CC BY
24УДК070(091):947.6
В. У. Коваль, асютэнт
АСВЯТЛЕННЕ ЖЫЦЦЯ БЕЛАРУСКАЙ I УКРАШСКАЙ ДЫЯСПАР НА СТАРОНКАХ БЕЛАРУСКАЙ ЭМ1ГРАНЦКАЙ ПЕРЫЁДЫК1
The Belarusian diasporan press devoted attention to Ukrainians. Among the numerous aspects of Belarusian diasporan life, one that will undoubtedly receive considerable attention from researchers is cultural ties of Belarusian and Ukrainian emigrants. The spiritual base of the national selfdetermi-nation, manifestation of identity became the social, political, educational, scientific organizations, national mass media, cultural centers and churches created by Belarusians and Ukrainians. The post-war period was the time of the "cold war" in the world, therefore the influence of press on the public opinion became important in the information war. The main topic of those periodicals was anti-communism. The research is based on materials of Belarusian emigrant press.
Уводзшы. Перыядычныя выданш беларус-кай дыяспары з'яуляюцца адной з асноуных пстарычных крынщ па псторьи эм1грацьп. Ме-нав1та на старонках газет 1 часошсау можна прасачыць развщцё палпычных плыняу за мя-жой, грамадсюх аб'яднанняу, культурных ася-родкау 1 шматлтя шшыя моманты штодзённа-га жыцця нашых суайчыншкау у розных краь нах свету. У псторьи XX ст. можна вылучыць шэраг палпычных 1 эканам1чных эм1грацыйных хваляу беларускага I украшскага народа, анал1з яюх дазволщь зрабщь высновы пра рол1 перыядычных выданняу эм1грантау.
Асноуная частка. Прэса беларускай эм1гра-цьп з'яуляецца важнай крынщай па даследа-ванш палпычных, культурных, адукацыйных, эканам1чных 1 рэлшйных кантактау беларусау з шшым1 народам! у замежжы. I трэба заува-жыць, што культурныя сувяз1 беларускай 1 украшскай дыяспар заусёды был1 I застаюцца шчыльнымг I на гэта ёсць шэраг прычын: агу-льная псторыя, роднасць мовау, падобныя культурныя традыцьп1 палнычныя погляды. Сам1 беларусюя эм1гранты пра украшцау шсал1 нас-тупным чынам: «Сярод беларусау I украшцау, як у кра1, так 1 на эм1грацьп, юнуе крывёй зама-цаванае братэрства, кал1 абодва народы не на-зываць сябе шакш, як гэта часта бывае -«браты украшцы» й «браты беларусы» [1].
Псторыя развщця перыядычных выданняу беларускай эм1грацьп распачалася на пачатку XX ст. Развщцё прэсы дыяспары неабходна звязаць з эм1грацыйным1 хвалямг Першая хваля беларускай эм1грацьп на пачатку XX ст. была эканам1чнай. Людз1 выязджал1 за мяжу, каб шукаць там лепшай долг Эканам1чная эм1гра-цыя у адзрозненш ад палпычнай дазваляе новым жыхарам крашы вельм1 хутка адаптавацца у новай краше, беларусюя эм1гранты на пачатку XX ст. у большасщ не трымалюя за свае каран!, не захоувал1 культурную адметнасць. Амерыкансю вучоны Морыс Дэйв1 тша: «Амерыкансюя статыстыю не бачаць адрознен-няу пам1ж вял1каросам1, беларусам11 малароса-м1, але ёсць падставы меркаваць, што вялшаро-сы пераважал1 у расшскай эм1грацьп да 1905 г.,
тым часам, як пасля гэтага пачал1 у большай колькасщ эм1граваць украшцы i беларусы» [2].
Да пачатку Першай сусветнай вайны беларусы i украшцы выязджал1 за мяжу зарабщь грошай, стварыць сабе лепшыя у швы жыцця. Як правша, радз1му паюдал1 сяляне, большасць з яюх - збяднелыя. У перыяд масавага выезда сялян кошты на гаспадарку падал1, часта ix спе-цыяльна зб1вал1, таму асноунай праблемай для эм1грантау быу пошук грошау для ад'езда, на аплату паслуг агенству па афармленш дакуме-тау.
Наступная хваля эм1грацьп пачалася пасля заканчэння Першай сусветнай вайны i з'яуля-лася палпычнай. Радз1му паюдал1 усе тыя, хто веу барацьбу супраць усталявання савецкай улады. Асноуная частка беларусау i украшцау абаснавалюя у 43xii, Аустрьп, Германп, Францы!, ЗША, Канадзе, Румынп i Балгарыг Сярод эм1грантау был1 фактычна усе cnai насельнщт-ва, прычым на Захад выязджал1 не толью за-можныя беларусы i украшцы, але i збяднелая частка грамадства.
Працэс афармлення палпычных цэнтрау украшцау i беларусау на пачатку стагоддзя ад-бывауся паступова. Псторыя развщця украшскай прэсы эм1грацьп пачынаецца значна раней за стварэнне беларусюх эм1гранцюх газет i часошсау. Адныя з першых перыядычных выданняу украшскай дыяспары сведчаць пра сувязь пам1ж эм1грантам1 розных народау. Укра1нск1 друк упершыню пачау публшаваць матэрыялы пра супрацоунщтва з беларусам1 у 1897 годзе. Першы украшсю каляндар у ЗША паведамляу: «Беларусы пачал1 прыбываць у Злучаныя Штаты з заходшх губерняу Pacii пазней за славакау i русшау. Беларусы у сваёй большасц1 был1 праваслаунай веры» [3]. Дадзеная заувага сведчыць не тольк1 пра канстатацыю прысутнасц1 беларусау за мяжой, але i пра увагу да украшскай эм1грацьп.
Адным з першых часошсау, яю выдавауся у Злучаных Штатах, стау часоп1с-праграма «Аме-рыканск1 беларус». Выданне в^1ходз1ла у 1930 г. у Чыкага. На старонках «Амерыканскага белару-са» апубл1кавана ¿нфармацыя пра супрацоунщ-
тва беларусау 1 украшцау. Часошс здз1уляе шматткасцю рэклам, ёсць шфармацыя пра бе-ларуска-украшсю банк, матэрыял пра месца сустрэчы беларусау з украшцамг Дадзеныя аб-вестю дазваляюць зрабщь выснову пра юнаван-не агульнага б1знесу пам1ж беларусам11 украш-цам1 за мяжой на пачатку XX ст.
Усталяванне таталп-арнага рэжыму у Са-вецюм Саюзе непасрэдна пауплывала на эмк--рацыю. 3 канца 20-х гг. яна фактычна была спынена. Магчымасць пераехаць у шшую крашу сусвету заставалася толью у жыхароу Заходняй Беларус1 I Заходняй Украшы да 1939 года. 3 дадзенай тэрыторьп большасць эмкрантау выязджала па эканам1чных прычынах, у асноуным эмкрацыя была працоунай 1 сялянскай.
Другая сусветная вайна паклала пачатак но-вай хвал1 эмкрацьп, якую даследчыю называ-юць палпычнай. Прэса эмкрацьп пасля вайны мела не толью шфармацыйны характар, але I аб'ядноувала эмкрацыю, кансалщавала дыяс-пару. Асабл1васцю тэматыю пасляваеннай прэ-сы беларускай I украшскай эмкрацьп стау апантанны антысаветызм. Вщавочна, што вы-дауцы часошсау I газет за мяжой - гэта людз1, яюя раней супрацоушчал1 з акупантам1, а пасля вайны - з заходшм1 спецслужбам!. 1х палпыч-ная дзейнасць аргашчна ушсалася у тую «халодую вайну», якую у пасляваенныя гады вял1 крашы Захаду супраць СССР.
Разам з тым, акрамя грамадска-палпычных артыкулау на старонках перыёдыю размяшчау-ся матэрыял пра культурнае, адукацыйнае, рэ-лкшнае жыццё эмкрацьп. Беларуская эмкран-цкая перыёдыка з'яуляецца важнай пстарыч-най крынщай па псторьп беларускай эмкрацьп. Прэса беларускай дыяспары сведчыць пра цык-лы дакладау I выступленняу украшцау I беларусау пра сваю Бацькаушчыну. Напрыклад, арты-кул «Рэферат аб Украше для Беларусау» [4] распавядае пра выступление перад беларусам1 прадстаушка Саюза Украшцау Брытанк М. Семчышына. У матэрыяле пазначаецца, што дадзены украшска-беларусю вечар з'яуляецца друпм з запланаванага цыклу мерапрыемствау, прысвечаных узаемнаму збл1жэнню дыяспар.
Пра культурнае узаемадзеянне за мяжой прадстаушкоу розных дыяспар нашсана у ар-тыкуле «Беларусы, украшцы, летувюы - за ад-но», выдадзеным у газеце «Бацькаушчына». Матэрыял прысвечаны атсанню святкавання у г. Вангене (французская акупацыйна зона Гер-манк) 85-х угодкау паустання 1863 г. 1 110-х угодкау з дня нараджэння К. Калшоускага. Дадзены артыкул з'яуляецца тыповым, на старонках эмкрацыйнай прэсы дастаткова шмат шфармацьп пра разнастайныя мерапрыемствы, яюя аб'ядноувал1 эмкрантау 1 ашсвал1 агуль-ную беларускую 1 украшскую пстарычную
спадчыну. Аутар, яю падшсауся псеудашмам Госць, пазначыу: «Прадстаушк старэйшага бе-ларускага пакаленьня у сваёй прамове выяв1у супольны шлях змаганьня Беларусау 1 Украшцау, успомшушы працы прафесара Клеускага Ушвэрсытэту Украшца Грушэускага, ягоную «Псторыю Украшскага Народу», 1 Беларуса, таксама прафэсара-псторыка таго-ж ушвэрсы-тэту, Даунара-Запольскага зь ягоным1 «Асно-вам1 дзяржаунасьщ Беларуси» [5].
Пра жыццё украшскай дыяспары беларусюя эмкранты шсал1 часцей I больш падрабязна, чым пра шшыя народы. 3 матэрыялау можна зрабщь выснову, што беларусы прымал1 актыу-ны удзел у нацыянальных святах украшцау, па-л1тычных 1 культурных мерапрыемствах. Напрыклад, у артыкуле «На сустрэчы Украшцау Амэрыю» [6] распавядаецца пра штогадовую сустрэчу украшцау Пауночнай Амерыю, на якую у якасщ гасцей запрасш беларусау.
Часта матэрыялы газет 1 часошсау мел1 ш-фармацыйны характар, публшавалюя абвестю. Матэрыял «Памятшк Тарасу Шаучэнку у Ва-шынгтоне» распавядае, што плануецца урачыс-тае адкрыццё помшка украшскаму паэту. Рэ-дакцыя газеты «Беларус» звяртаецца да чыта-чоу з прапановай прыняць актыуны удзел ва урачыстасцях украшцау: «Вельм1 пажадана, каб 1 Беларусы, асабл1ва тыя, што жывуць у Ва-шынгтоне й аколщах, прынял1 удзел ва урачыс-тасьцях адкрыцьця памятн1ка Тарасу Шаучэн-ку» [7]. Так1я абвестк1 дапамагал1 эм1грантам не тольк1 падтрымаць украшсюх сяброу, але 1 кан-салщаваць беларускую дыяспару.
Не тольк1 белар )ск1я эм1гр анты на старонках сваёй перыёдыю шмат шсаш пра дзейнасць укра1нскай д^1яспары, але I украшцы шмат уваг1 у сва1х матэр^1ялах аддавал1 беларусам. Эмкрант I даследчык г1сторы1 беларускай эмкрацьи В1таут К1пель у сваёй кшзе «Беларусы у ЗША» пазначае: «Было шмат выпадкау, кал1 укра1нцы запрашаш беларусау узяць удзел у ¿хных пал1тычных м1тынгах 1 культурных ¿мпрэзах. Часам беларусы брал1 у ¿х удзел, аднак бальшыня беларуск1х ¿мкрантау, на жаль, была тад^1 яшчэ не гатовая выйсьц1 на паштычную арэну й не заусёды адказвала на гэтыя запрашэньн1» [8]. В. Кшель падкрэсл1вае, што укра1нцы на старонках сваёй перыёдыю часта спецыяльна вял1 рубрыку «3 беларускага жыцця», бо ведал1, што ¿х газеты 1 часошсы чытаюць шматл1к1я беларусы.
На старонках перыядычных выданняу бела-руск1я эм1гранты выключна станоуча шсал1 пра дзейнасць антысавецкага падполля на тэрыто-ры1 Беларус1, асабл1ва шмат матэрыялау прыс-вечана асвятленню дзейнасщ укра1нск1х нацыя-нал1стау.
Антысавецкае падполле Арган1зацы1 Укра-¿нск1х Нацыянал1стау на тэрыторьи БССР у пасляваенны перыяд прадстауляла сабой шма-
тузроуневую структуру, асноуньиш элементам! якой был1 замежныя юруючыя цэнтры, аргаш-зацыйна-тэрытарыяльныя адзшю i узброеныя фарм1раванш Украшскай Паустанскай ApMii [9]. Формы i метады дзейнасщ Аргашзацьп Ук-paiHCKix Нацыяналютау спалучал1 дыверсп i тэ-рор у адносшах да прадстаушкоу савецкай ула-ды i мясцовых актывютау па прапагандысцкай i аптацыйнай рабоце. Асабл1ва актыуна дзей-насць антысавецкага падполля на тэрыторьи Eenapyci была разгорнута на Палессг Нягледзя-чы на мерапрыемствы органау дзяржаунай бяс-neKi i унутранных спрау БССР, атрады Аргашзацьп Украшсюх Нацыяналютау дзейшчат да сярэдзшы 1950-х гг.
Праграмныя дакументы антысавецкага украшскага падполля рабш акцэнт на барацьбе супраць СССР i заклшал1 да пабудовы украшс-кай незалежнай дзяржавы. Менавпа антыса-вецю юрунак дзейнасщ украшсюх нацыяналютау щкав1у выдауцоу беларускай перыёдыю.
Напрыклад, артыкул «Гутарка з Камандзь рам УПА» выключна станоуча ацэньвае дзей-насць аргашзацьп. 1нтэрв'ю для газеты «Бацькаушчына» падрыхтавау У. Курылов1ч. Прозвшча камандз1ра УПА спецыяльна не на-зываецца, у артыкуле толью пазначаецца, што ён нядауна прыбыу у Гермашю з Бацькаушчы-ны разам з групай yKpaiHCKix паустанцау, а ця-пер знаходзщца у Мюнхене. Зразумела, што сапраудныя ¿мёны украшцау не падаюцца у выданш з мэтай бяспею.
Камандз1р у штэрв'ю распавядае пра свой рух, сувязь з беларусам1, падкрэсл1вае станоу-чае стауленне беларусау да украшцау: «Беларускае насельнщтва адносшася да нас ве-льм1 прыхшьна. Яно вельм1 щкавшася нашым змаганьнем, пыталася нас, кал1 мы ужо канчат-кова зьшшчым бальшавшоу, давала нам ахвот-на усяляюя шфармацьп й наагул памагала, чым магло» [10].
Беларусюя эм1гранты актыуна nicani пра навшы, звязаныя з дзейнасцю антысавецюх украшсюх фарм1раванняу, змены у юраунщтве, праведзеныя мерапрыемствы. Артыкул «Сьмерць Змагара за вызваленьне Украшы» распавядае пра пбель аднаго з юраушкоу Украшскай Паустанскай ApMii генерала Тараса Чуп-рыню. У матэрыяле пазначаецца, што месца ю-раушка фарм1раванняу УПА пасля смер ii Т. Чупрыню заняу палкоушк Васшь Коваль. У га-зеце рэдакцыя выказвае спачуванне усяму укра-шскаму народу i падкрэсл1вае палпычную сувязь беларусау i украшцау на эмпрацьп: «Страта генерала Чупрыню - гэта страта ня толью Украшскага Народу, але й ycix волялюбь вых народау, што знаходзяцца у бальшавщкай нявол1 й змагаюцца за сваё вызваленьне. Таму ёсьць гэта таксама стратай i для Беларускага
Народу, яю, падобна, як Народ Украшсю, бесь-перапынна змагаецца з адным 1 тым самым во-рагам за сваё вызваленьне й дзяржауную неза-лежнасць» [11]. Беларусюя эмпранты на старонках сваёй прэсы вы- ключна рамантычна 1 гера1чна малююць вобраз украшсюх нацыяналютау.
Палпычныя абвастрэнш падчас «халоднай вайны» дазволш выкарыстоуваць прадстауш-коу разнастайных антысавецюх аргашзацый у якасщ аднаго з фактарау дэстабшзацьп спуа-цьп у Савецюм Саюзе. Мнопя эмпранцюя вы-данш, яюя прытрымл1валюя антысавецкай щэй-на-палпычнай наюраванасщ, прымал1 у гэтай вайне актыуны удзел. На старонках беларуска-моуных эмпранцюх перыядычных выданняу можна прасачыць развщцё щэалапчных уста-новак для чытачоу, бо менашта прэса павшна была адыграць асноуную ролю у фарм1раванш вобраза ворага - Савецкай крашы. Пасля разгрому Германп шматтюя беларусюя эмпранты з лшу удзельшкау калабаранцюх партый I аргаш-зацый стат сферай тльнай увал разведак краь нам1 Захаду. Заходшм спецслужбам было неск-ладана маншуляваць лёсам1 эмпрантау, завер-баваць ¿х было лёгка, бо людз1 баялюя выкрыц-ця ¿х мшулага, пакарання за супрацоунщтва з немцам!.
Эмпранцюя перыядычныя выданн! з нума-ра у нумар намагалАся пераконваць чытачоу у антысавецкАх меркаваннях, часта падн1малася нацыянальнае пытанне. Пры гэтым неабходна адзначыць, што палАтычная крытыка на старонках прэсы была выключна аднабаковая, нельга казаць пра аб'ектыуныя погляды аутарау прэсы эм1грантау, бо яны не успамАнал! пра негатыу-ныя моманты дзейнасц! урадау заходн1х краш, а бясконца ганьбАл! абсалютна усе баю жыцця у СавецкАм Саюзе. Пра тое, што гэта прэса была палпычнай замовай заходн1х спецслужб, свед-чыць вАдавочная аднабаковасць поглядау, ¿дэа-лАзацыя заходняга ладу жыцця 1 палныю.
ПрадстаунАк! беларускай дыяспары неадна-разова публАкавал! матэрыялы па этнаграф1ч-ных межах Беларус!. Асабл1вую цАкавасць вык-л1кала Палессе, бо дадзены рэг1ён вылучаецца сваёй адметнасцю, а мяжа пам1ж БССР 1 УССР мела умоунае значэнне у СавецкАм Саюзе. Ад-нак эм1гранты л!чыл1, што тэрыторыя беларускага Палесся на самой справе значна большая. У адным са шматлЫх артыкулау пра асаблАвас-
рэпёна «Беларуская Гомельшчына» аутар В. Верасень намагаецца вылучыць этнаграфАч-ныя межы украАнскай 1 беларускай мовы. На думку аутара, пауночная Чарн1гаушчына тыпо-ва беларуская, бо мова дадзенага рэг1ёна адроз-нАваецца ад мовы паудзёнай ЧарнАгаушчыны, дзе яна менш падобная на беларускую: «Кал! аутар гэтых радкоу сва!м часам жыу на Дняп-ры, дзе сустракаюцца цяпер межы БССР I
УССР, дык яму часта даводзшася перакладаць акал1чнаму жыхарству урадавыя паперы з укра-шскае мовы, якая была незразумелай, у беларускую мову, якой жыхары гавораць штодзён-на» [12]. Неабходна адзначыць, што украшцы на старонках прэсы сваёй дыяспары таксама уздымал1 пытанш межау, а частку тэрыторьп БССР яны л1чыл1 украшскай. Аутар артыкула «Беларускае Палесьсе» слушна пазначае: «На поудш за Прыпяцяй праз суседзства з украшца-м1 1 праз ¿хныя уплывы паляшую набыл1 колью асабл1вых этнаграф1чных рысау 1 становяць крыху адрозны ад сярэня- I пауночна-беларус-кага тыпу характар» [13]. Сапрауды, Палессе спалучае рысы беларускай I украшскай культуры, з'яуляецца адметным памежным рэпёнам.
Наступная хваля эмкрацьп у Савецюм Са-юзе пачалася у 1967 г., кал1 дазволш выезд з СССР без захавання грамадзянства для шматль юх катэгорый насельнщтва: яурэяу, армян, немцау. Дадзеная хваля савецкай эмкрацьп ве-льм1 нязначна папоунша беларускую I украшс-кую дыяспару, таму нацыянальнай яе назваць нельга.
Пасля распаду Савецкага Саюза I станау-лення незалежных дзяржау на Захад з Рэспубль ю Беларусь 1 Украшы пачал1 выязджаць у ас-ноуным маладыя людз1 па эканам1чных прычы-нах, частка з як1х на радз1му не вярнулася. Дадзены працэс працягваецца у XXI ст. Экана-м1чныя матывы для эм1грацы1 насельн1цтва кра1ны негатыуныя менав1та тым, што некато-рыя ¿н1цыятыуныя 1 таленав1тыя грамадзяне дзяржавы намагаюцца будаваць сваё жыццё да-лёка ад Бацькаушчыны.
Роля перыядычных выданняу эм1грацы1 у апошн1я дзесящгоддз1 XX ст. змян1лася. Памен-шылася патрэба у газетах I часошсах дыяспары з распаусюджваннем тэлебачання. З'яуленне 1нтэрнет-рэсурса таксама непасрэдна пауплывала на развщцё прэсы за мяжой 1 значна змен-шыла яе уплыу.
Заключэнне. Можна зраб1ць выснову, што характарыстыю эм1грацыйных хваляу беларус-кага I укра1нскага народау у XX ст. маюць агу-льныя рысы I асабл1васц1. Часта супадаюць прычыны фарм1раванняу хваляу, змены сацыя-льнага складу дыяспар. Матэрыялы беларускай эмкранцкай перыёдык1 дазваляюць зраб1ць выснову пра цеснае культурнае, пал1тычнае, эканам1чнае супрацоун1цтва беларусау I укра1н-цау за мяжой Бацькаушчыны.
Л1таратура
1. Украшцы й В1льня // Бацькаушчына. -1949. - № 12,- С. 1.
2. Кшель, В. Беларусы у ЗША / В. Кшель. -М1нск: Беларусь, 1993. - С. 14.
3. Кшель, В. Беларусы у ЗША / В. Кшель. -Мшск: Беларусь, 1993. - С. 25.
4. Рэферат аб Украше для Беларусау // Бацькаушчына. - 1949. - № 15. - С. 4.
5. Беларусы, украшцы, летувюы - за адно // Бацькаушчына. - 1948. - № 6. - С. 4.
6. На сустрэчы Украшцау Амэрыю // Бела-рус. - 1963. - №80,- С. 4.
7. Памятшк Тарасу Шаучэнку у Вашынгто-не // Беларус. - 1964. - № 87,- С. 1.
8. Кшель, В. Беларусы у ЗША / В. Кшель. -Мшск: Беларусь, 1993. - С. 276.
9. Валаханович, И. А. Антисоветское подполье на территории Беларуси в 1944 -1953 гг. / И. А. Валаханович. - Минск: БГУ, 2002. - С. 116.
10. Курылов1ч, У. Гутарка з Камандз1рам УПА / У. Курылов1ч // Бацькаушчына. - 1949. -№ 7. - С. 2.
11. Сьмерць Змагара за вызваленьне Украь ны // Бацькаушчына. - 1950. - № 64. - С. 3.
12. Верасень, В. Беларуская Гомельшчына /
B. Верасень // Бацькаушчына. - 1948. - № 17. -
C. 3.
13. Караткев1ч, М. Беларускае Палесьсе / М. Караткев1ч // Палесьсе. - 1955. - № 1. -С. 10.
