CC BY
26
Лiтаратурная спадчына: праблемы атрыбуцы1
Алена МАНКЕВ1Ч загадчык аддзела беларускай лтаратуры ХХ i XXi стст. iнстытута мовы i лтаратуры ¡мя Якуба Коласа i Янк Купалы НАН Беларуа, кандыдат ф'талагмных навук
Атрыбуцыя (ад лац. attributio — прыпюванне) — устанауленне прыналежнасц1 анаымнага мас-тацкага твора пэунаму аутару, мясцовай ц1 нацыянальнай мастацкай школе, а таксама вызначэнне часу яго стварэння. Звычайна матэрыялам для атрыбуцьи служаць дакумен-тальныя сведчанн1, щэйны i вобразны змест тэксту, асабль васцi яго мовы i стылю. Праблема устанаулення ау-тарства у лiтаратуры звязана з iснаваннем анаымных i псеу-даананiмных тэкстау i уяуляе сабой адну з самых старажыт-ных фiлалагiчных задач, што уваходзяць у сферу тэксталогй.
Гэта надзвычай складаная справа у ад-нойнах мастацк1х творау, нап1саных на падставе беларусш рэал1й, беларускага матэрыялу, але на шшых мовах. Давол1 ц1кавым у так1м ключы бачыцца твор мастацкай публ1цыстык1 пачатку Х1Х ст. «Пстарычныя падарожжы, як1я адбылюя па польск1х землях пам1ж 1811 i 1828 гадам!», аутарам якога з'яуляецца Юльян Урсын нямцэв!ч.
Дзякуючы менавiта гэтаму паэту i пюь-меннiку, палiтычнаму дзеячу i сакрата-ру-ад'ютанту Тадэвуша Касцюшкi вядо-мы на Беларусi род Нямцэв!чау прыдбау сваю знакамiтасць. Нарадз!уся i вырас Ю.У. нямцэв!ч у радавым маёнтку скок! каля Брэста, аднак большую частку свайго сталага жыцця правёу далёка ад родных мясцш. Тым не менш ён школ! не адмауляуся ад сваiх каранёу i той зямл!, на якой нарадз!уся i якая яго узгадавала. Але да сённяшняга дня, нягледзячы на тое, што цiкавасць да пстарычнай i лн таратурнай спадчыны пастаянна расце, мы усё яшчэ ыяк не адважымся без ага-ворак аднесцi яго творы да беларускай лтаратурнай спадчыны пачатку XlX ст. Хаця некаторыя з !х маюць для гэтага усе падставы.
Драматычныя, сатырычныя творы, ра-маны, аповесцi, паэмы, вершы, байкi Юльяна Урсына Нямцэвiча даюць нам поунае права гаварыць пра яго як пра аднаго з самых значных пюьменыкау тагачаснай Рэчы Паспалiтай. Можна
прыгадаць тут трагедыи «Уладыслау пад Варнай» i «Казiмiр Вялш, палiтычны пасквiль «Фрагмент Таргавщкай Б!блн», шырокавядомую камедыю «Вяртанне пасла» ц! адну з папулярнейшых поль-ск!х шг Х1Х ст. «Г!старычныя спевы», на якой выхоувалася не адно пакаленне моладзк Не менш ц!кавым! для чытача будуць таксама г!старычныя замалёук! i шматл!к!я пераклады аутара.
Але для нас найбольшую ц!кавасць уяуляюць, безумоуна, «Г!старычныя падарожжы...», а менав!та — раздзел VI пад назвай «Падарожжа у Л!тву у 1819 годзе».
Фактычна гэтая частка «Падарож-жау...» — абсалютна самастойны твор мастацкай публщыстыю, створаны на беларушм матэрыяле, як! уключае не тольга падарожныя замалёук! аутара, але таксама яго разважанн над тым! ц! !ншым! падзеям!, што адбывал!ся на гэтых землях, г!старычныя звестк! пра вядомых асоб i нават дакументы, так!я, напрыклад, як «Аб смерц! караля Ста-фана Баторыя, лют ад сакратара Яго Каралеускай Мосц! Ежы Х'якара да Яго Вял!касц! Вольфганга Каунацкага, канцлера княства сям!градскага», нап!саны у Гародн! 19 снежня 1586 г., ц! падра-бязнае ап!санне пажару 1611 г. у Втьш, якое зраб!у, будучы яго сведкам, сакра-тар Жыпмонта III Алясандра Чыл!, i !нш. Тэксты гэтых дакументау уключаны у твор поунасцю.
№12(94)_2010 НАУКА И ИННОВАЦИИ
33
В МИРЕ НАУКИ
Пачынаецца «Падарожжа у Лiтву у 1819 годзе» наступным словамi, якiя з'яуляюцца яскравым доказам таго, як Ням^ч ставiуся да сваёй роднай зям-лi: «Да гэтага часу Берасце, сталiца род-нага ваяводства, станавтася мэтай, на якой я спыняу свае паездга на гэтыя зем-лi. Цяпер жа, будучы у такiм паважаным узросце, было сорамна адкладваць маё пстарычнае падарожжа у правiнцыю, дзе i я, i мае продга жыццё распачалi, больш за тое, — у край, яга сваiмi воша-мi, дзяржауным дзеячамi i вучонымi не саступае Кароне Польскай, у край, кажу Вам, яга дау нам Ягайлау, якi быу айчы-най Хадгачау, Радзiвiлау, Астрожсгах, Сапегау, у якiм нарадзiлiся Каяловiч, Па-чобут, Нарушэвiч, Рэйтан, Корсак, Кас-цюшка, урэшце. Няхай шшыя нагароува-юцца у духмяную, упрыгожаную чужымi творамi Аузонiю (горад у 1талн — А.М.), няхай наведваюць цудоуныя Парыжы i багатыя Лонданы: я iду заглыбiцца у лiтоускiя бары, можа, не тагая прыем-ныя i багатыя на забавы, але тыя, што кранаюць мяне за жывое, бо з'яуляюцца часткай маёй так доуп час святой i так доуп час няшчаснай Айчыны» [1].
Але перш чым пачаць замалёуга пра землi Берасцейшчыны, Ю.У. Нямцэвiч нагадвае гiсторыю лiтоускага народа па-водле Каяловiча, Стрыйкоускага i шш.
Пачау пiсьменнiк сваё гiстарычнае падарожжа у Скоках, сямейным маёнтку Нямцэвiчау, адкуль выехау з братам Янам 28 чэрвеня 1819 г. «Прыгожым краем, праз яга уецца рака Лясная, ехалi мы да Чарнаучыц. Адусюль да-ноауся прыемны пах свежаскошанага сена, усюды пенюты шум працуючых млыноу i грукат iх колау. Сонца пасля дажджу выбiралася з ружовых аблокау, вялмя кроплi вiселi на кустах i кветках; цёмназялёныя, трошкi залацiстыя ад сонца чайга праляталi то тут, то там; вандроуык-бусел сур'ёзна паходжвау па мокрых далiнах» [1] — такая лiрыч-ная замалёука адкрывае апавяданне
Нямцэвiча пра яго вандроуыцтва. Чар-научыцы — маленькае мястэчка, якое не^ было уласнасцю Ялеычау, а по-тым пераушло да Радзiвiлау. Менавiта яны пабудавалi тут касцёл, а пазней Радзiвiл кротка яго адрэстауравау, i перад вачамi падарожнiка ён паустау «даволi прыгожы, даволi старажытны». Менавiта у гэтым мястэчку былi пахава-ны Якуб i Дамiнiк Радзiвiлы.
Нямцэвiч апювае таксама маёнтак Радзiвiлау у Чарнаучыцах: «...Усё драу-лянае, усё, як i сам дом, старое. Адна толькi засталася у гэтых гмахах калек-цыя — адвечных радзiвiлаускiх карэт. Памятаюць яны, вiдаць, першыя днi вы-находства такiх сродкау перамяшчэння. Нiчога больш нязграбнага, а па вазе сваёй ычога больш жах^вага для коней i прыгадаць нельга. Прауда, нашы продга не ездзiлi хутка, дробную рысь дазва-лялi сабе толькi у выключных выпадках, але ж i так, як цяжка павiнна было быць коням цягаць за сабой гэтыя агромню-тыя замга» [1].
Цiкавым з мастацкага пункту гледжання ^ здаецца, заусёды актуальным бачыцца назiранне, запiсанае аутарам «Падарож-жау...» у Кобрыне: «Я даехау до пошты; аднак коней мне не хацелi даць, па той прычыне, што праз два днi павшен быу прыехаць Аляксандр, князь вiртэмбергскi з жонкай i са сваiмi дзецьмi. Якая была сувязь памiж князем, якi павiнен быу прыехаць праз два ды, i мною, якi праязджау у дадзены момант, не разумею. Аднак тут так адбываецца. Як толькi паштовыя аст-раномы адкрыюць, што павшна паказац-ца нейкае вялiкае свяцта, адразу ж спы-няюць рух уах астатнiх падарожыкау» [1]. Прысутычае пасля такога апiсання i цка-вая дэталь: «Спатрэбiуся увесь крэдыт майго брата, каб позна ноччу атрымаць коней для мяне». 1накш кажучы, за грошы можна было атрымаць нават тое, што афщыйна было забаронена.
Наступным мястэчкам, дзе праязджалi вандроунм, былi Пружаны, ягая, як зау-
важае пiсьменнiк, былi аддадзены Каця-рынай II Румянцаву, таксама як i Кобрын Сувораву. З непрыхаванай iронiяй Ням-цэвiч зауважае: «Невымерна шчодрай была беззаганная Кацярына у разда-ваннi нарабаванай уласнасц польскiх каралёу. Усе багацц прастольныя, якiя годна i цудоуна утрымалi праз вякi на-шых каралёу, аддала каханкам або вы-канауцам сваiх гнюсных загадау» [1].
Не тольга канкрэтныя аб'екты i жыццёвыя сiтуацыi, што сустрэлiся на шляху Ням-цэвiча, прыцягваюць яго увагу. Даволi маляушча апiсвае ён i убачаныя бела-рускiя краявщы: «Акрамя Белавежскай пушчы, дзе зубры ужо пачынаюць гiнуць, Пружанскi павет не шмат мае лясоу; пе-расякаюць яго рэкi Мухавец i Ясельда. Валкавыскi павет з выгляду весялейшы. Край болей, чым на Палеса, уздымаец-ца на пагорга, там i тут параскiданыя гай-га, дамы жыхароу чыстыя i пабудаваны з густам, атуленыя прыгожым агародамi i лясамi. Дарогi роуныя i нават зашырокiя. Колькi яны часта каштуюць непатрэбнай людской працы; столькi ёсць патрэбных прац, таму вельмi дарагiм павiнен быць пот чалавечы, i не павiнен ён н^ лщ-ца дарма. Дароп гэтыя з абодвух бакоу абсаджаны дрэвамi, а часам нават i у два рады, але пакольга садзiлi iх часцей за усё у неадпаведную пару года, то за-мест зелянiны вiдаць тольга сужя галiны. Паслушныя вербы прыжываюцца усю-ды, а вось шшыя дрэвы, у якiх больш моцны дух незалежнасцi, адважваюцца спрачацца з загадамк Але так ц iнакш, ад гэтых радоу пасаджаных выцягну-тых дрэу, што стаяць роуным шэрага-мi, такая карысць, што нагадваюць яны рэч, якая найчасцей сустракаецца на свеце — парад» [1].
Вандроуны шлях Ю.У. Нямцэвiча праля-гае далей праз Ружаны, у якiх аутар апювае стан не^ заможнага дома Сапегау, дзе «у адным з кабшетау знаходзiцца бiблiятэка, якую нельга назваць багатай н у сэнсе выбару кнiг, нi iх колькасцк
34
НАУКА И ИННОВАЦИИ №12(94)_2010
Цiкaвacць yяyляe збop pyкaпicay, якi cклaдaeццa з 232 вялiкix тaмoy, пepшыя з якix дacяraюць XV cтaroддзя, a aпoш-шя — кaнцa XVIII. У ix вeльмi шмaт выx ricтapычныx мaтэpыялay, i мeнaвiтa i^i кapыcтaycя кcëндз Kaндpaтoвiч, кaлi cтвapay cямeйны лeтaпic Caпeray. Лicты дa reтмaнay, мiнicтpay, бicкyпay, пicaныя нa пpaцяry raдoy. Шкaдa, штo y ганцы нямa aлфaвiтнara кaтaлora» [1].
Дaвoлi пaдpaбязнa aпicвaeццa y <^a-дapoжжax...» i Baлкaвыcк. Алe нaй-бсшьш цiкaвым бyдзe, вiдaць, ayïapa<ae aпicaннe тaкora ricтapычнara фaктa: «Я^з y гэтым ropaдзe былi пpыняты пальшя пacлы, што пpыбылi нa cycтpэ-чу Яraйлы, пa тaйным дapyчэннi Ядзвiri з мэтaй дoбpa пpыrлeдзeццa дa яro пoc-тaцi. ^a былi: Bлoдкa з Аrpaдзeньцa, ^araycra пaдчaшы, Kpыcтын з Аcтpoвa, Пëтp Шaфpaнeц з Лучыц, Xiнчa з Paro-Ba. Bядoмa, штo пacлы бaчылi кapaля y лaзнi, i знaйшлi яro мoцным i дoбpa cклaдзeным» [1].
1 жнiyня 1819 r. Hямцэвiч пpыбыy y Гapoдню, ricтopыю якoй aпicay вeльмi пaдpaбязнa, уключыушы y яe тaкcaмa Ужo зraдaны лicт a6 cмepцi Cтaфaнa Бa-тopыя. Beльмi выcoкyю aцэнкy дae ayтap дзeйнacцi Антoнiя Тызeнrayзa, зayвaжa-ючы, штo нaвaт ^i i дaпycцiць, штo ëн нe зaycëды пpытpымлiвaycя зaкoнy, тo ycë poyнa «тpэбa пpызнaць, штo ëн пep-шы зpaбiy пapaдaк y aдмiнicтpaцыi, pa-xyнкax i нoвыx пaчынaнняx y Пoльшчы. Дa ^ara чacy cтaяць пaбyдaвaныя iм ™axi нa Гapaднiцы i Лacocнe i aмaль пa ycix racпaдapчыx зeмляx» [1].
Цiкaвым бaчыццa i тaкi штpышoк y arï-caннi Гapoднi: «Cвeцяццa яe бeлыя дaмы, aлe нaceльнiцтвa aмaль цaлкaм чopнae, ^a знaчыць — яypэйcкae» [1]. ^ль^ную пepaвary яypэяy Hямцэвiч, дapэчы, aдзнaчae aмaль y кoжным мя& тэчку, якoe ëн нaвeдay.
Haйcтapэйшым y Гapoднi пoмнiкaм apxi-тэктypы з'яyляeццa, як вядoмa, Kaлoжa,
цi, як пш Hямцэвiч, <^apraa i кляштap кcяндзoУ Бaзылiянay нa Kaлoжы». Ау-тap пaдae вeльмi пaдpaбязнae aпicaннe бyдынкa: «^py^ypa цapквы acaблiвaя; нeвялiкaя, пoyнaя дзipaк: rэтa шыi, што выxoдзяць нa пaвepxню, пycтыx збa-нoy, зaмypaвaныx y цëмныx cцeнax. З зaxoдняra бoкy вiдaць выб^ы нa га-мeнi цapкoyнымi лiтapaмi нacтyпны нaдпic: «Пoлoжoн po6 Бoжы Элiязap roдa aд caтвapэння мipy 6998», штo aд-пaвядae нaшaмy 1490 roдy. У пpывiлei цapa Алякcaндpa нa зeмлi Чaшчayляны, y r. 1500 aддaдзeныя rэтaмy aбaцтвy, cкaзaнa, штo rэтa aдбывaлacя з ул^м cтapaжытнacцi дaдзeнaй цapквы. Hera-тopыя дyмaюць, штo былa янa пaбyдa-вaнa iнфлaндcкiмi pыцapaмi. Алe тaк цi iнaкш, яe з'яyлeннe нaшмaт aпяpэдзiлa пpыняццe xpыcцiянcтвa нa Лiтвe» [1].
Шмaт яшчэ ^^Bbix фaктay i зaмaлëвaк мoжa чытaч знaйcцi y тэкcцe «Пaдapoж-жa...», y пpывaтнacцi, y aпicaнняx мястэ-чaк Гapoдзeнcкaй ryбepнii, тaкix як Tpow, Лiдa, Haвarpaдaк, Cлoнiм, a тaкcaмa Koyнa, Biльнi, Пiнcкa i шш.
Пaдвoдзячы вынiкi cвaйro aб'eздy, Ю.У. Hямцэвiч poбiць вeльмi цетую i пa-фiлacoфcкy rлыбoкyю выcнoвy, ягая мoжa здaццa нa пepшы патяд cyб'eктыyнaй, тым нe мeнш янa мae пpaвa нa icнaвaннe: «Як мoцнa cac^a-лa б бeднaя мaя Лiтвa, кaб я y дyмкax пaчay пapayнoyвaць яe з Ышь^ кpaiнa-мi y Eypoпe! Я зaдaвay caбe пытaннe: ц ж ypaдлiвaя rлeбa Бpaндэнбypra, мнorix чacтaк Caкcoнii, Шaмпaнi y Фpaнцыi, cкaлicтaй Шaтлaндыi i Швeцыi, лeпшыя, чым нaшaя зямля нa Жмур, нa KoBe^ шчынe, Haвarpaдчынe, галя Baлкaвыcкa i г.д.? Адкaз пpocты: нaшa Лiтвa бoльш бaraтaя i ypaджaйнaя, чым yce нaзвa-
Лiтapaтypa
ныя кpaiны. Чaмy ж тaды, знoy зaпытay я, нaвaт y гамык бeдныx пpaвiнцыяx Фpaнцыi, Шaтлaндыi, Швeцыi, нaвaт нa пяcчaныx зeмляx Бpaндэнбypra бaчым cвaбoдны люд, yпapaдкaвaныя мя& тэчкi, aпpaцaвaныя пaлi i нaпpyжaнyю пpaцy чaлaвeкa, yзнarapoджaнyю дoб-pым пoбытaм? Maлeнькae, aкpyжaнae бypным aкiянaм нa acтpaвax Аpкaды мя^^ч^, нeпapayнaльнa бoльш raime-ючae i бaraтae, чым Koyнa цi Пто, штo пaнyюць нaд мaryтнымi pэкaмi. Адкaз нa ycë rэтa нaкoлькi пpocты, нacтoлькi i нeбяcпeчны.
^жуць, штo чaлaвeк — rэтa «ecrec-bo», aдopaнae нябecным дyxaм i отят-лoм, якoe пaвiннa yce cBae здoльнacцi нaкipoyвaць нa yдacкaнaльвaннe cябe i cвaйro пoбытy; гажуць, штo гэтыя нa-быткi пaвiнны пepaдaвaццa з пaкaлeння y пaкaлeннe. Я y зaбpaныx пpaвiнцыяx бaчыy cyпpaцьлerлae. У ix нe Удacкa-нaлeннe paзyмoвыx здoльнacцяy, a ycë бoльшyю caпcaвaнacць i бeднacць aдны пaкaлeннi пepaдaюць нacтyпным» [1].
Пpывeдзeныя фparмeнты выpaзнa cвeдчaць пpa rae, штo твop «Пaдapoж-жa y Л^ву y 1819 roдзe» Ю.У. Hямцэвiчa пaбyдaвaны цaлкaм нa бeлapycкiм мaтэ-pыялe. I rэтa нe пpocтa пaciyныя arnca^ нi yбaчaнara пaдчac вaндpoyкi — ayтap дacкaнaлa вaлoдay ricтapычнымi звecт-кaмi пpa зeмлi, пa якix пaдapoжнiчay, i cвaю дacвeдчaнacць вeльмi yдaлa выга-pыcтay y cклaдaннi cBaix дapoжныx нa-тaтaк, якiя зyciм нe бecпaдcтayнa нaзвay ricтapычнымi. А ycë ^a дae нaм пpaвa зaлiчыць «Пaдapoжжa y Лiтвy...» дa твo-pay мacтaцкaй пyблiцыcтыкi Бeлapyci пaчaткy XIX cт.
1. Niemcewicz Julian Ursyn. Podróze historyczne po ziemiach polskich miçdzy rokiem 1811 a 1828 odbyte ^e^po^i pэcypc] / Julian Ursyn Niemcewicz: http://books.google.com/. Пераклад з польскай мовы A. MaHKeei4.
№12(94)_2010 HАУKА И ИHHОBАЦИИ
35
