CC BY
24УДК 070(091):947.6
В. У. Коваль, асютэнт
АГУЛЬНЫЯ РЫСЫ РАЗВ1ЦЦЯ Г1СТОРЫ1 БЕЛАРУСКАЙ I УКРАШСКАЙ ДЫЯСПАР У XX СТ.
This article is about the wide list of questions, connected with the history of the formation, development and contemporary activity of Ukrainian and Belarusian diaspora. Great attention is paid to the analysis of the development of foreign Ukrainian and Belarusian society, in its connections with the native land and changes of the social structure of emigration. This research dwells upon the role of Ukrainian modern foreign society in the development of economies and cultures of other countries and nations, cultural and political relations. Ii is given the analysis of the new little-known Ukrainian publications and Belarusian emigrant periodicals. The Belarusian diasporan press devoted great attention to Ukrainians.
Уводзшы. Тэма псторьп эмпрацьп заусёды неразрывна звязана з псторыяй i культурай метраполн. Дыяспары, як правша, намагаюцца захоуваць асноуныя характарыстыю свайго этнасу, яго культуру, традыцьп i звычаь Для за-хавання нацыянальнай ¿дэнтычнасщ, каб паз-бегнуць працэсау ас1мшяцьп, эм1гранты у шша-культурным асяродку вымушаны разв1ваць палпычныя, адукацыйныя i культурныя цэнтры. Псторыя эмпрацьп беларусау i украшцау, яюя апынушся па-за межам1 былога СССР, мае агуль-ныя рысы, бо прадстаунш гэтых двух народау менавп-а за мяжой асабл1ва востра адчуваюць падабенства усходнеславянсюх культур i мен-тальнасцей.
Асноуная частка. Словам «дыяспара» (грэч. diaspora - рассяленне) прынята называць сукупнасць пэунага народа, якая пражывае паза межам1 сваёй дзяржавы. Тэрмшы «украш-ская дыяспара» i «беларуская дыяспара» пачал1 актыуна ужывацца у навуковых даследаваннях i публщыстыцы адносна нядауна, прыбл1зна адначасова. Можна дакладна узгадаць, што першым тэрмш «украшская дыяспара» пачау выкарыстоуваць у CBaix працах вядомы украшсю пал1толаг, этнолаг, сацыолаг В. Старасольсю [1, с. 19]. Дадзены тэрмш «дыяспара» атрымау сваё распаусюджванне у беларускай i украшскай пстарыяграфп з канца 1980-х гг.
Агульным праблемам1 для розных дыяспар бьш складанасщ адаптацьп у шшых крашах свету. Часта сур'ёзным бар'ерам для беларусау i укра!нцау за мяжой магла стаць замежная мова, бо у большасщ заходтх дзяржау не было спецы-яльных праграм для эм1грантау, у тым лшу курсау па вывучэнш мовы. Няведанне мовы крашы знач-на абмяжоувала сацыяльны асяродак для прад-стаушкоу новай хвал1 эмпрацьп. Беларусы i укра-¿нцы вымушаны был1 шукаць сабе знаёмствы не толью сярод прадстаушкоу сваёй дыяспары, але i сярод шшых народау, мова яюх ¿м была зразу-мелай. Бл1зкасць шматлшх рэпянальных дыялек-тау беларускай i украшскай мовы дазволша эмь грантам лёгка устанавщь кантакты пам1ж сабой.
Пры даследаванш псторьп беларускага i украшскага замежжа можна вызначыць паль
тычныя 1 эканам1чныя хвал1 эмпрацьп, яюя ме-л1 агульныя рысы для дыяспар двух народау. Першая масавая хваля эмпрацьп мела выключ-на эканам1чны характар, яна пачалася у канцы XIX ст. I працягвалася да Першай сусветнай вайны. Рэвалюцьи 1 Першая сусветная вайна выкл1кал1 асобную хвалю пал1тычнай эмпра-цьп, крашу пакщал1 усе тыя, хто быу супраць устанаулення бальшавщкай улады. Наступная хваля была выклшана Другой сусветнай вай-ной. Апошняя хваля эмпрацьп у XX ст. пачалася з 1990-х гг. 1 працягваецца сёння, асабль васцю дадзенай хвал1 таксама стау яе экана-м1чны характар.
Пры даследаванш I параунаучым анатзе беларускай I украшскай дыяспар можна адзна-чыць падабенства сацыяльнага статусу прадстаушкоу эм1грацыйных хваляу у XX ст. Змены сацыяльнага складу беларусау I украшцау за мяжой абумоулены адным1 1 тым1 ж пстарыч-ным1 падзеям1, таюм1 як рэвалюцьи, Другая сусветная вайна, распад СССР I г. д.
Падабенства псторьп матэрыльнай культуры звязана амаль з аднолькавым1 прыродна-геаграф1чным1 умовам1 пражывання, асабл1ва на Палесс1, дзе, нягледзячы на афщыйную мяжу пам1ж БССР 1 УССР, згладжвалюя энакультур-ныя рысы беларусау I украшцау. У Палессюм рэпёне на той час традыцьп земляробства, жы-вёлагадоут, кухш, рыбалоуства, пабудовы хат, асабл1васщ вопратю не вылучат этшчна беларусау I украшцау, менав1та таму эмпранты з дадзенага рэпёна за мяжой л1чыл1 сябе I аду-чувал1 землякам!.
Пасля Першай сусветнай вайны УкраАну па-кшула частка жыхароу Усходняй Гатччыны, Пауночнай Букавшы, Наддняпроускай Украшы, Закарпацця, часткова Валын1 [2, с. 27]. У першай чвэрщ XX ст. за мяжу выехал1 усе тыя, хто не мог пагадзщца з канф1скацыяй прыватнай уласнасц1 1 нацыянал1зацыяй прамысловасц1. Сацыяльны склад беларускай 1 украшскай эмпрацьп дадзенага перыяду падобны: выязжал1 белагвардзейцы, святары, прамыслоуцы, зем-ляуласн1к1, прадстаун1к1 штэлегенцьи, дзеячы Цэнтральнай Рады, Гетманскай дзяржавы,
Украшскай Народнай Рэспублш, Заходнеукраш-скай Народнай Рэспублш, Беларускай Народнай Рэспублш, Кубанскай Народнай Рэспублш, ук-рашцы, яюя ваявал1 на баку Дзяншна 1 Врангеля. Сярод эмпрантау апынулюя фактычна усе сла1 насельнщтва, але большасць складал1 вайс-коуцы. Да канца 1920-х гг. был1 сфарм1раваныя асноуныя культурныя 1 пал1тычныя цэнтры беларусау I украшцау за мяжой.
Другая сусветная вайна паклала пачатак но-вай хвал1 пал1тычнай эм1грацьп. Разам з немца-м1 на Захад добраахвотна выехал! прадстаунш аргашзацый калабарантау, супрацоунш нямец-юх адмшютрацый, вайсковых фарм1раванняу, яюя был1 створаны акупантам1. Можна назваць членау таюх аргашзацый, як Саюз беларускай моладз1, Беларуская краевая абарона, ваенная дыв1з1я СС «Гал1ччына», Украшская Паустанс-кая Арм1я 1 шш. Сярод эмнрантау апынулюя беларусюя 1 украшсюя остэрбайтэры, у л1к яюх трапш працоуныя 1 калгаснш, служачыя 1 штэ-легенцыя, усе тыя, хто па розных прычынах не захацеу вярнуцца у СССР. Большасць остэрбай-тэрау была ва узросце ад 18 да 45 гадоу, хаця угону падлягал1 I дзещ. Колькасць беларусюх I украшсюх эм1грантау таксама папоунш ваен-напалонныя, яюя баялюя пакарання на радз1ме за свой палон.
Пасля распаду Савецкага Саюза I станау-лення незалежных дзяржау на Захад з Беларус1 1 Украшы пачал1 выязжаць у асноуным мала-дыя людз1. Для дадзенай хвал1 характэрна эмп-рацыя розных слаёу грамадства па эканам1чных прычынах. 3 канца 1990-х гг. пад удзеяннем унутраных 1 знешшх прычын масштабы беларускай 1 украшскай эмпрацьп узрасль Неаб-ходна падкрэслщь, што пачала фарм1равацца I нелегальная эм1грацыя, а гэта значна усклад-няе вывучэнне дадзенай хвал1 для псторыкау I сацыёлагау.
Таюм чынам, можна падкрэслщь падабенст-ва псторьп развщця эм1грацьп гэтых двух наро-дау. Неабходна адзначыць супадзенне эм1гра-цыйных хваляу, ¿х прычын 1 характарыстык. На аснове анал1зу псторьп дыяспар можна зра-бщь выснову пра падабентва сацыяльнага складу беларусюх 1 украшсюх эмпрантау пал1тыч-ных 1 эканам1чных хваляу у XX ст.
Асноуным1 пстарычным1 крынщам1 пры вывучэнш кантактау беларускай 1 украшскай эмпрацьи з'яуляюцца перыядычныя выданш беларусау I украшцау за мяжой I мемуары эмп-рантау. Пры выкарыстанш дадзеных крынщ даследчыку неабходна праводзщь аналпычную работу па дакладнасщ матэрыялау. 3 шфарма-цьп можна вылучыць фактуру, напрыклад, звес-тю пра мерапрыемствы, яюя был1 праведзеныя на эмпрацьп. Аднак неабходна мець на увазе, што сам1 эмпранты будуць даваць вельм1 суб'-ектыуныя адзнаю, зыходзячы са сва1х асабютых
пал1тычных пазщый, кантактау, адносш да пэу-ных асоб I г. д. Большасць мемуарау эмпрантау выключна станоуча ацэньвае дзейнасць дыяс-пары, часта завышае значэнне тых щ шшых па-лпычных 1 адукацыйных цэнтрау за мяжой, апраудвае сваё супрацоунщтва з нямецкай ад-мшютрацыяй у час Другой сусветнай вайны. На старонках прэсы беларускай дыяспары можна знайсщ вялшую колькасць матэрыялау з крыты-кай савецкага ладу жыцця, аднак ёсць падставы меркаваць, што агрэс1уны антысаветызм быу пал1тычнай замовай заходшх разведак пад час «халоднай вайны».
На аснове перыядычных выданняу беларускай дыяспары можна зрабщь выснову, што самым! шчыльным1 1 пашыраным1 был1 стасуню пам1ж беларусам1 1 укра1нцам1 за мяжой. Напрыклад, кал1 праанал1заваць матэрыялы самай папулярнай I распаусюджанай у Злучаных Штатах газеты «Беларус», можна прыйсц1 да высновы, што нашмат часцей на старонках выдання друкавал1ся матэрыялы пра дзейнасць украшцау за мяжой, значна менш эмпранты п1сал1 пра палякау, л1тоуцау 1 шшыя дыяспары. Пры анал1зе разнастайных перыядычных эм1г-рацыйных выданняу перыяду «халоднай вайны» вын1к будзе прыбл1зна так1 самы, што сведчыць пра непасрэдны уплыу укра1нцау на беларускую дыяспару.
Неабходна падкрэсл1ць, што асабл1васщ г1с-торы1 укра1нскай эм1грацы1 шшыя. Беларусы мел1 шмат агульнага з укра1нцам1 за мяжой: па-добную ментальнасць народау, падабенства мо-вау, агульныя г1старычныя каран1, падобную нацыянальную кухню, традыцы1, аднак укра1нс-кая дыяспара была значна больш моцная 1 уплы-вовая за беларускую. Непараунальным1 з'яуляюцца таксама I л1чбы прадстаун1коу беларускай 1 украшскай дыяспар, нягледзячы на ¿х недак-ладнасць. Напрыклад, па розных даных сёння па-за межам1 г1старычнай радз1мы праж^1вае ад 17 да 20 млн. украшцау, што складае каля трэщ прадстаун1коу укра1нскага этнасу [3, с. 3].
Даследчыю г1сторы1 украшскай эмпрацьп падзяляюць дыяспару на усходнюю I заходнюю. Пры даследаванн1 беларуска-украшсюх кантактау за мяжой асабл1вая увага надаецца менав1та заходняй украшскай эмпрацьи, якая пачала фарм1равацца у сталую дыяспару з апошняй чвэрц1 XIX ст. Укра1нск1я г1сторык1 пры выву-чэнн1 эм1грацы1 асабл1вую увагу надаюць так1м кра1нам, як ЗША, Канада, Герман1я, Францыя, Вел1кабрытан1я, 1тал1я, Бельг1я, Аргенц1на, Браз1-л1я, Аустрашя, Польшча, дзе колькасць прадстау-ткоу укра!нскага этнасу была асабл1ва значнай. Можна падкрэсл1ць той факт, што па тэрыта-рыяльнай прыкмеце беларуская дыяспара фактычна супадае з укра1нскай.
Значэнне пал1тычных 1 эканам1чных кантактау беларусау I украшцау за мяжой было розным.
Для беларусау сувяз1, агульныя мерапрыемствы 1 праекты з украшцам1 мел1 значна большае значэнне, чым для украшцау. Менав1та таму беларускамоуная прэса за мяжой намагалася адрэагаваць новым! артыкулам1 на усе пра-ведзеныя беларуска-украшсюя сустрэчы. 3 ш-шага боку, украшсюя эм1гранцюя выданш не надавал! вялшага значэння удзелу беларусау. Ступень адзшства украшцау за межам1 крашы, узровень сувязей са сваёй пстарычнай радз1май был1 значна вышэйшым1 за беларусюя.
Беларуская прэса эмпрантау часта намагалася падкрэслщь защкауленнасць украшцау замежжа беларускай псторыяй, культурай, л1-таратурай, пал1тычным1 падзеямь Пасля публ1-кацый на старонках перыядычных выданняу украшскай дыяспары на беларускую тэматыку, як правша, з'яулялюя беларускамоуныя публ1-кацьи кшталту артыкула «Мёртвым не балщь», надрукаванага у газеце «Беларус». Матэрыял змяшчае шфармацыю пра тое, што у вядомым украшсюм часошсе «Сучаснасць» выйшла у друк аповесць Васшя Быкава «Мёртвым не балщь» у перакладзе на украшскую мову. Аутар артыкула пазначае, что твор шсьменшка зраб1у вялшае уражанне на украшсюх эмпрантау, ме-нав1та таму пазней украшская газета «Новы Шлях» апублшавала вялш артыкул Тодара Маць-юва з разгорнутай лп-аратурнай крытыкай апо-весщ 1 выключна высокай адзнакай творчасщ В. Быкава. Матэрыял газеты «Беларус» сконч-ваецца словам!: «...пад уражаньнем украшскае прэсы - да мяне прычапшася дакучл1вая думка: мы мус1м за усякую цану выдаваць беларусю часашс на ангельскай мове, каб знаёмщь Заход-ш сьвет зь беларусюм жыццём у Беларус1 й на эмпрацьи [4, с. 5]». Можна зрабщь выснову, што матэрыял артыкула яшчэ раз падкрэсл1вае уплыу украшскага грамадства за мяжой на беларускую эмпрацыю, украшсю прыклад сты-мулявау культурную 1 пал1тычную дзейнасць беларусау.
Заходняя украшская дыяспара у XX ст. практычна не патрабавала мехашзма абароны нацыянальнага самавызначэння за мяжой. Ук-рашцы намагалюя розным1 сродкам1 падтрым-л1ваць сувязь з бацькаушчынай, нават у склада-ны перыяд «халоднай вайны». Украшцы шмат энэргп, сродкау, часу аддавал1 на зберажэнне сваёй ¿дэнтычнасщ у розных крашах свету.
3 мемуарау I прэсы эмпрантау можна зра-бщь выснову, што украшсюя эмпранты дапа-магал1 беларусам, шмат яюя культурныя падзе1 украшскага жыцця у розных крашах свету не абыходзшся без беларусау. Наогул, можна меркаваць, што беларусюя культурныя 1 адука-цыйныя цэнтры брал1 прыклад з украшцау, пе-раймал1 аргашзацыйны вопыт, выкарыстоувал1 ¿дэалапчныя напрацоую, звярталюя за парадай. Часта артыкулы беларускамоунай перыёдыю з
захапленнем распавядал1 пра падзе1 пал1тычна-га жыцця украшцау у эмпрацьп. Напрыклад, матэрыял «Сусьветны Кангрэс Вольных Украшцау» распавядае пра ход Кангрэса, яю адбыу-ся 16-19 лютапада 1967 г. у Нью-Йорку з удзе-лам гасцей з разнастайных дыяспар. Аутары артыкула шсалк «Першы Сусьветны Кангрэс Вольных Украшцау - падзея вялшага нацыянальнага значэньня» [5, с. 7]. Анашмны аутар выключна станоуча атсвае мерапрыемства, высока ацэньвае палпычную актыунасць украшсюх эмпрантау, пазначае, што падчас кангрэса была праведзена вялшая дэманстрацыя, у якую давя-лося умяшацца амерыканскай палщьи.
Праяуленне этшчнай самасвядомасщ украшцау у культурных вечарынах, пал1тычных ме-рапрыемствах, эканам1чных праектах часта было прыкладным для беларусау. У аснове дзей-насщ грамадсюх аргашзацый украшцау, пал> тычных партый 1 культурных цэнтрау ляжал1 прафесшныя, рэлпшныя, творчыя 1 навуковыя защкауленнасщ украшсюх асяродкау. Нацыя-нальныя традыцьп украшцы старанна захоувал1 у сваёй пеучаскай культуры, асабл1васцях украшскай кухш, спосабах правядзення вольнага часу I г. д. Часта украшцы намагалюя аб'ядноу-вацца за мяжой у грамадсюя 1 пал1тычныя арга-шзацьп менав1та на аснове нацыянальных прыкмет, а беларусы замежжа актыуна перай-мал1 гэты вопыт.
Наогул, на аснове матэрыялау перыядычных выданняу беларускай эмпрацьп можна зра-б1ць разгорнуты аповед пра агульныя пал1тыч-ныя, культурныя 1 адукацыйныя мерапрыемствы, сустрэчы 1 юбшеь Анал1з прэсы дазволщь вылучыць асноуныя нак1рунк1 уплыву дзейнас-ц1 укра1нцау замежжа.
Вял1кая колькасць матэрыялау прысвечана г1сторы1 дзейнасц1 УПА. Зразумела, што Укра-¿нскую паустанскую арм1ю эм1гранты ¿дэал1зу-юць. Украшсюя эм1гранты штогод запрашал1 беларусау на святкаванне даты стварэння УПА. Напрыклад, у 1967 г. было праведзена буйное мерапрыемства у Кшулендзе, дзе прымал1 удзел 1 прадстаунш ¿ншых дыяспар, у тым л1ку 1 беларусы [6, с. 6].
У якасщ г1старычных крын1ц па вывучэнш беларуска-укра1нск1х культурных сувязей можна плённа выкарыстоуваць 1 украшсюя перыя-дычныя выданн1 дыяспары. Неабходна падкрэс-л1ць, што г1сторыя развщця прэсы укра1нск1х эм1грантау пачалася значна раней. Колькасць газет 1 часошсау замежжа на укра1нскай мове значна большая за колькасць беларусюх перыядычных выданняу, што абумоулена высокай ак-тыунасцю укра1нцау 1 значным л1чбавым складам укра1нскай дыяспары. Напрыклад, адразу пасля заканчэння Другой сусветнай вайны у Злучаных Штатах выходзш з друку 29 газет 1 часошсау, а у 1958 г. ¿х нал1чвалася ужо 79,
у 1963 г. - больш за 300 [7, с. 429]. Самым1 вя-домьиш 1 распаусюджаиым1 украшсюм1 перыя-дычиым1 выданиям1 замежжа можна л1чыць та-юя газеты 1 часошсы, як «Свобода», «Америка», «Украшсью вютЬ>, «Украшське життя», «Канадський фермер», «Украшський голос», «Мета», «Шлях перемоги» 1 шш.
Пры вывучэнш беларуска-украшсюх кантак-тау можна выкарыстаць мемуары эмпрантау. Адным з актыуных дзеячау беларускай дыяспары з'яуляецца Вп-аут Кшель. Даследчык сам працстауляе свае кшп як навуковыя выданш, аднак дадзенае пытанне давол1 спрэчнае. Часта аутар юруецца пачуццям1 I уласным1 пераканан-ням1, а не афщыйным1 дакументаш, таму работы аутара варта аднесщ да публщыстыю.
М1ж шшым, на аснове матэрыяла В. Кше-ля можна зрабщь выснову пра шчыльныя кан-такты беларусау I украшцау. Напрыклад, ёсць звестю пра агульныя экаиам1чныя праекты прадстаушкоу першай хват эм1грацьи у XX ст. Аутар шша: «Першая супольная беларуска-украшская страхавая аргашзацыя была засна-ваная у М1чыгаие у 1913 годзе, яе статут быу надрукаваны у 1914 годзе. Гэтая аргашзацыя была закладзеная беларусам1 I украшцам1 й прымала у сябры прадстаушкоу гэтых двух народау [8, с. 85]». Неабходна зауважыць, што беларусюя эм1гранты часта шсал1 пра агульныя эканам1чныя праекты. Можна выка-заць меркаванне, што больш моцная у экана-м1чиым плане, больш аб'яднаная украшская дыяспара аказвала матэрыяльную дапамогу беларусам за мяжой.
У сваёй кшзе «Беларусы у ЗША» В1таут Ю-пель неаднаразова спасылаецца на украшсюх эмпрантау, ён дакладна шша пра ¿х паз1тыуиае стауленне да беларусау: «Бясспрэчна, украшцы 1 украшская грамада у Амэрыцы был1 першым1, хто прызнау палпычныя памкненьш беларусау, азнаём1у з гэтым1 памкненьням1 шыроюя масы у Злучаных Штатах, шмат паспрыяушы тым самым беларускаму й культуранаму адраджэньню [8, с. 276]». Мемуары В. Кшеля не адзшыя, можна вывучаць таксама успамшы Я. Запрудш-ка, К. Мерляка, Б. Рагул1, Л. Гешюш, украшсюх
эмпрантау 1 г. д. Аднак пры выкарыстанш успамшау эмпрантау у якасщ пстарычных крынщ даследчыку неабходна памятаць пра су-б'ектыуныя адносшы аутарау да падзеяу у Са-вецюм Саюзе, пэуных палпычных аргашзацый I асоб, меиав1та таму мемуары неабходна усеба-кова анатзаваць I даследаваць.
Заключэнне. На паштычную, культурную 1 эканам1чную актыунасць беларускай эмпрацьп вялш уплыу аказвала дзейнасць шшых дыяспар. Псторыя беларускай I украшскай эмпрацьп мела шэраг агульных рысау: супадал1 перы-яды фарм1равання эмпрацыйиых хваляу, пры-чыны, яюя ¿х выкткат, змены сацыяльнага складу грамадства замежжа, паттычныя пера-каианш I погляды, стауленне да пацзеяу у СССР. Важна адзначыць, што для прадстаушкоу беларускай эмпрацьп падтрымка I дапамога украш-скай дыяспары мела вялшае значэнне. Украшцы стымулявал1 актыунасць, дапамагат кансалща-цьп беларусау замежжа, паказват прыклад, ук-лючат у свае культурныя, адукацыйныя, пат-тычныя мерапрыемствы.
Л1таратура
1. Трощпнськпй, В. П. Украшщ в свт /
B. П. Трощпнськпй, А. А. Шевченко. - Кп1в: Альтернативи, 1999. - 352 с.
2. Лазебник, С. Закордонне украшство: вптокп та сьогодення / С. Лазебник. - Ки!в: 1стина, 2007. - 160 с.
3. Бабута, М. Н. Формирование и современное состояние украинской диаспоры (конец XIX -начало XX вв.): автореф. дис. ... канд. ист. наук: 07.00.07 / М. Н. Бабута; Томский государственный университет. - Томск, 2008. - 26 с.
4. Ж. Мёртвым не балщь / Ж. // Беларус. -1967. - № 117. - 8 с.
5. Сусьветны кангрэс вольных украшцау // Беларус. -1967. - № 128. - 8 с.
6. С. К. На украшсюм сьвяце / С. К. // Беларус. - 1967. - № 127. - 8 с.
7. Макарчук, С. А. Етшчна ютор1я Украши /
C. А. Макарчук. - Кт'в: Знания, 2008. - 471 с.
8. Кшель, В. Беларусы у ЗША / В. Кшель. -Мшск: Беларусь, 1993. - 352 с.
