CC BY
1830
Труды БГТУ, 2017, серия 6, № 2, с. 30-33
УДК 821.161.3 «1920/1930»
I. У. Каляда
Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсгот
ТЭАТРАЛЬНЫЯ ДЫСКУСП 1920-Х - 1930-Х ГГ.: СТАНАУЛЕННЕ ТЭАТРАЛЬНАГА ПРАФЕС1ЯНАЛ1ЗМУ
У артыкуле разглядаюцца пытанш станаулення i развщця беларускага тэатра у 1920-я -1930-я гады у рэчышчы правядзення агульнадзяржаунай праграмы нацыянальна-культурнага будаунщтва - беларуазацьп. Гэты працэс актыуна суправаджауся тэатральнымi дыскусiямi, у ходзе яшх вялося грамадскае абмеркаванне праблем тэатральнага мастацтва, дзейнасцi тэатральных калектывау. Востра ставшася пытанне аб неабходнасц1 стварэння нацыянальнай тэатральнай школы. Усё гэта садзейтчала уздыму у развiццi беларускага тэатра, яю, на жаль, быу нядоугг Ужо у канцы 1920-х гг. назiраецца пагаршэнне спуацып, нащск на лiтаратуру i тэатр з мэтай ix "пралетарызацыГ' i лшБадацып вышкау нацыянальнага адраджэння.
Ключавыя словы: нацыянальная культура, палiтыка беларусiзацыi, тэатральнае мастацтва, тэатральныя дыскусii, мастацк1я плыш, беларуск1 тэатр.
I. U. Kolyada
Belarusian State Technological University
THE THEATRICAL DEBATE OF THE 1920S AND 1930S: FORMATION OF THEATRICAL PROFESSIONALISM
In the article the questions of formation and development of Belarusian theatre in the 1920-ies -1930-ies in the framework of the national program of national-cultural construction, Belarusization. This process is accompanied by a theatrical debate, in which conducted public discussion of the problems of theatre arts activities theatre groups. Sharply raised the question about necessity of creation of the national theatre school. All this contributed to the rise in the development of the Belarusian theater, which, unfortunately, was short-lived. At the end of the 1920s. observed the deteriorating situation, the pressure on literature and theater for their "proletarianization" and the elimination of the results of national revival.
Кеу words: national culture, the policy of Belarusization, theater, theatre, debate, art direction, the Belarusian theatre.
Уводзшы. Пра тэатральныя дыскусп, яюя праходзш у 1920-я - 1930-я гады, шмат шсал1, аднак мала што было вядома канкрэтна.
Тэатральныя дыскуси - гэта публ1чныя абмеркаванш практычных i тэарэтычных праблем тэатральнага мастацтва i драматурги, адна з форм тэатральнага жыцця, дзейнасщ тэат-ральных калектывау. У больш вузюм значэнш -абвастрэнне тэатральных спрэчак, сутыкненне розных пунктау погляду на псторыю, сучасны стан i перспектыву развщця тэатра. Асабл1вае значэнне i вастрыню тэатральныя дыскуси набываюць у перыяды станаулення тэатральнага прафеаянатзму (на Беларус - у 1920-я гады), узшкнення новых мастацюх плыняу.
Асноуная частка. Тэатральныя спрэчю 1920-х гадоу зводзшся да наступнага: стварэн-не самабытнага сцэшчнага мастацтва, нацыя-нальнай тэатральнай школы щ ператварэнне тэатральнага мастацтва у школу "пралетарска-га" выхавання i у трыбуну для пашырэння са-цыялютычных 1дэй.
Тэатральныя дыскуси пачатку 1920-х гадоу вялюя на старонках газеты "Савецкая Бела-
русь". I першым крокам стау артыкул Кукса (псеудашм) "Аб сучасным беларускiм театры" [1], дзе ён крытыкавау Наркамасвет БССР за тое, што ён не турбуецца аб тым, каб тэатр разв1вауся шляхам сапрауднага беларускага народнага мастацтва. Таму "лепшы беларусю рэпертуар у загоне, а 1граюць пераклады, i у прыдатку слабейшыя" [1].
У далейшым Янка Святляк у артыкуле "Аб святкаванш Купалля" прапанавау выкарыстаць беларусю тэатральны рэпертуар для адраджэння традыцыйных народных свят i абрадау, яюя, у сваю чаргу, будуць садзейшчаць станауленню беларускай тэатральнай школы [2]. У шэрагу артыкулау Я. Святляка i Р. Судшка звярталася увага на з'яуленне у вёсках i мястэчках шматлтх аматарскix гурткоу, якiя жывяць бе-ларускi тэатр. Але i у ix адзначалiся xiбы (напрыклад, iгралi сялян у галiфэ i высокix шнураваных ботах).
Цэнтральнымi праблемамi тэатральных дыскусш 1920-х гадоу былi рэпертуар i на-цыянальны стыль. Так, у артыкуле "Тэатр на БеларусГ' З. Жылуновiч (пад псеУданiмам
Трулы БГТУ Серия 6 № 2 2017
I. Ó. Каляда
31
С. Смык) звярнуу yвагy на тое, што y беларус-кix гарадах, як i да рэвалюцып, панyе расiйскi тэатр, а публша y iм - новая, савецкая буржу-азiя i дзялкг-спекулянты. Miж тым у сялянскай Беларус iншыя Умовы, чым у расiйскай сталiцы, "i падысщ з маскоускаю меркаю да тэатральнай справы у Беларyсi - гэта зна-чыць... адсекчы яму (беларускаму тэатру) но-ri", якiя, лiчыy аутар, моцна стаяць толькi на вясковай, сялянскай глебе [3].
Выказвалюя i шшыя меркаваннi, згодна з якiмi галоунае у тэатральнай працы - гэта пра-фесiяналiзм, а у крытыцы - аб'ектыунасць.
З'яуленне крытычных выступленняу у ад-рас Вандроунага тэатра, абвiнавачванняy у не-дастатковым прафесiяналiзме вымyсiла у тэатральныя дыскусй Устyпiць i У. Галубка. Ён пiсаy пра нежаданне выдавецтвау пyблiкаваць беларyскiя п'есы, а таксама няувагу сталiчныx рэжысёрау да нацыянальнага рэпертуару.
Паяднау гэтыя крайнiя погляды З. Бядуля у сваix шматлтх артыкулах па праблемах тэатра, дзе ён абгрунтавау думку, што тэатр павшен быць народным па сваix крынiцаx, нацыяналь-ным па стылi i прафесiйным па мастацюм yзроyнi. I першай спробай такога сштэзу ён лiчыy драму М. Чарота "На Купалле", пастау-леную у БДТ, у якую прыгожа "yпiсвалiся" ха-рэаграфiя, музыка i сцэнаграфiя. Яшчэ больш, выказвалася думка, што гэтая музычная драма пачала новую эпоху у гiсторыi развщця бела-рускага тэатра.
Тэатральныя дыскусй першай паловы 1920-х гг. скончылюя грамадскiм абмеркаван-нем дзейнасцi мшсюх тэатрау у форме "суда над тэатрамГ', вельмi папулярнага у той час: на "лауцы падсудных" сядзелi кiраyнiкi Беларус-кага, Рускага i Яурэйскага тэатрау. Пасля выступленняу "пракурорау" i "абаронцау" быу вынесены прысуд: "Прымаючы пад увагу тое, што тэатр з'яуляецца магутнай зброяй у руках пралетарыята, суд прызнае што мiнскiя тэатры не усё рабiлi для гэтага, i прызнае вiнаватымi у тым, што яны не шyкалi шляхоу новай твор-часцi, а таксама не мелi сyвязi з працоyнымi масамi" [4].
Як гэта не дзiyна, але такое абмеркаванне спрыяла папyлярызацыi тэатральнага мастац-тва, якое у 1923-1926 гг. знаходзшася на узды-ме. Тэатральная крытыка адзначала поспех у БДТ пастановак п'ес Е. Miровiча "Кастусь КалiноУскi", "Машэка", "Каваль-ваявода", "Кар'ера таварыша Брызгалiна", у Беларускай драматычнай стyдыi у Маскве - народнай драмы "Цар Mаксiмiлян", папулярнасць на вёсцы тэатра У. Галубка.
У 1925 г. выxодзiy часотс "Трыбуна маста-цтва", якi стаму мэту распрацаваць пытаннi
беларускага тэатра i музыю, беларускага нацыянальнага стылю. Акрамя таго, ставiлася задача - стварыць самабытную беларускую оперу у жанры музычнай драмы.
На жаль, таюя спрыяльныя умовы для ста-наулення беларускага тэатра праiснавалi нядоуга.
Ужо у 1927-1930-я гг. сггуацыя у тэатраль-ным мастацтве пагоршылася катастрафiчна. Як вядома, гэта перыяд, калi адначасова з рэалiза-цыяй праграмы iндyстрыялiзацыi i калек-тытазацып, згортваннем беларyсiзацыi адбы-вауся наступ на лггаратуру i тэатр з мэтай ix канчатковай "пралетарызацыi" i лшвщацып вы-нiкаy нацыянальнага адраджэння.
Распачала гэтую кампанiю газета "Звязда" (орган ЦК КП(б)Б), якая падтрымала погляды тагачаснага першага сакратара ЦК КП(б)Б В. Кнорына аб тым, што да Кастрычнщкай рэвалюцыi Беларyсi як самастойнай дзяржаунай адзiнкi не было, а яе першы дзяржауны тэатр вырас у рэчышчы рэвалюцыi.
У той жа "Звяздзе" 23 жшуня 1927 г. з'яляецца артыкул У. Лшша "На тэатральным фронце", дзе большую частку п'ес з рэпертуару БДТ-1 ён аднёс да катэгорыи "iдэалагiчна бяс-шкодных", але адзначыу, што "нiводная з ix не iмкнyлася развязаць якое-небудзь вялiкае пы-танне сyчаснасцi або рэвалюцыйнага малага". Аутар абвiнавацiy Наркамасветы БССР у тым, што быццам бы БДТ-1 "у мiнyлым сезоне не па-казау нiякix дасягненняу". У рэпертуары БДТ-2 ён назвау шэраг п'ес "непераканаучымГ' або "iдэалагiчна не зуам апраУданымi" [5].
Пад нацiскам партыйнай крытыкi у 1927 г. з рэпертуару беларусюх тэатрау былi зняты "Тутэйшыя" Я. Купалы (галоунай памылкай пастаноyкi гэтай п'есы стала тое, што у яе змесце шбыта праяуляюцца нацыянал-дэмакратычныя элементы) (БДТ-1) i перакла-дзеная iм п'еса "Эрас i Псixея" Е. Жулаускага, драма В. Шашалевiча "Апраметная" i нават трагедыя Eyрыпiда "Вакxанкi" (БДТ-2).
У вышку таюх рэпрэсiyныx мер тэатры вы-мушаны былi перайсщ на перакладны расiйскi рэпертуар "пралетарскага зместу", што, у сваю чаргу, выкткала пратэст з боку беларускай лгаратурна-мастацкай грамадскасцi, якая вы-ступша супраць нападак на беларускую школу тэатральнага мастацтва, што яшчэ толью складвалася.
Усё гэта прывяло да абвастрэння дыскyсiй 1927-1929 гг. Галоуным аб'ектам ганенняу стау БДТ-2, замежныя клашчныя i нацыяналь-ныя творы яго рэпертуару. Так, напрыклад, рэжысёр Дзяржаунага яурэйскага тэатра БССР Л. Лтшау назвау "непатрэбнымi i шкоднымi" у рэпертуары БДТ-2 п'есы "Апраметная",
32
Tэaтpaльныя дыскусп 1920-x - 1930-x гг.: cтaнayлeннe тэaтpaльнaгa пpaфeciянaлiзмy
"Эpac i Пcixeя", "Сoн y лeтнюю шч" У. Шэте-nipa i шшую "бaжэcтвeннyю i мicтычнyю" клaciкy, якaя "пaвядзe тoлькi дa aдpывy aд зa-пaтpaбaвaнняy paбoчaй aУдытopыi" ("Звяздa", 6 мaя 1928 г.).
Адкaзaм cтaлi пaлeмiчныя apтыкyлы Т. Глы-бoцкaгa y гaзeцe Сaвeцкaя Бeлapycь" "Кaлi ж зaпяюць вepaцëны?" (27 ^^pb^m^ 1928 г.) i "Дaвoлi aнeкдoтaУ" (11 лicтaпaдa 1928 г.), дзe ëн кpытыкaвay мacтaцкaгa ^payrn^ БДТ-1 Е. Mi-poвiчa зa ягo пaмкнeннi дaпacaвaць бeлapycкyю дa "пpaлeтapcкaй iдэaлoгii". Ha думку ayrapa зaмecт тaгo, кaб пaшыpaць i пaглыбляць бeлapycкae тэaтpaльнae мacтaцтвa, БДТ-1 выця^ няe ягo пepaклaдным paciйcкiм pэпepтyapaм ("Бpaняпoeзд 14-69" У. Iвaнoвa, "Mяцeж" Д. Фypмaнaвa i шш.).
Т. Глыбoцкi тaкcaмa cтaвiy пытaннi: чaмy бeлapycкi тэaтp тав^н paзвiвaццa мeнaвiтa пa тых этaпax, пa якix iдзe paciйcкi тэaтp? Чaмy бeлapycкaмy глeдaчy вaжнeй пaднecцi ciбipcкix пapтызaн, чым пaкaзaць cвaix бapaцьбiтoУ? Ён пpыxoдзiy дa вы^тавы, штo няyмeлы бяздушны пaдбop pэпepтyapy пaзбayляe бeлapycкi тэaтp ycякaй caмaбытнacцi.
"Звяздa" aдкaзaлa нa гэтыя выcтyплeннi пyблiкaцыяй apтыкyлa Д. Mipoнчыкa "Cynpa^ пaлiтычнaй двyлiкacцi. Дa пытaння a6 пpaвaй нeбяcпeцы y кyльтypным бyдayнiцтвe" (17 лю-тaпaдa 1928 г.), яю aбвiнaвaцiy Т. Глыбoцкaгa y pacпaльвaннi вapoжacцi cyпpaць Pacii i pycкaй кyльтypы, a тэopыю caмaбытнacцi бeлapycкaгa тэaтpa aб'явiy нaкipaвaнaй та пaдpыy aдзiнcтвa Сaвeцкaгa Сaюзa i aбвacтpэннe yзaeмaaднociн paбoчaгa клaca з cялянcтвaм.
Ha гэты гpyбы пaлiтычны выпaд aдгyкнyУcя З. Жылyнoвiч apтыкyлaм "Бeлapycкaя caмaбыт-нacць i бeзyxiльны iнтэpнaцыянaлiзм, цi cтapaя пpaгyдкa m нoвы лaд" ("Сaвeцкaя Бeлapycь" aд 20 лicтaпaдa 1928 г.), дзe звяpнyУ yвaгy нa aдзiнcтвa пoглядaУ пpapaciйcкix шaвiнicтay, якiя лiчылi iнтэpнaцыянaльным тoлькi paciйcкi pэпepтyap, a ycë iншae - нaцыянaлiзмaм, i дapэвaлюцыйныx "icцiннa pycкix пaтpыëтay", чapнacoцeнцay, што тaкcaмa нe пpызнaвaлi 6e-лapycкaй нaцыянaльнaй кyльтypы, aбвяшчaлi яe "пoльcкaй iнтpыгaй".
Адкaз пpaгyчay y той жa "Звяздзe" aд тaгo ж Д. Mipoнчыкa y apтыкyлe "Рacкpывaeм дyжкi. Аб пpaвaй cyтнacцi выcтyплeнняy тaв. Жылу-нoвiчa" (24 лicтaпaдa 1928 г.). Фaктычнa гэтa
CTara aдным з пepшыx aбвiнaвaчaнняy бeлapyc-кaгa нaцыянaльнaгa aдpaджэння y бypжyaзным нaцыянaлiзмe.
Тэaтpaльнaя дыcкyciя aбвacтpылacя, та-былa пaлiтычны xapaктap. I y xyткiм чace aфiцыйнa бapaцьбy з "пpaвым yxiлaм" у тэaтpaльнaй дышку^ yзнaчaлiлa кipayнiцтвa КП(б)Б, якoe y шмaтлiкix пacтaнoвax зaклiкa-лa вecцi "няyxiльнyю бapaцьбy" з вapoжымi пpaлeтapыятy i cялянcкaй бeднaцe плынямi y лiтapaтypы i мacтaцтвe, paшyчa ^ые^т^ дa Утвapэння нaцыянaльнaгa пa фopмe i пpaлe-тapcкaгa пa змecцe тэaтpaльнaгa i кiнapэпep-тyapy, yтвapыць paбoчyю тэaтpaльнyю ^ы-тыку (у якacцi "кpытыкay" пpaпaнoУвaлicя глeдaчы з paбoчaгa клaca).
Ha cтapoнкax гaзeты "Звяздa" былa ap-гaнiзaвaнa npa^a^y^ Т. Глыбoцкaгa i iншыx ^ых^Н^У нaцыянaльнaй caмaбытнacцi тэaт-pa з 6o^ "пpocтыx тэaтpaльныx глeдaчoУ". Су-пpaць тэaтpaльныx "caмaбытнiкay" пa дapyчэн-нi пapтыйнaгa кipayнiцтвa выcтyпaлi вядoмыя бeлapycкiя дзeячы, якiя зaймaлi aдкaзныя rnca-ды (А. Бaлiцкi "3a пpaлeтapcкi змecт нaцыянaль-нaй лiтapaтypы", "Аб шляxax paзвiцця бeлapyc-гага тэaтpa i пaмылкax Т. Em^o^ara", А. №к-paшэвiч "Чым гэтa ycë пaxнe?" i iнш.).
У aдpac пepш зa ycë Т. Erntóo^ara, 3. Жы-лyнoвiчa i M. Зapэцкaгa гyчaлi нaвaт тaкiя aбвiнaвaчвaннi, як пpaпaгaндa "зaмшэлaй, дay-нo выкpытaй... тэopыi a6 caмaбытнacцi", пaвoдлe якoй cyчacнaя caцыялicтычнaя бeлa-pycкaя кyльтypa, лiтapaтypa i мacтaцтвa нe пaвiнны кapыcтaццa бypжyaзнaй i нaвaт фe-aдaльнaй cтapaжытнacцю, paзвiвaццa нa ку-лaцкix "Апpaмeтныx", та лeгeндax i кaзкax Афpaciнiй Пoлaцкix i Клiмeнтay СмaляцiчaУ" ("3вяздa" aд 27 лiпeня 1929 г.).
Заключэнне. Бeлapycкi тэaтp з'яyляycя i з'яyляeццa cвaйгo poдy лeтaпicaм гicтopыi cвaйгo нapoдa, 6o зaxoyвae cпaдчынy нapoдa (вoбpaзы, пocтaцi гicтapычныx aco6, вaжныя мoмaнты гicтapычныx пaдзeй). Як чacткa мa-cтaцкaй кyльтypы тэaтp y cвaiм paзвiццi aдлюcтpoyвae yce cклaдaнacцi гicтapычнaгa лëcy Бeлapyci.
У 1930-я гг. тэaтpaльныя дыcкycii фaктычнa пepayтвapылicя з дыcкyciй у мaнaлoг 6am-шaвiцкaй кpытыкi, iдэaлaгiчнyю пpaпpaцoУкy дзeячay мacтaцтвa.
Дыcкycii aднaвiлicя тoлькiy 1960-я Ta^i.
Лiтaрaтурa
1. Кyкc А. Аб cyчacным бeлapycкiм тэaтpы // Сaвeцкaя Бeлapycь. 1921. 3 л^ня.
2. Святляк Я. Аб cвяткaвaннi Кyпaлля // Сaвeцкaя Бeлapycь. 1921. 7 л^ня.
3. Жылyнoвiч 3. Тэaтp нa Бeлapyci // Сaвeцкaя Бeлapycь. 1921. 27 лiпeня.
4. ^тан У. Тэaтpaльныя дыcкycii // Сaвeцкaя Бeлapycь. 1923. 6 кacтpычнiкa.
5. Лiлiн А. Ha тэaтpaльным фpoнцe // Звяздa. 1927. 23 жшуня.
I. У. Каляда
33
References
1. Kuks A. About the modern Belarusian theater. Sovetskaya Belarus' [Soviet Belarus], 1921, July 3. (In Belarusian).
2. Svyatlyak E. On the celebration of Ivan Kupala. Sovetskaya Belarus' [Soviet Belarus], 1921, July 7. (In Belarusian).
3. Zhilunovich S. Theater of Belarus. Sovetskaya Belarus' [Soviet Belarus], 1921, July, 27 (In Belarusian).
4. Konan U. Theater discussions. Sovetskaya Belarus' [Soviet Belarus], 1923, October, 6 (In Belarusian).
5. Lilin A. In front of the theater. Zvyazda [Zviazda], 1927. August, 23 (In Belarusian).
1нфармацыя пра аутара
Каляда 1на Уладзiмiрауна - кандыдат пстарычных навук, дацэнт, дацэнт кафедры псторьп Беларус i палггалоги. Беларуси дзяржаунып тэхналапчны ушверсгот (220006, г. Мшск, вул. Свярд-лова, 13а, Рэспублша Беларусь).
Information about the author
Kalyada Ina Uladzimirauna - PhD (History), Associate Professor, Assistant Professor, the Department of History of Belarus and Political Science. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republik of Belarus).
Паступгу 10.09.2017
