CC BY
20
УДК 801.7:81 '38
В. В. Андрэева, астрант (БДТУ); Л. I. ^TpoBi4aBa, кандыдат фшалапчных навук, дацэнт
МАШЫНАШС РАМАНА У. КАРАТКЕВ1ЧА «КАЛАСЫ ПАД СЯРПОМ ТВА1М» З МУЗЕЯ У. КАРАТКЕВ1ЧА I ЯГО МЕСЦА У ГЕНЕАЛОГИ КРЫН1Ц ТЭКСТУ ТВОРА
Артыкул атсвае адну з крынщ тэксту рамана У. Караткев1ча «Каласы пад сярпом тва1м», заснаваную на тэксталапчным яе вывучэннг Высветлена паходжанне тэксту, прырода i аутарства выпрауленняу у iM. У вышку вызначана месца крынiцы у генеалогii крынщ тэксту твора.
This article describes one of the sources of the text of the U. Karatkevich's novel «Spikes under thy sickle» resulting textual study of this document. Clarify the origin of the text, and the nature and the authorship made corrections and as a result defined place in the genealogy sources considered sources of work.
Уводзшы. Тэксталапчнае даследаванне твора абатраецца на крынщы тэксту. Крынща тэксту — гэта «дакументальна зафшсаваны тэкст, яю адлюстроувае адзш з этапау работы аутара над творам» [1, с. 35]. Для таго каб тэкс-толаг мог даследаваць тэкст твора, скласщ яго псторыю, вылучыць аутарсюя варыянты твора i выпрацаваць тэкст, якi б адлюстроувау апош-нюю творчую волю аутара, «неабходна выву-чэнне ушх рукапiсных i друкаваных крынiц i матэрыялау, звязаных з напiсаннем, рэдагаван-нем i публiкацыяй твора» [2, с. 95]. Аднак ня-рэдка новыя крынщы становяцца вядомымi ужо пасля таго, як асноуны ix корпус быу вывучаны i выбудавана ix генеалопя. У такiм выпадку з'яуленне новага дакумента аказваецца свое-асаблiвым юпытам для тэкстолага, праверкай правiльнасцi зробленых высновау i жыццяздо-льнасцi меркаванай псторьп тэксту.
Асноуная частка. Увосень 2013 г. у Музей Уладзiмiра Караткевiча у Оршы (далей Музей) быу перададзены машынапiс рамана Уладзiмiра Караткевiча «Каласы пад сярпом тваiм» з аса-бiстыx зборау мастака Арлена Кашкурэвiча. Менавiта у яго афармлент убачыла свет пер-шае выданне рамана [3].
Перад тэкстолагам стаяць задачы апiсаць дакумент, высветлщь паходжанне тэксту, пра-весцi атрыбуцыю унесеных паправак, апiсаць ix характар i, па магчымасцi, вызначыць хранало-гiю i абставiны ix узшкнення. Паспяховае выра-шэнне пастауленых задач дазволщь вызначыць месца дакумента у генеалогй крынiц твора i яго значэнне для творчай псторып рамана.
Машынашс, перададзены у Музей, змяшчае 1102 аркушы i раздзелены на дзве папю: 375 аркушау у першай i 727 аркушау у другой. На першай папцы — карычневай — надпiс рукой Уладзiмiра Караткевiча: «1 частка (2-экземп-ляр) ТОМ 1». Другая папка светлая, надтс: «2 экз, Дедюля (проза) [назва не чытаецца], У. Ка-раткевiч Каласы пад сярпом тваiм». Машынапiс на жаутаватай паперы, тэкст дастаткова бледны (не першая котя, магчыма, другая, як пазнача-
на на папках). У тэксце ёсць падкрэслiваннi i заувагi простым i сiнiм алоукамi, а таксама выпрауленш i рэмаркi чорным чарншам.
Параунаушы паунату тэксту са зместам ш-шых вядомых на сёння крынщ гэтага рамана, можна зрабщь выснову, што машынапiс быу набраны з рукатсу, якi захоуваецца у Аддзеле рукапiсау i старадрукау Цэнтральнай навуковай бiблiятэкi iмя Якуба Коласа НАН Беларусi (далей ЦНБ) [4]. Дагэтуль былi вядомыя толькi тры крынiцы, якiя падаюць набор рукатсу: гэта машынашс з арxiва часотса «Полымя» (з вып-рауленнямi), яю захоуваецца у Беларускiм дзяр-жауным арxiве-музеi лiтаратуры i мастацтва (далей БДАМЛiМ) [5], копiя гэтага машынатсу з ЦНБ (без выпрауленняу, захавалася часткова) [6], а таксама новы набор з рукатсу, яю быу прызначаны для кнiжнага выдання i захавауся (часткова) у выглядзе чарнавша [7]. Параунан-не тыпаграфiчныx асаблiвасцяу набору аршанс-кага машынапiсу з названымi крынiцамi паказа-ла, што мы маем справу з яшчэ адной копiяй так званага «полымеускага» машынапiсу (набор, зроблены для рэдакцып часопiса «Полымя», щэнтычны асобнiку з БДАМЛiМ i яго копи з ЦНБ). Аднак котя з аршанскага музея не поуная (твор не мае канца): цалкам котя гэтага машынатсу з БДАМЛiМ змяшчае 1469 аркушау. Таюм чынам, у аршанскiм машынатсе адсутнiчаюць апошнiя 367 аркушау.
Выпрауленняу у машынатсе дастаткова шмат. Вызначыць ix аутарства можна з дапамо-гай звароту да графалапчнага анатзу рукатс-ных пазнак. Фiлалагiчны анатз названых выпрауленняу можа даць звестю пра прычыны i храналопю ix узнiкнення, дазволiць ацанiць творчы цi нятворчы ix характар i падобнае.
Перш-наперш мы прааналiзавалi асаблiвасцi почыркау паправак i рэмарак.
Надпiсы, зробленыя чорным чарнiлам, можна бясспрэчна вызначыць як аутарсюя: асаблi-васцi почырку Уладзiмiра Караткевiча лёгка ад-сачыць, параунаушы, напрыклад, з рукапiсам рамана, таксама, дарэчы, напiсаным чорным
Печать в целом. Книговедение
109
чарншам [4]. Па CBaiM характары яны падзяля-юцца на дзве групы: частка паправак зроблена у першую чаргу, у чыстым, толькi аддрукава-ным машынапiсе. Можна меркаваць, што аутар, атрымаушы ад наборшчыка машынатсную ко-пiю тэксту, зрабiу зверку i выправiу тое, што было набрана некарэктна, датсау недастаткова ярка надрукаваныя лiтары, аднавiу пропускi, а таксама утсау у адмысловыя прабелы фразы на iншых мовах: Дык што ж зробш, George, калг ты усё бачыш en noir (гл. аркуш 71, падкрэсле-нае утсана рукой аутара), Бацька павольна ад-xiHay траву ад ф1гуры пастыра (аркуш 114, было пастара), шумеу атняг на бясконцых ба-лотах (аркуш 156, дашсана прапушчаная лга-ра), Але Вежа настойвау (там жа, лгара аб-ведзена аутарам). Другая група выпрауленняу чорным чарнiлам паказвае работу аутара над творам ужо пасля таго, як тэкст быу прачытаны рэдактарам (рэдактарамi), якiя пакiнулi у iм свае заувагi, пытальнiкi, падкрэ^ванш i iншыя зна-кi. За праукамi бачыцца работа над мовай, сты-лем, формай, яны уносшся акуратна, абдумана: легкаважаны — легкаважны (аркуш 58), крышку са срэбных блюд — накрыую са срэбных блюд (аркуш 71), без адзтага пароку — без адзiнай заганы (аркуш 81, падкрэсленае сшм алоукам выпраулена аутарам, прычым аутар не забыуся пра дапасаванне прыметшка да назоушка).
Выпрауленш сiнiм алоукам маюць рэзкi, ка-тэгарычны характар: гэта падкрэ^ванш, рэ-маркi на палях, рэкамендацьп, якiя тычацца зместу i формы твора: «Вершы трэба скарацщь! Як мага скарацщь!» (аркуш 29), «Паэма доугая без меры. Скарацщь як мага» (аркуш 33), «Марудна щзе пачатак. Лiшняга многа. Не ап-рацаваны тэкст» (аркуш 36) i падобныя. Падчас вывучэння копи першапачатковага машынатсу з архiва часотса «Полымя» (БДАМЛiМ) мы ужо сутыкалюя з выпрауленнямi такога харак-тару. Для машынатсу з БДАМЛiМ было высветлена, што сшм алоукам карыстауся Максiм Танк, якi быу галоуным рэдактарам часопiса «Полымя» з 1948 па 1966 г. (раман быу надру-каваны у № 2-6 «Полымя» за 1965 г.). Парау-нанне почырка выпрауленняу сшм алоукам з аршанскага машынатсу з почыркам Максiма Танка дазволша атрыбутаваць гэтыя выпраулен-нi. Крытычныя, катэгарычныя заувап, рэзю характар выказванняу характэрныя i для машынатсу з арива часопiса «Полымя»: «Гэты раздзел скарацiць» [5, адз. зах. 457, аркуш 103], «Трэба скарацщь i гэты раздзел» [там жа, аркуш 119], «Карацей!» [там жа, аркуш 174]. Прыналеж-насць таюх паправак у машынашсе БДАМЛiМ М. Танку не выклiкае сумненняу — аутар сам, палемiзуючы з рэдактарам, звяртаецца да яго «Яуген Iванавiч» (Я. I. Скурко — сапрауднае
iмя М. Танка). Трэба адзначыць, што некаторыя рэмаркi сшм алоукам закрэслены чорным атрамантам (не прыняты аутарам), шэраг падкрэсленых словау не выпраулены або нават падкрэ^ванне знятае (гл. аркуш 58).
Праую простым алоукам маюць выразны характар стылютычнага рэдагавання: напрык-лад, на аркушы 103 насупраць фразы Алесь за-сынау задаволены сабой стащь заувага простым алоукам «Так робщь стары чалавек». Акрамя гэтага, простым алоукам зроблены паметы (падкрэслiваннi, «птушю») у тых месцах, дзе ёсць лекшчныя i арфаграфiчныя памылкi: Жан-чыны былi цяпер i на дух непатрэбныя яму (аркуш 259, выпраулена аутарам на Жанчыны былi цяпер непатрэбныя яму), ктуу Крым i пас-какау у Полацк (там жа, падкрэсленае выпраулена аутарам на Полацак) i г. д. Гэтыя пазнаю, аднак, як правша, не прапаноуваюць аутару га-товы варыянт выпраулення, а толью звяртаюць яго увагу на недахопы.
Паспрабуем узнавiць гiсторыю змянення машынапiсу. Такiм чынам, аутар, атрымаушы ад наборшыка набраны на машынцы тэкст, зра-бiу зверку (першы этап правак чорным чарш-лам). Вычытаны аутарам машынатс трапiу у рэдакцыю часотса «Полымя», на стол галоуна-му рэдактару Макшму Танку (выпрауленнi i заувагi сiнiм алоукам), а таксама шшаму (?) рэдактару (выпрауленш простым алоукам, магчы-ма, таксама зробленыя Максiмам Танкам). Рэ-дактар (рэдактары) пакiнуу на старонках машынатсу шматлшя падкрэслiваннi, пазнакi, заува-гi. Аутар, атрымаушы тэкст, працавау над iм далей i унёс шэраг выпрауленняу (друп этап правак чорным атрамантам).
Таюм чынам, з пункту гледжання тэкстало-гii, гэтая крынща тэксту рамана з'яуляецца ка-рэктурай.
Ужо было высветлена, што крынщай тэксту для гэтага машынатсу быу аутарсю рукатс. Параунанне тэксту машынатсу з аршанскага Музея з машынатсам БДАМЛiМ дазволiла зау-важыць, што праую, зробленыя аутарам у якас-цi адказу на заувап рэдактара (друп этап), унесены у тэкст з архiва «Полымя» да таго, як гэты экзэмпляр трату на стол рэдактара. Напрык-лад, на аркушы 9 аршанскага машынатсу шэраг словау спачатку падкрэслены сшм алоукам (Аюм Пятровiч, адразу ставала лягчэй), а пас-ля выпраулены рукой аутара. У машынашсе БДАМЛiМ гэтыя ж выпрауленш унесены рукой аутара без усяляюх дадатковых пазнак.
Трэба падкрэслщь, што аутар выправiу не усё, што яму прапанавал^ На аркушы 15 Макам Танк прапаноувае фразу з уздыхам сказау Алесь i апусщу чорныя веi замянщь на сказау Алесь i, уздыхнуушы, апусщу чорныя веi.
Уладзiмiр KapaTKeBi4 зняу гэтую прауку, пакь нуушы свой пачатковы тэкст. Не стау выпрау-ляць аутар i фразу галыш мужэска полу (ар-куш 17), падрэсленую сшм алоукам. Тaкiм чы-нам, можна казаць, што на гэтым этапе работа над творам мела творчы характар, аутар успры-мау рэдaктaрскiя заувап станоуча, у якасщ парад, не лiчыу ix кaтэгaрычнымi i неaспрэчнымi. Аднак некаторыя месцы у тэксце аутар пaлiчыу неабходным скaрaцiць (гл., напрыклад, аркуш 92), нягледзячы на тое што aсaблiвыx зауваг да ix з боку рэдактарау не было.
Заключэнне. Машынатс рамана Улaдзiмiрa Кaрaткевiчa «Каласы пад сярпом твaiм» з аса-бiстaгa арх1ва Арлена Кaшкурэвiчa з'яуляецца копiяй першапачатковага мaшынaпiсу рамана з aрxiвa БДАМЛiМ. Яго тэкст дастаткова даклад-на падае тэкст рукатсу (за выключэннем дробных памылак i aдзiнкaвыx пропускау, якiя можна патлумачыць няувaжлiвaсцю наборшчыка i яюя былi выпраулены аутарам пры вычытвaннi).
Грaфaлaгiчны aнaлiз мaшынaпiсу дазваляе зрaбiць выснову, што пaпрaукi у яго уносшся спачатку чорным чарншам (аутарам у працэсе зверкi), пасля простым алоукам (невядомым рэ-дактарам), сшм алоукам (Мaксiмaм Танкам) i зноуку чорным чaрнiлaм (У. Кaрaткевiчaм, якi выпрауляу тэкст згодна з рэдaктaрскiмi заувага-мi). Рэдагаванне праведзена на высокiм прафе-сiйным узроуш: рэдактары звярнулi увагу аута-ра на стылютычныя, лексiчныя i aрфaгрaфiчныя недахопы твора, аутар меу магчымасць абду-маць усе зaувaгi i выпрaвiць тэкст згодна з iмi або aдxiлiць ix. На гэтым этапе тэкст адпавядае аутарскай творчай вол^ няма прычын казаць пра ютотныя сaступкi з боку Улaдзiмiрa Карат-кевiчa. Усе пaпрaукi чорным чарншам былi унесены у кошю мaшынaпiсу з БДАМЛiМ, над
яюм пазней працягвалася праца па падрыхтоу-цы тэксту для выдання у чaсопiсе, i таму ix можна лiчыць aутaрызaвaнымi.
Тaкiм чынам, тэкст ашсанага мaшынaпiсу з улiкaм аутарсюх выпрауленняу з'яуляецца ад-ным з варыянтау рамана — першым пасля ау-тарскага рукaпiсу. Гэты варыянт з'яуляецца каштоуным менaвiтa таму, што аутар меу магчымасць уносщь у тэкст выпрауленш згодна з сваёй творчай воляй. Тэкст з гэтай крынщы трэба абавязкова улiчвaць пры складанш корпусу розначытанняу для навуковага або навука-папулярнага выдання рамана «Каласы пад сярпом твaiм».
Л^аратура
1. Спиридонова Л. А. Выбор источника текста // Современная текстология: теория и практика. М.: Наследие, 1997.
2. Мушынск М. М. Тэксталопя творау Янк Купалы i Якуба Коласа. Мшск: Беларуская на-вука, 2007.
3. Кaрaткевiч У. Каласы пад сярпом твaiм: у 2 кн. Мшск: Мастацкая лгаратура, 1968. 2 кн.
4. Кaрaткевiч У. Каласы пад сярпом твaiм: рукатс // ЦНБ iмя Я. Коласа НАН Белaрусi. Ф. 11 (У. Карат^ч). Воп. 2. Адз. зах. 97-100.
5. Кaрaткевiч У. Каласы пад сярпом твaiм: мaшынaпiс // БДАМЛiМ. Ф. 42 (рэдакцыя часо-пiсa «Полымя». Воп. 1. Т. 1. Адз. зах. 457, 458, 463, 464, 466, 468, 469.
6. Кaрaткевiч У. Каласы пад сярпом твaiм: машынатс // ЦНБ iмя Я. Коласа НАН Беларусь Ф. 11 (У. Кaрaткевiч). Воп. 1. Адз. зах. 32, 33.
7. Кaрaткевiч У. Каласы пад сярпом твaiм: машынатс // ЦНБ iмя Я. Коласа НАН Беларусь Ф. 11 (У. Кaрaткевiч). Воп. 1. Адз. зах. 24, 34.
Пастуту 20.03.2014
