przyrodniczy // Z otchtani wieköw. Rocznik 55. 2000, Nr 1. S. 10-17.
10. Brzezinski W. Parki archeologiczne jako forma prezentowania dziedzictwa archeologicznego // Z otchtani wieköw. Rocznik 56. 2001, Nr. 1-2. S. 112-115.
11. Piotrowski W. Muzeum Archeologiczne w Biskupinie // Z otchtani wieköw. Rocznik 55. 2000, Nr. 1. S. 20-27.
Уартыкуле, прысвечаным становшчу i перспектывам археалапчнага турызму на Беларуй (гл. с. 7-12), мой калега В.Л. Лашза закрануу напрамак, яш шбыта ляжыць на паверхш i у той жа час фактычна не выкары-стоуваецца нi рэспублiканскiмi i мясцовымi тураператарамi, нi аддзеламi культуры. Зараз, бадай, толькi аматары пстарыч-най спадчыны iншым разам аргашзоуваюць для знаёмых невялiкiя «туры» па ваколщах сваiх вёсак i гарадоу, каб па-казаць старажытныя помнiкi. Таму спынiмся на неабходнасщ папулярызацыi «замкавай» тэмы у мясцовым турызме. Свядома не будзем кранацца ташх выдатных помшкау абарончага дойлщства, як Нясвiжскi, Мiрскi, Лiдскi пала-цы-замкi, якiя за апошнiя дзесяць гадоу былi значна рэканструява-ны i рэстаураваны i паступова набываюць статус вiзiтных картак Рэспублiкi Беларусь. Засяродзiм увагу на iншых замках, як1х на нашай зямл1 сотш i некаторыя з якiх можна пазнаць тольк па
рэштках каменных сцен, земляных валах i глыбокiх рвах.
Пры узгадцы замка у свядо-масцi нашых сучаснiкау часцей за усё узшкае велiзарнае каменнае збудаванне з высокiмi магутнымi вежамi i сценамi, глыбошм аба-рончым рвом i перашнутым цераз яго мостам на ланцугах. Сапрау-ды, такую карцiну можна бачыць у Чэхii, Германii, Францьп, Iталii i iншых краiнах (шюст. 1). Адзначым, што i на тэрыторып Беларусi мелiся мураваныя замш (напрыклад, у Крэве, Лiдзе, Грод-не, Наваградку, Нясвiжы, Мiры, Любчы), аднак насамрэч яны адрозшвалкя ад еурапейскiх па памеры i адносiлiся да эпохi ВКЛ i Рэчы Паспалiтай. У пераваж-най большасщ замкi на Беларусi быьш драуляныя i з'яулялiся абарончымi прыватнауласнiцкiмi сядзiбамi-рэзiдэнцыямi феадалау. Аднак, як адзначаюць даследчы-кi, сутнасць замка вызначау не матэрыял, з якога быьш узведзены сцены i унутраныя пабудовы. За-мак быу у першую чаргу цэнтрам улады феадала (князя, баярына)
Вадзiм Кошман,
загадчык аддзела археалоги сярэдшх вякоуi Новага часу 1нстытута псторьи НАН Беларусь кандыдат гiстарычных навук, дацэнт
