CC BY
37УДК 070(091):947.6
В. У. Коваль, асютэнт (БДТУ)
М1ЖВАЕННАЯ ЭМ1ГРАЦЫЯ БЕЛАРУСКАГА I УКРА1НСКАГА НАСЕЛЬН1ЦТВА У КАНАДУ
Канада была адной з асноуных крат эканашчнай эмпрацьп з тэрыторьп Заходняй Беларуа i Заходняй Украты у ]шжваенны час. 3 1918 па 1939 г. у Канаду эм1гравала больш за 100 000 украшцау з Заходняй Украшы i каля 15 000 беларусау з тэрыторьп Заходняй Беларуси Абсалютную большасць эмпрантау канадсш урад засял1у у правшцыях Саскачэваш, Альберта, Маштоба i Квэбек. Канадская м1грацыйныя службы уводзш шэраг абмежаванняу для эмпрацьп у крашу. Дадзены артыкул абашраецца на матэрыялы украшскай эмпрацыйнай перыёдыш, беларусшя i украшсшя сучасныя даследаванш.
Canada was one of the main destinations of emigration from Western Belarus and Western Ukraine in the period between the two world wars. In the period from 1918 till 1939 the number of emigrants from Western Ukraine to Canada was more than 100000 people, the number Belarusians from Western Belarus was about 15000 people. The absolute majority of emigrants were settled by Canadian government in the provinces - Saskatchewan, Alberta, Manitoba and Quebec. The number of emigrants coming to that country was determined to a great extent by the Canadian government's immigration policy. This article is based on materials of Ukrainian diasporan press, Belarusian and Ukrainian modern researches.
Уводзшы. Адным з найбольш прыярытэт-ных напрамкау эм1грацьп украшцау I беларусау пам1ж сусветньиш войнам! стала Канада. Пера-езду у дадзеную кра1ну спрыяла пал1тыка ка-надскага урада. Працяглы час улада Канады на-магалася спрыяць фармаванню неабходнай эм1грацыйнай кан'юнктуры, каб у дзяржаву еха-л1 працаваць лепшыя прадстаунш розных народау са сва1м1 сем'ямг Менашта Канада стала адной з асноуных краш м1жваеннай працоунай эмпрацьп беларусау I украшцау. Эканам1чная хваля беларускай I украшскай эмпрацьп такса-ма была наюравана у Францыю, Гермашю, Ар-генщну, ЗША, Бразшю, Парагвай, Уругвай, Бель-пю 1 шшыя крашы свету.
Асноуная частка. Галоунай прычынай украшскай I беларускай эм1грацьп у Канаду стала эка-нашчная. Людз1 перасякаш атаян, каб палепшыць свае матэрыяльныя умовы, большасць беларусау I укра1нцау ехаш з планам! наладзщь у Канадзе уласную сельскагаспадарчую вытворчасць.
Магчымасць пераехаць у шшую краАну пра-жывання у м1жваенны перыяд заставалася у жы-хароу Заходняй Беларуа 1 Заходняй Украшы, яюя был1 пад уладай Польшчы. Грамадзяне савецкай Беларус1 фактычна бьш пазбаулены магчымасщ масавай эм1грацьп на Захад. Спрыяла эканашч-най хват эм1грацьп з тэрыторый гэтак званых «усходшх крэсау» паз1цыя польскага урада, накь раваная на паштычную, эканашчную 1 культурную дыскрымшацыю беларусау I украшцау.
Масавая эм1грацыя працаздольнага I здаро-вага насельнщтва у Канаду была звязаная з шы-роюм1 магчымасцям1 рэпёна. Шчыльнасць на-сельтцтва Канады на пачатку XX ст. была вельм1 шзкай, таму урад крашы намагауся праводзщь граматную паттыку перасялення, якая павшна была папоунщь дзяржаву лепшым1 прадстауш-
кам1 розных народау. Была створана сютэма, якая заканадауча рэгулявала нацыянальнасць эмпрантау, ¿х узрост, адукацыю, прафесда, стан здароуя 1 нават маральныя прынцыпы. Не дапускалася, каб у Канаду прыязджат асобы, хворыя на туберкулёз, злачынцы, швалщы, алкаголш I г. д. Асабл1ва старана адсочвалася, каб насельнщтва крашы не папаунялася нешсь-менным1 эмпрантам1.
Развщцё беларускай I украшскай дыяспары у Канадзе падзяляецца на некалью этапау: 1) 1919-1925 гг.; 2) 1926-1930 гг.; 3) 19311935 гг.; 4) 1936-1939 гг. [1, с. 358]. Дадзеныя пе-рыяды адрозшваюцца, перш наперш, ¿нтэнаунас-цю эм1грацыйнага руху. Больш усяго з усходшх рэпёнау Польшчы у Канаду выязджала жыхароу Гашччыны, Валыш 1 Палесся. 1920-я гг. - перыяд масавай эмпрацьп з тэрыторый Заходняй Беларус1 1 Заходняй Украшы, з пачаткам 1930-х гг. л1чба эмпрантау значна пашжаецца.
Эканам1чнае развщцё Канады на пачатку 1920-х гг., хутю рост прамысловасщ, будаунщ-тва чыгуню вымагал1 разв1ццё сельскагаспадар-чай вытворчасщ. Урадам кра1ны было выраша-на папоун1ць колькасць сельскагаспадарчых ра-бочых з боку эм1грантау. У Еуропу был1 нак1ра-ваныя эм1сары, мэтай як1х стала вывучэнне эм1гранцк1х магчымасцей дзяржау.
Прыярытэтную групу першапачаткова для эм1грацьи у Канаду складал1 анптчане, немцы, французы, бельг1йцы, галандцы, швейцарцы. Нягледзячы на спецыяльныя умовы для дадзе-ных народау, гэта група эм1грантау не прынес-ла чакаемых вын1кау. Большасць з ¿х разглядал1 Канаду у якасц1 часовай крашы пражывання, бо намагал1ся праз пэуны час перасял1ццы у Злу-чаныя Штаты Амерык1. Акрамя таго, часта прадстаунш прыярытэтнай групы не хацел1
В. У. Коваль
73
займацца сельскагаспадарчай працай, таму пры першай жа магчымасщ мянял1 род заняткау.
Ацашушы вынт эмпрацыйнай паттыю Канады на пачатку 1920-х гг., урад крашы вы-рашыу арыентавацца на народы Усходняй i Цэнтральнай Еуропы. Са зменам1 курса патты-Ki Канады шыроюя магчымасщ для эмпрацьп ацкрывашся у венграу, румынау, палякау, лтгоу-цау, латышоу, эстонцау, чэхау, славакау, юга-славау, украшцау i беларусау.
Асабл1вая увага была звернута на Польшчу. Канадсюм урадам Польшча разглядалася як пе-раважна аграрная краша, дзе было высокае пера-насяленне вёсю. Разлш юраунщтва Канады са-прауды быу правшьным, бо нямала сялян пачаш працаваць сваю маёмасць i зб1рацца у пацарожжа. Людз1 не бачыл1 перспектывы у сябе на рацз1ме, таму легка пагаджашся на пераезд. Цяжкае матэ-рыяльнае становшча сялян Заходняй Eenapyci i Заходняй Украшы пауплывала на высою пра-цэнт эм1грацьи насельнщтва у Канаду.
Беларусы, яюя exam у ЗША i Канацу, часта был1 вымушаны хутка прадаваць сваю маёмасць i гаспадарку, каб аплацщь квита на карабель, даку-менты i на дацзеныя грошы распачаць свае жыц-цё за аюянам. Кошты на ix маёнтю агентам! часта збшался спецыяльна, бо не заусёды у гаспадароу было дастаткова часу для гандлю.
Пасля 1925 г. эм1грацыя у ЗША i Канаду ажыццяулялася для грамадзян Польшчы толью праз парты на Балтыйсюм моры. Пацарожжа у Злучаныя Штаты i Канацу праз Гдыню щ Гданьск было нязручным для caMix эмкрантау, але пры-бытковым для польскай эканомш. Мараплауныя кампан11 таксама был1 защкауленыя у актыунасщ эм1грацьи, бо гэта прыносша ¿м грошы. Яны пау-сюдна размяшчаш сваю рэкламу, праводзш шы-рокую пранаганду сярод насельшцгва, распавяда-ючы пра забяспечанае жыццё за мяжой.
Павел1чэнне колькасщ эм1грацьи у Канаду можна патлумачыць яшчэ i зменаш заканадауст-ва ЗША у м1жваенны перыяд. Урад Амерыю 3pa6iy усё магчымае, каб зшзщь эм1грацыю з Польшчы фактычна да мшмума. Некаторыя беларусы i украшцы першапачаткова exam у Канаду, каб праз пэуны час пераехаць у ЗША, што было значна прасцей, чым атрымаць дазвол з Польшчы i ¿ндывщуальную амерыканскую в1зу.
У 1921 г. у ЗША быу прыняты «закон Дзь лшгхема», яю увайшоу у псторыю яшчэ пац наз-вай «закон квоты» (Quota Act), галоунай щэяй да-кумента было устанауленне штогадовага кантын-гента эм1грантау у ЗША [2, с. 307]. Сенатар Дзь л1нгхем прапанавау унесщ папрауку у закон ме-навпа па даклацнаму абмежаванню колькасщ эм1грантау у ЗША. Квота для польсюх грамацзян склацала 6524 асобы, аднак некаторыя групы маг-ni ехаць у Амерыку па-за квотам!. Гэты дакумент
фактычна паклау аснову юрыдычнаму абмежаванню эм1грацьи у Злучаных Штатах.
Пасля заканчэння тэрмшу «закона Дзшшг-хема» у 1924 г. у ЗША быу прыняты новы дакумент, вядомы у псторьи як «закон Джонсана». Квоту для польсюх грамадзян паменшыл1 пры-бл1зна у пяць разоу. 3 1929 г. на эмкрацыйны працэс у ЗША пачау аказваць уплыу сусветны эканам1чны крызю. 3 ростам беспрацоуя у Аме-рыцы урад пачау ствараць юрыдычныя пера-шкоды для магчымых новых эмкрантау, нават распачаш мерапрыемствы па дэпартацьи тых, хто ужо прыехау, але не здолеу знайсщ сабе пра-цу. Разам з тым, колькасць беларусау I украшцау, яюя эм1грават у Злучаныя Штаты у м1жва-енны час, ужо была значна шжэйшай за эмкра-цыю у Канаду. Згодна з польсюм1 статыстычны-м1 дакументам1, маштабы м1жваеннай беларус-кай эм1грацьи у Канаду был1 прыбл1зна у 15 разоу большым1, чым у Злучаныя Штаты Амерыю.
Дакладна л1чбы эмкрантау у Канаду сярод беларускага I украшскага насельнщтва устана-вщь складана, бо некаторая частка сялян пера-праулялася праз аюян нелегальна. Можна па-значыць, што у м1жваенны час выехат у Канаду каля 15 000 беларусау 1 не менш за 100 000 украшцау, што склала прыбл1зна 70% усёй польскай эмпрацьи у гэты час [3, с. 188]. Неабход-на адзначыць, што статыстыка эмпрантау не падзяляе ¿х дакладна на нацыянальнасщ. Пад-ставай для даследавання колькасц1 беларусау I украшцау, як1я выехал! у Канаду, з'яуляецца веравызнанне.
Большасць праваслауных эм1грантау был1 беларусам1. Дапауняе звестю пра эм1грацыю ¿н-фармацыя, з якога ваяводства Польшчы паходз1-л1 новыя ж^1хары Канады. Польская статыстыка мае дакладныя звестк1 пра колькасць праваслауных эм1грантау, рыма-катал1коу, грэка-каталь коу, пратэстантау I ¿удзеяу. Пры даследаванш тэндэнцый I асабл1васцей беларускай дыяспары важна не аднос1ць да эм1грацьи беларусау яурэй-скае насельнщтва, якое праж^1вала на тэрыторы1 Заходняй Беларус1 I выехала за мяжу.
Прынцыповым пытаннем пры вывучэнн1 беларускай эм1грацьи з'яуляецца яе сацыяльны склад. Колькасць ¿нтэл1генцы1 дыяспары непас-рэдна уплывала на пал1тычную, культурную 1 адукацыйную актыунасць. Польская статыстыка дазваляе вылучыць тэндэнцыю, што «гандаль», «рамяство» 1 «вольныя прафес11» за мяжой, як правша, прадстаулял1 эм1гранты з Польшчы, як1я был1 яурэям1 1 палякам1 па нацыянальнасц1 [4, с. 19]. Беларусюя 1 украшсюя эм1гранты пера-важна з'яулял1ся малазямельным1 сялянам1, як1я ехал1 за мяжу, каб уладкавацца там на цяжкую I малааплочваемую працу, аднак якая прыносша большы прыбытак, чым гаспацарка на радз1ме.
Эканам1чны крызю прымуау урад Канады заканадауча абмяжоуваць эмкрацыю, дзе был1 уведзены таксама спецыяльныя квоты. Акрамя таго, ствараюцца законы, яюя павшны был1 пры-пынщь эканам1чную хвалю эм1грацьи у Канацу. Прыкладам абмежаванняу у канадсюх законах можа быць пастанова 1927 г., якая дакладна вы-значала катэгорыю эм1грантау: 1) узрост главы сям'1 не павшен быць большым за 50 гадоу;
2) члены сямЧ, старэйшыя за 18 гадоу, павшны працаваць толью на сельскай гаспадарцы;
3) мужчыны, старэйшыя за 15 гадоу, павшны умець чытаць; 4) семЧ, яюя аплачваюць свае карабельныя кв1тю у суме больш за 400 даля-рау, могуць эмправаць без усяляюх абмежаванняу узросту 1 колькасщ членау сямЧ [5, с. 354].
Сусветны эканам1чны крызю значна змяшу стауленне да эм1грацьп. Тая частка беларускага I украшскага насельнщтва, якая прыехала у Канаду у 1929-1930 гг., апынулася у вельм1 скла-данай фшансавай спуацьп. Яно адразу сустрэ-лася з праблемай голаду I беспрацоуя. У вышку крызюу колькасць эмкрантау рэзка паменшы-лася у 8-10 разоу.
Цяжкае матэрыяльнае становшча пауплы-вала на жыццё украшскай 1 беларускай дыяспа-ры у м1жваенны перыяд. Нямала тых, хто да 1929 г. ужо перайшл1 працаваць 1 жыць у горад, был1 вымушаны вярнуцца назад у сельскагас-падарчыя калонп, часта да сва1х бацькоу [6, с. 418]. Глыбою эканам1чны крызю пазбав1у працы нават моладзь дыяспары, якая уладкава-лася на працу у буйных канадсюх гарадах.
Працэс сацыяльнай адаптацьп беларусау 1 украшцау у Канадзе быу складаным. Новым жыхарам дзяржавы неабходна было засвощь канадскую сютэму маральных каштоунасцей, шшыя нормы паводзш у грамадстве 1 увесь час ¿мкнуцца дамагчыся роунасщ у сацыяльна-эка-нам1чных правах. Асабл1вую складанасць прад-стауляу шдывщуалютычны спосаб жыцця, яю не заусёды правшьна успрымауся эмпрантамг Акрамя таго, беларусам 1 украшцам важна было як мага хутчэй засвощь англшскую мову, ка-надскае заканадауства, традыцьп новай радз> мы, што часта было няпроста 1 патрабавала ня-малых намаганняу 1 часу.
У м1жваенны перыяд большасць эмпрантау з Польскай дзяржавы займалюя земляробствам, у Канадзе был1 створаны спецыяльныя сельска-гаспадарчыя калонп для эмкрантау. Аднак засталюя звестю, што украшская дыяспара мела сва1х настаушкау, святароу, музыкантау, адва-катау, шжынерау, урачоу. Безумоуна, у больш колькаснай 1 кансалщаванай украшскай эмпра-цьп працэнт штэлпенцьп быу значна вышэй-шым. У беларусау Канады адукаваных прад-стаушкоу амаль не было. Разам з тым, беларус-
юя эмпранты часта звярталюя да украшсюх спецыялютау, ¿х яднала падабенства мовы 1 ментальнасцей народау.
Большасць эмпрантау з тэрыторьп Заход-няй Беларус1 1 Заходняй Украшы з'яулялюя некватфшаванай рабочай сшай, яны працават у сельскай гаспадарцы, лясной прамысловасщ щ займалюя рыбнай лоуляй. Што тычыцца дробнага б1знесу, вядома, што украшцы стана-вшюя уласшкам1 гатэляу, матэляу, аутамай-стэрняу, крамау, цырульняу 1 г. д. [7, с. 62]. Ме-нав1та у м1жваенны час сярод прадстаушкоу украшскай дыяспары у Канадзе упершыню пачат з'яуляцца пюьменшю, журналюты, артысты 1 прафесары.
Беларуская эмкрацыя пам1ж сусветным1 войнам! у Канадзе адрозшвалася паттычнай пас1унасцю. Сапрауды, для эканам1чнай эм1гра-цы1, як правша, характэрна слабая пал1тычная дзейнасць. Сярод тысяч беларусау у Канадзе был1 прасавецк1я 1 нацыянал1стычныя сшы, аднак колькасць удзельн1кау у паттычных парты-ях 1 грамадсюх арган1зацыях вельм1 невысокая.
Вядома, што некаторыя беларусы 1 укра1н-цы далучыл1ся да Камун1стычнай парты1 Канады, разам праводзш аг1тацыю у асяродку дыяс-пар, выпускал! газеты, ладзш мерапрыемствы. Руск1 аддзел быу створаны пры Канадскай л1зе абароны рабочых, у 1930 г. распачау сваю дзейнасць Руск1 рабочы клуб ¿мя М. Горкага у Та-ронта [8, с. 55], дзе актыуна працавал1 беларус-юя 1 укра1нск1я эм1гранты.
Колькасць актыуных членау дадзеных арга-н1зацый невялшая, таму нельга весц1 гутарку пра шырок1 удзел беларусау 1 украшцау у дзей-насц1 прасавецк1х суполак. Таксама неабходна падкрэсл1ць, што няма дакументальных свед-чанняу пра маштабную антысавецкую працу беларускай дыяспары. На сённяшш дзень некаторыя беларусюя эм1гранты ЗША 1 Канады на-магаюцца завыс1ць ролю пал1тычнай дзейнасщ беларускага грамадства за мяжой. 1х паз1цы1 1 меркаванн1 не пацвярджаюцца матэрыялам1 г1с-тарычных крын1ц па дадзенаму перыяду.
Пал1т^1чная актыунасць украшцау была значна вышэйшая, што можна патлумачыць большым працэнтам штэлпенцьи у асяродку укра1нскай дыяспары. У крашах, дзе праж^1вала украАнская эм1грацыя у м1жваенны час, ¿нфармацыю пра радз1му можна было атрымаць з л1стоу сваякоу ц1 перыядычных выданняу дыяспары.
Колькасць укра1нск1х газет 1 часошсау у Канадзе была значна большай, чым у беларусау. У б1бл1яграфп В. К1пеля { 3. Кшель «Беларуск1 друк на Захадзе» ёсць ¿нфармацыя, што у Таронта выйшау адз1н нумар часошса беларус-к1х эм1грантау на рускай мове пад назвай «Канадск1 Гудок» [9, с. 658]. Экземплярау часо-
В. Ó. Коваль
75
nica у беларусюх б1бл1ятэках i apxieax няма. Невядома, щ захавалася выданне у замежных калекцыях прэсы беларускай дыяспары, аднак шырокае выкарыстанне сучасным1 псторыкам1 часошс «Канадсю Гудок» не атрымау у дасле-даваннях па эм1грацьп.
Слаба пашыраны беларусю перыядычны друк не дазваляу эмпрантам атрымоуваць íh-фармацыю пра паттычиыя, эканам1чиыя i куль-турныя падзе1 на радз1ме, таму часта беларусы стаиавшся чытачам1 украшскай прэсы дыяспары. Спецыяльна для беларусау некаторыя най-больш пашыраныя украшсюя выдаиш спраба-вал1 на старонках CBaix нумароу уводзщь бела-рускую рубрыку, аднак часта шяюх водгукау на яе не паступала.
1нфармацыя пра жыццё i дзейнасць беларусау публшавалася у эмпраицкай украшскай прэсе. Прыкладам таюх артыкулау можа быць матэрыял «Паляю i беларусы», надрукаваны у газеце «Новы шлях» (Саскатун, Канада). У ар-тыкуле адзначаецца, што польсюя урадавыя чыиоунш у Вшьне па загаду Варшавы пачал1 пераследаваць паттычных дзеячау Усходняй Польшчы за праведзеную разам з украшцам1 тайную канферэнцыю, на якой абмяркоувалася барацьба за незалежнасць беларусау i украш-цау. Аутар матэрыялу (без подшсу) прыходзщь да высиоу: «Зараз беларусы зноу пачат акцыю i ix нацыянальная самасвядомасць зауважна па-вял1чваецца, асабл1ва ва Усходняй Польшчы» [10, с. 1]. Дадзеным артыкулам украшцы прадэ-маистрават сваю салщарнасць, выказат пад-трымку i падкрэслш защкаулеиасць беларуск1м1 праблемам1 ва Усходняй Польшчы. Газета змяшчае шфармацыю пра падзе1 у Заходняй Беларуси бо была разл1чана не толью на украш-ckíx чытачоу, але i на беларусюх.
1нфармацыя пра дзейнасць беларускай эмп-рацьп публшавалася не толью на старонках пе-рыядычных выданняу украшскай дыяспары, але i у нумарах заходиеукрашскай прэсы. На-прыклад, 15 лютага 1931 г. газета «Дшо» распа-вядала пра масавыя машфестацьп украшскай эмпрацьп у ЗША, Канадзе, Бразшп i Аргенцше супраць жорсткага тэрору ва Усходняй Гатч-чыне, у яюх прымат таксама удзел i беларусы [11, с. 143]. Так1м чынам, выдауцы украшсюх газет i часошсау публшават матэрыялы пра беларусау не толью дзеля шфармацыйиай пад-трымю, але i для актьтазацьп палпычиага жыц-ця беларусау замежжа.
Заключэнне. Таим чынам, беларуская м1ж-ваенная эм1грацыя у Канадзе была, у асноуным, эканам1чнай, большасць эм1грантау паходзш з тэрыторьп Заходняй Беларуа, якая знаходзшася пад уладай Польшчы. Беларуска-украшскш кан-такты дапамагаш складанаму працэсу сацыяль-
най адаптацьп беларусюх эм1грантау. Украшская дыяспара рабша непасрэдны уплыу на паштыч-ную, культурную i эканам1чную дзейнасць бела-рускага грамадства за мяжой, пра што сведчыць перыядычны друк эм1грантау.
Л1таратура
1. Качараба, С. П. Трудова ем1гращя ix Захщно! Украши в Канаду (1919-1939) / С. П. Качараба // Вюник Льв1вського ушверси-тету. - Льв1в: Льв1вський иацюнальиий ушверс-итет ¿мен1 1вана Франка, 2002. - Вип. 37. -Ч. 1. - С. 350-363 (Сер. ¿стор).
2. Качараба, С. П. Вщ свободи ¿ммпрацп до реструкцюшзму: вплив законодавства США на украшську ем1гращю иаприкшщ XIX - у першш третпн1 XX столотя / С. П. Качараба // Вюник Льв1вського ушверситету. - Льв1в: Льв1вський нацюнальний ушверситет ¿меш 1вана Франка. -Вип. 39-40. - 2005. - С. 300-313. (Cepifl ¿стор.)
3. Качараба, С. П. Емпращя з Заходно! Украши 1919-1939 / С. П. Качараба. - Льв1в: Льв1вський нацюиальний ушверситет ¿меш 1ва-на Франка, 2003. - 416 с.
4. Шваб, А. Г. Емпращя з Волиш 19211939 pp.: автореф. ...дис. канд. ¿стор. наук: 07.00.01 - icTopifl Украши / А. Г. Шваб. -Чершвщ: Волинськй державш ушверситет ¿м. Лес1 Украшки, 1996. - 23 с.
5. Качараба, С. П. Трудова емпращя ix Захщно! Украши в Канаду (1919-1939) / С. П. Качараба // Вюник Льв1вського ушверситету. - Льв1в. - Вип. 37. - 2002. - Ч. 1. - С. 350363 (Сер. ¿стор).
6. Макарчук, С. А. Етшчна icTopifl Укра1ни / С. А. Макарчук. - Кшв: Знания, 2008. - 471 с.
7. Сич, О. Сфери трудово! д1яльиост1 укра1нсько1 eMirpa4ii' в Канащ в м1жвоеин1й nepiofl / О. Сич // Украшська fliacnopa. - Кшв: 1нтел, 1994.- Ч. 5. - С. 58-65.
8. Семенова, Л. Н. Страницы истории белорусской диаспоры в Канаде в первой половине XX в. / Л. Н. Семенова // Иппокрена: Институт парламентаризма и предпринимательства. -Минск, 2007. - С. 51-58.
9. Кшель, В. Беларусю друк на Захадзе: 6i6-л1яграф1я / В. Кшель, 3. Кшель. - Нью-Йорк; Варшава: Belarusian Institute of Arts and Science, 2006. - 841 c.
10. Поляки й Бшорусини // Новий шлях. -Саскатун, Канада. - 1939. - № 7. - С. 1.
11. Сливка, Ю. Сустльно-полпичне жигтя украшщв Канади в дзеркал1 зах1дноукра1исько1 пре-си (20-30-Ti роки) / Ю. Ствка // Укра1иська eMipa-ц1я. Icropifl i сучасн1сть: матерАали М1жнар. наук. конф., присвечеиих 100-р1ччю eMirpa4ii украшщв до Канади. - Льв1в: Каменяр, 1992. - С. 140-153.
nacmyniy 02.04.2010
