CC BY
33УДК 325.2:061.213(476)(477)
В. У. Коваль, кандыдат пстарычных навук, асютэнт (БДТУ)
СУПОЛЬНЫЯ ПРАЕКТЫ МОЛАДЗ1 БЕЛАРУСКАЙ I УКРА1НСКАЙ ДЫЯСПАР (1918-1939)
Дадзены артыкул разглядае асноуныя аспекты узаемаадносш у асяродку маладых эм1грантау з Заходняй Украшы i Заходняй Беларуа у м1жваенны перыяд. У iM праанал1заваны малавядомыя у беларускай пстарыяграфп працы украшсшх вучоных. Асобная увага надаецца даследаванню палггычных, эканамiчных, культурных, адукацыйных, спартыуных праектау памiж беларускiмi i украiнскiмi эмiгрантамi. Артыкул аналiзуе пытаннi гендарнай ролi эмпрантау у асяродку беларускай i украшскай дыяспар, гендарная псторыя эмiграцыi павшна дапоунщь вывучэнне сацы-яльных працэсау замежжа. Дадзенае даследаванне прысвечана творчым сувязям памiж эмь грантамi, iх супольным тэатральным праектам, маладзёжным аргашзацыям, хорам, танцаваль-ным калектывам.
The article retraces the main interrelation between young emigrants from Western Ukraine and Western Belarus in the inter-war period. It analyzes the little-know in Belarus materials and publications of Ukrainian historians. Special attention is given to the characteristic of political, economic, cultural, education, sport projects between Ukrainian and Belarusian emigrants. The article analyzes such questions as a gender role of emigrants among Belarusian and Ukrainian diasporas as a new method of studying social processes. This research dwells upon the creative ties between emigrants, such as common theatres, youth organizations, choruses, dance groups.
Уводзшы. Адной з найбольш щкавых ста-ронак даследавання беларускага замежжа з'яу-ляецца дзейнасць студэнцюх аргашзацый, жа-ночых гурткоу i грамадсюх аб'яднанняу. Мо-ладзь дыяспары стала найбольш шщыятыунай, прагрэшунай i крэатыунай часткай эмiграцыi. Беларускiя юнакi i дзяучаты актыуна супрацоу-нiчалi з iншымi народамi i дыяспарамi, пра што сведчаць перыядычныя выданнi замежжа i ар-хiуныя дакументы. Асобнай тэмай неабходна разглядаць узаемадзеянне беларускай i украшскай дыяспар, бо яно мела свае асаблiвасцi, ад-ментасцi, адрознiвалася актыунасцю i пал^ыза-ванасцю.
Асноуная частка. Пры аналiзе дзейнасщ моладзi беларускай дыяспары трэба даследа-ваць не толькi прадстаушкоу палпычнай мiж-ваеннай хвалi, але i эканамiчных эмiгрантау. Пры вярбоуцы працоунай сiлы працадауцы звычайна рабiлi абмежаванш па узросце, а пры-ярытэт быу для маладых, моцных i здаровых мужчын, радзей - жанчын. Безумоуна, неабходна дэталёва разглядаць псторыю кожнай кра> ны-рэцыпiента i рэгiёна, аднак рынак працы для эмпрантау звычайна спецыялiзавауся на цяжкай малааплатнай рабоце, бо яе ^наравала аутахтоннае насельнiцтва. Такiм чынам, асноу-ную масу мiжваеннай беларускай эм^ацьп склала моладзь, на якую была ускладзена задача захавання гiстарычнай памяцi у асяродку за-межжа.
Даволi цiкавым аспектам сучасных гендар-ных даследаванняу стала праца беларусюх i украiнскiх жанчын у эм^рацыь Варта падк-рэслщь, што роля жаночага руху i уплыу
грамадскiх жаночых арганiзацый на пал^ычнае жыццё дыяспар адрознiвалiся у розных краiнах свету. Значна стымулавала актыунасць жанчын дыяспар наяунасць студэнцкай моладзi у краiне прыбыцця, магчымасць праявiць сябе на мiжна-родным узроУнi, дзейнасць буйных палiтычных цэнтрау замежжа.
Дыяспары у мiжваенны час намагалюя усклас-цi на жаночы рух пэуныя гаспадарчыя, культур-ныя i палiтычныя функцыi, якiя садзейнiчалi развiццю асяродкау. Украiнская эмiграцыя значна шырэй за беларусау замежжа развша дзейнасць жаночых аб'яднанняу. Разам з тым, беларускiя эмiгранткi таксама далучылюя сваёй працай да мiжнароднага жаночага руху, пра што сведчаць архiуныя крынщы мiжваеннага часу. Адной з першых задач жаночых эм^анц-кх суполак стала фармiраванне сталых сувязей з арганiзацыямi жанчын iншых народау, а таксама iх аб'яднанне для прадстаулення нацыя-нальных штарэсау на мiжнародным узроУнi. Жаночыя суполю замежжа аказвалi матэрыяль-ную i гуманiтарную дапамогу, ачольвалi сту-дэнтау i дзяцей дыяспар, ладзiлi культурныя мерапрыемствы i святы, праводзiлi Дзень Мащ, адчынялi сталоУкi, навучальныя установы, музеi, бiблiятэкi, пашыралi выдавецкую дзейнасць у рамках актыунай культурна-асветнай працы, прымалi удзел у мiжнародных кангрэсах, кан-ферэнцыях i з'ездах.
Асаблiвай актыунасцю вылучалiся жаночыя арганiзацыi украшсюх эмiгрантак у Чэхаславакii, Францыи, ЗША, Канадзе, Бразiлii i Аргенцiне. У галiне адукацыi найбольш плённа i паспяхова працавалi украшю Канады. Варта вызначыць
дзейнасць таварыства Магiлянак - гэта дзявочы студэнцю гурток, заснаваны у 1923 г. пры 1нстытуце iмя Пятра Магiлы у Саскатунi [1, с. 24]. Дадзеная навучальная установа спецыяль завалася на падрыхтоуцы педагогау для школ украiнскай дыяспары.
У палпычным плане важную ролю адыгралi Саюз Украiнак Канады i Саюз Украiнак Аме-рыкi. Дадзеныя аргашзацып не аднойчы высту-палi з вострым асуджэннем польскага ураду за дыскрымшацыю нацыянальных меншасцей у Другой Рэчы Паспалiтай. Жанчыны дыяспары аргашзоуват акцыi пратэсту, друкавалi на анг-лiйскай мове лютоую, дзе уздымалi вострыя пытаннi не толькi пра становшча украшскага народа у Заходняй Украiне, але i пра цяжкасщ беларусау Заходняй Беларусi. У сваiх прапаган-дысцкiх матэрыялах жаночыя аргашзацып шса-лi пра праблему голаду насельнщтва гэтак званых «усходшх крэсау», якi у першую чаргу па-граджау беззямельным i малазямельным сялян-скiм сем'ям. Актывiсткi руху падкрэ^ват, што хранiчнае недаяданне i курыная слепата былi дастаткова пашыранымi хваробамi сярод сельскага насельнiцтва адзначаных рэгiёнау, асаблiва у вёсках Гатччыны i Прыкарпацця [2, с. 14]. Менавга складанае матэрыяльнае стано-вшча сялянства прымушала людзей даэмiграцыi.
Пра факты супрацоунщтва беларусак i украшак замежжа сведчаць дакументы Бела-рускага дзяржаунага архiва-музея лiтаратуры i мастацтва. Эм^ранцюя жаночыя арганiзацыi ладзiлi агульныя мерапрыемствы, сустрэчы i канцэрты. Прыкладам супольнай акцыi стала вечарына у Парыжы, праведзеная у снежнi 1938 г. Беларускай жаночай грамадой разам з Украшскай жаночай грамадой i Украiнскiм працоуным саюзам [3, л. 4]. Неабходна адзна-чыць, што у мiжваенны час толькi пачыналася станауленне беларускага жаночага руху замежжа, таму засталося няшмат сведчанняу пра рэа-лiзаваныя акцыi i мерапрыемствы беларускiх эмiгрантак.
Негатыуна уплывала на развщцё адзначаных аргашзацый традыцыйнае сялянскае выха-ванне i уяуленне пра ролю жанчын у грамадст-ве. Разам з тым, прагрэсiуныя гендарныя iдэi не мiнулi найбольш актыуных прадстаунiц дыяспары. Праблема паттычнай роУнасцi мужчын i жанчын пачынае гучаць у асяродку беларускай iнтэлiгенцыi i эмiграцыi у мiжваенны час. У ар-тыкуле часотса «Жаноцкая справа» Н. Шнар-кевiч пiша: «Мужчыны нашы i да гэтага часу глядзяць на жанчын як на фiзычную сiлу. Жан-чына павiнна умець добра зварыць есьцi, аб-мыць, абшыць ушх у хаце, спрытна увiвацца каля гаспадарю цi наагул быць добраю гаспа-дыняю. 1ншае-ж, як агульныя справы тэй вёсю,
дзе яна жыве, цi таго народу, да якога яна нале-жыць, щ, шырэй гледзячы, - усiх людзей наагул - гэта не яе справа. З таюм поглядам наша-га мужчыны трэба станоуча змагацца» [4, с. 1-2]. У матэрыяле аутарам яскрава прадстаулена па-зщыя Аб'яднання беларускiх жанчын iмя Алаiзы Пашкевiч (Цёткi), якое i выдавала свой уласны часопiс «Жаноцкая справа». Актывютю арганiза-цыi не толью займалiся дабрачыннай справай на тэрыторыi Заходняй Беларусi, але i праводзш акцыi у асяродку беларускай эм^ацып.
Культурныя узаемасувязi беларускiх i укра-iнскiх эмiгрантау актыуна развiвалiся у тэатраль-ным мастацтве. Iнiцыятыва па стварэнш ама-тарскiх тэатрау у асяродку беларускай i украiн-скай дыяспар належала моладзi. Неабходна падкрэслщь, што украiнская эмiграцыя падт-рымлiвала беларусау у развiццi тэатральнага мастацтва. Цудоунай iлюстрацыяй украiнскай дапамогi стала першая пастаноука беларускiх эмiгрантау у Чэхаславакп - аперэта Ф. Аляхно-вiча «Птушка шчасця», прэм'ера якой адбылася у 1924 г. у Юзэфове (Йозефове) на сцэне тэатра украшскага табара [5, с. 4]. Аргашзацыйную i творчую падтрымку пры пастаноуны беларускай аперэты ажыццявша тэатральная секцыя Украiнскага Культурна-асветнага гуртка.
Дадзеная грамадская эмiгранцкая арганiза-цыя была дастаткова колькаснай (у 1921 г. -621 член, у 1922 г. - 1176), першапачаткова яе узначальвау I. Мельнщю, пазней - М. Даль-нщю [6, с. 64]. Культурна-асветны гурток ладзiу разнастайныя курсы, святы, выставы, займауся выдавецкай дзейнасцю, меу сталыя сувязi з украiнскай грамадой у шшых краiнах свету. Асноуная праца грамадскага аб'яднання была наюравана на моладзь украiнскай эмiгра-цыi, развiццё адукацыйнага узроуню эмiгран-тау, фармiраванне пачуцця патрыятызма сярод юнакоу i дзяучат, захаванне нацыянальнай iдэн-тычнасцi дыяспары. Вядома, што членамi гуртка былi i беларускiя эмiгранты, яны прымалi удзел у яго мерапрыемствах, вучылiся на розных курсах, займалюя у спартыуных секцыях. Напрыклад, у 1923 г. на гiмназiчна-рэальных курсах Культурна-асветнага гуртка вучылася 10 беларусау [6, с. 65]. Украшсюя педагогi ста-вiлiся да беларусюх вучняу дастаткова пазiтыу-на, iм аказвалася матэрыяльная дапамога i ма-ральная падтрымка.
Патрэбна адзначыць, што тэатральнае мас-тацтва украiнскай i беларускай дыяспары набы-ло сваё развщцё не толью у краiнах Еуропы, а таксама у Пауночнай i Пауднёвай Амерыцы. Тэатральныя трупы i харавыя калектывы мелi сапраудную папулярнасць у асяродку эканамiч-ных эм^антау, бо сваёй творчасцю яны нагад-валi пра Бацькаушчыну, пакiнутых там сваякоу,
любiмыя мясцшы. З 1928 па 1934 г. у Канадзе былi спробы стварыць украiнскi прафесшны тэ-атр пад юраунщтвам Пшпа Астапчука, аднак творчая iдэя не была рэалiзаваная у поунай сту-пенi [7, с. 31]. Найбольш актыунае аматарскае тэатральнае жыццё украшскай дыяспары было у Таронта i Вiнiпеге.
У краiнах Лацiнскай Амерыю варта вызна-чыць iнiцыятыву творчай моладзi беларускай i украшскай эм^ацып у Аргенцiне. Беларускае таварыства «Культура» ладзша спектаклi на беларускай мове у розных гарадах Аргенцшы, аматарская трупа паспяхова гастралявала лга-ральна па усёй краiне. На спекта^ прыходзiлi гледачы не толью з лiку беларускiх эм^рантау, але i украшцы, палякi i русюя, бо мова iм здава-лася зразумелай, а замалёую з вясковага жыцця -блiзкiмi i камiчнымi.
Украiнская дыяспара надавала асаблiвае значэнне песеннай традыцып, бо яна была выка-рыстана палiтычнымi лiдарамi для нацыяналь-най прапаганды. Песня яднала эм^рантау, спрыяла захаванню нацыянальнай щэнтычнасщ у прымаючым грамадстве. Гонарам культуры украшскай эм^рацып стала Украiнская Рэспуб-лiканская Капэла пад юраунщтвам славутага дырыжора Аляксандра Кошыца. Для стварэння нацыянальнай капэлы быу праведзены спецыя-льны конкурс у Кiеве, па вышках якога сотня лепшых спевакоу была залiчаная у склад песен-нага калектыва. У капэлу yвайшлi розныя па адукацыйнаму узроуню i палiтычным перака-нанням асобы.
З 1919 г. капэла паспяхова гастралявала па Чэхаславакп, Аустрып, Швейцарыi, Францыi, Англii, Галандыи, Бельгii, Германii i Iспанii. Да-лёка не усе украшсюя пал^ычныя дзеячы лiчылi вандраванне капэлы неабходным, што выклiкала бурную палемiку у асяродку дыяспары, таму у турнэ накiравалiся не усе артысты. Перыядыч-ныя выданнi вiталi гастрольны тур украшскага калектыва, у розных крашах Еуропы выходзiлi дзясяткi паз^ыуных рэцэнзш, у яюх падкрэсл> валася мшагучнасць украшскай народнай песнi, абсалютная дасканаласць штанацый выка-науцау. З 1922 г. капэла наюравалася у Злу-чаныя Штаты Амерыкi, дзе працягнула свае паспяховыя выступленнi. Пасля заканчэння турнэ спевакi засталiся на пастаяннае жыхарст-ва у ЗША.
Артысты Украшскай Рэспублшанскай Капэлы пад юраушцтвам А. Кошыца мелi сваiх прыхшьткау таксама у асяродку беларусюх эм^-рантау, пра што сведчаць падпiсаныя для белару-сау фотаздымю [8, л. 2]. Беларускiя паклоннЫ падпiсвалi здымкi спевакоу пасля паспяховых выступленняу капэлы на еурапейсюх гастролях. Варта падкрэслщь, што украшсюя выканауцы
пакiдалi беларусам асаблiва цёплыя i сардэчныя словы на памяць, што сведчыць пра прыхiльнае стауленне самiх дыяспар i iх шырокiя куль-турныя сувязi.
Неабходна падкрэслiць, што у асяродку эмiграцыi карысталiся папулярнасцю не толькi украшсюя харавыя калектывы i аматарскiя тэ-атральныя трупы, але i танцавальныя групы. Украшсюя танцавальныя калектывы i школы танца карысталюя асаблiвым поспехам у ЗША i Канадзе, да дзейнасцi яюх далучалiся таксама беларускiя эмiгранты. У Злучаных Штатах Амерыкi yкраiнскiмi эм^рашаш у мiжваенны час было аргашзавана каля сотнi танцавальных груп. Актыуным распаусюджваннем нацыяналь-нага украшскага танца у эмiграцыйным асяродку займауся маэстра Васiль Аураменка, якi стварыу сетку танцавальных школ у ЗША i Канадзе. Яго вучш таксама прапагандавалi украш-скую танцавальную традыцыю, сярод iх вылу-чылюя сваiм талентам Вiктар Машук, Стэфан Паулюк, Стэфан Мiхайлюк i 1ван Юркау [9, с. 330]. Дзещ i моладзь украiнскай дыяспары актыуна вучылiся танцам i спевам у пазакласны час. Вучнi выступалi на Шаучэнкаусюх канцэр-тах, на святах, прысвечаных украiнскай неза-лежнасцi, на Днях мащ i iншых пал^ычных i культурных мерапрыемствах.
Яскрава вызначылiся беларуска-украшсюя кантакты у супольнай рабоце студэнцкiх аргаш-зацый. Студэнцкая моладзь замежжа стварала прафесiйныя, спартыуныя, мастацюя, тэатраль-ныя, музычныя, палiтычныя, рэлiгiйныя, ваен-ныя, гiстарычныя арганiзацыi. Чэшска-украшсю камiтэт дапамоп украшсюм i беларускiм студэн-там, Цэнтральнае бюро працы украшскай i беларускай акадэмiчнай эмiграцыi, Грамада украш-скiх i беларусюх студэнтау лясной iнжынерыi у Празе i iншыя мiжнацыянальныя арганiзацыi праводзiлi паспяховую культурна-асветную работу у асяродку дыяспар, ажыццяyлялi акцыi ма-тэрыяльнай дапамогi студэнтам, прызначалi спе-цыяльныя стыпендыi для выдатшкау i працяг-валi падтрымлiваць некаторых выпусшкоу.
Асобнай шюстрацыяй беларуска-украшсюх агульных праектау сталi мерапрыемствы у рамках сакалшага руху. Саюз украiнскай моладзi у Чэхаславакii «Украiнскi сокал» бярэ свой пача-так у 1922 г., а годам пазней была створана ар-гашзацыя «Беларускi сокал». Маладзёжная ар-ганiзацыя «Сокалау» з'яулялася мiжнароднай, таму мела вялiкую папулярнасць сярод юнакоу i дзяучат розных нацыянальнасцей.
Саюз актыуна займауся щэалапчна-выха-ваучай работай, члены арганiзацыi павiнны бы-лi абавязкова прайсцi iдэалагiчны сакалшы курс, дзе наведванне заняткау старанна адсочвалася старэйшымi. Суполю саюза мелi назву «гнёзды»,
яюя звычайна актыуна супернiчалi за лщарства у арганiзацыi. Нацыянальныя сакалiныя саюзы таксама праводзiлi работу, накiраваную на культурнае, адукацыйнае, фiзiчнае i творчае развщцё моладзi: ладзiлi канцэртныя i тэатраль-ныя выступленнi членау аргашзацып, стваралi сакалiныя выставы, утрымлiвалi бiблiятэкi, ар-ганiзоУвалi курсы для нетсьменных асоб, пра-водзiлi спартыуныя спаборнщтвы, гульнi i алiмпiяды, члены аргашзацып выступалi з лек-цыямi па роднай мове, лгаратуры i псторып.
Арганiзацыя «Украiнскi сокал» была значна буйнейшай за саюз «Беларуси сокал», аднак па структуры яны былi дастаткова падобнымi. Управа «Украшскага сокала» мела чатыры камiсii, яюя павiнны былi курыраваць фiзiчнае выха-ванне членау арганiзацыi, iх культурны узро-вень, займацца гаспадарчай дзейнасцю i развщ-цём структур саюза.
У статуце «Беларускага Сокала», яю быу састаулены на чэшскай мове i нагадвау статуты iншых сакалiных арганiзацый у Чэхаславаки, былi акрэслены яго мэты i задачы, дакладна апiсвалася, хто можа уступщь у яго шэрап: «Членам саюза можа стаць беларус любога пола:
а) ад 6 да 14 год як школьшк;
б) ад 14 да 18 як юнак;
в) ад 18 год як сапраудны член» [10, л. 16].
ЗаснавальнЫ беларускай аргашзацыи нау-
мысна iмкнулiся скапiраваць сакалшы саюз чэшскай моладзi, якi стау прыкладам для эми--рантау. Варта адзначыць, што дадзены рух быу характэрны таксама для iншых дыяспар у Чэ-хаславакй. Сакалiныя гнёзды украшскай i беларускай моладзi дзейнiчалi таксама у iншых кра-iнах свету. Напрыклад, «Украiнскi сокал» вызна-чыуся сваёй плённай працай таксама у Аргенцiне, Францыi i Канадзе. Кожная нацыянальная сакалiная аргашзацыя мела свой статут i улас-ны сцяг. Моладзь саюза намагалася стварыць свой друкарскi орган, таму большасць аддзя-ленняу утрымлiвала часошс, дзе размяшчалiся усе абвесткi i iнфармацыйныя матэрыялы.
Сярод членау «Беларускага сокала» асабл> вым попытам карысталюя заняткi па пмнасты-цы. У аргашзацыи да наведвання усiх формау навучання ставiлiся вельмi сур'ёзна. Асоба, якая прапускала мерапрыемствы i занятю, маг-ла быць выключана з яе шэрагау, усе свае про-пускi член арганiзацыi абавязаны быу апiсваць у тлумачальных затсках. Прычыны адсутнасцi на занятках юнакоу i дзяучат былi тыповымi для студэнцкай моладзь Асаблiва актыуна саюз разгарнуу сваю працу у сярэдзше 20-х гг.
ХХ ст., аднак паступова роля аргашзацыи у дзейнасщ усёй беларускай дыяспары паменшы-лася.
Заключэнне. Таюм чынам, прадстаунiкi беларускай i украiнскай дыяспар надавал асабл> вае значэнне рабоце з моладдзю, стваралi i утрымлiвалi спецыяльныя школы, гiмназii, сек-цыi, гуртю, арганiзацыi. Юнакi i дзяучаты з эн-тузiазмам падтрымлiвалi iнiцыятывы па ажыц-цяуленню мiжнацыянальных праектау, у тым лiку памiж беларускiмi i украiнскiмi эмiгранта-мi. Супольныя тэатральныя, музычныя, танца-вальныя, спартыуныя, паттычныя, жаночыя мерапрыемствы у маладзёжным асяродку цу-доуным чынам iлюструюць актыуныя кантакты памiж беларускiм i украшсюм замежжам.
Лiтаратура
1. Когуська, Н. Ивстолотя на громадськiй нивi. Нарис ютори Союзу укра!нок Канади 1926-1976 / Н. Когуська. - Едмонтон - Вшш-пег: Trident Press LTO, 1986. - 1034 с.
2. Ювшейна книга Украшського Роб^ничо-го Союзу 1910-60. - Скрентон: Друкарня пре-сового органу УРСоюзу, 1960. - 332 с.
3. БДАМЛМ. - Фонд 3. - Воп. 1 - Спр. 308. Бюлетэш украiнскага прэс-бюро у Чэхаславаки (г. Прага) за 1924-1925 гг. на украшскай мове.
4. Шнаркевiч, Н. Да працы / Н. Шнаркевiч // Жаноцкая справа. - 1931. - № 2. - 16 с.
5. Ш-ло, Л. Беларусю спектакль у Юзэфове / Л. Ш-ло // Сялянская прауда. - Вшьня, 1924. -№ 20. - 4 с.
6. Нарiжний, С. Украшська емiграцiя. Культурна праця укра!нсько1 емiграцil мiж двома свiтовими вiйнами. Репринтне видання 1942 року/С. Нарiжний. - Львiв - Кент - Острог: НТШ, 2008. - 584 с.
7. Ревуцький, В. З ютори украшського театру в Канадi / В. Ревуцький // Захщньока-надський збiрник. - Едмонтон. - 2000. - Ч. 4. -С.28-45.
8. БДАМЛМ. - Фонд 3. - Воп. 1. - Спр. 310. Групавыя фатаграфи удзельшкау украшскай капэлы у г. Прага.
9. Нагачевський, А. До ютори украшського танцю в Альберт / А. Нагачевський // Захщньо-канадський збiрник. - Едмонтон - Острог, 2008. -С. 327-348.
10. БДАМЛМ. - Фонд 3. - Воп. 1. -Спр. 174. Статут Саюза моладзi «Беларусю Са-кол» у г. Прага з установамi па аргашзацыйных пытаннях за 1923-1924 гг.
Пастуту 23.03.2013
