Научная статья на тему 'УЙҒУР ТИЛИДА “ЧОЙ” КОНЦЕПТИ'

УЙҒУР ТИЛИДА “ЧОЙ” КОНЦЕПТИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
5
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Чайи / Чайи Хитайи / Чайи сабзий / Самиллио Синeнсис / Грeeн тeа / Концeпт / шифобахшлик хусусияти. / Tea / Chinese tea / Carrot tea / Samillio Sinensis / Green tea / Concept / healing properties.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Гисаров, Фарҳод

Ушбу мақолада уйғур тилида қадимдан қўлланиб кeлаётган халқ тилида, бадиий ва ёзма адабиётда кeнг ишлатиладиган чой тил бирлиги, бу бирликнинг Концeптуал жиҳатлари хусусида атрофлича маълумот бeрилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CONCEPT OF "TEA" IN UIGUR LANGUAGE

This article provides detailed information about the Uighur language, a linguistic unit widely used in the folk language, art and written literature, as well as the conceptual aspects of this unit.

Текст научной работы на тему «УЙҒУР ТИЛИДА “ЧОЙ” КОНЦЕПТИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

УЙГУР ТИЛИДА "ЧОЙ" КОНЦЕПТИ

Фар^од Гисаров

Тошкент давлат Шаркшуноскик университета укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада уйгур тилида цадимдан цулланиб келаётган халц тилида, бадиий ва ёзма адабиётда кенг ишлатиладиган чой тил бирлиги, бу бирликнинг Концептуал жиуатлари хусусида атрофлича маълумот берилади.

Калит сузлар: Чайи, Чайи Хитайи, Чайи сабзий, Самиллио Синенсис, Греен теа, Концепт, шифобахшлик хусусияти.

АННОТАЦИЯ

В данной статье представлена подробная информация об уйгурском языке, языковой единице, широко используемой в народном языке, искусстве и письменной литературе, а также о концептуальных аспектах этой единицы.

Ключевые слова: Чай, Китайский чай, Морковный чай, Самиллио Ситнсис, Зеленый чай, Концепция, целебные свойства.

ABSTRACT

This article provides detailed information about the Uighur language, a linguistic unit widely used in the folk language, art and written literature, as well as the conceptual aspects of this unit.

Key words: Tea, Chinese tea, Carrot tea, Samillio Sinensis, Green tea, Concept, healing properties.

КИРИШ

Хрзирги Шинжонг Автоном Округи Хитой Халк Республикаси таркибига кирувчи уйгур тилида сузлашувчи уйгур халкининг ватани хисобланади.Уйгур халки кадимги Турпон водийси худудида жойлашган Шаркий Туркистон деб аталган Республика ахолиси булишган. Уйгур тилида мавжуд булган чой концепти бу халкнинг аждодларидан сакланиб авлоддан авлодларга утиб келаётган анъаналарининг инъикосидир.Чой концептида уйгур халки тафаккури ва тамаддуни махсулларининг дискрет мажмуаси намоён булади. Шунга асосан чой концептида уйгур халкининг борлик ва жамият хусусидаги объектив хамда субъектив билимлари хазинаси сакланиб келади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Анъанавий тилшуносликка хос булган тасаввурларда лингвистика ва семиотиканинг узаро богликлиги тулик очиб берилмас еди.Замонавий тилшуносликда янги ёъналиш булиб юзага чикаётган "Урта даража теорияси"

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

лингвистика ва семиотика уртасидаги мазкур узилишни бартараф етиш баробари Антропотсентрик парадигма доирасида семиотика, сотсиомаданий ва когнитив жихатларни синтезлайди.

Попова З.Д. нинг фикрича когнинтив лексикологиянинг асосини концепт, концептлашув, даражаланиш, концепт майдони ва дунё харитаси каби категориялар ташкил етади. Концептлар кишилик жамиятида инсонларнинг дунёда теварак атрофдаги содир булаётган вокеа ходисаларни, мавжуд нарса ва объектларни номлашда куп асрлар мобайнида онгли равишда олиб борадиган фаолиятининг махсули хисобланади.Шунинг учун контсеплар инсоннинг дунёни англаш фаолияти билан чамбарчас богликдир. Инсоннинг борлик тугрисидаги билимлари концеплар тизимида акс етади ва мужассамлашади. Концептлар тизимида жамланган маълумотлар онгда у ёки бу халкнинг дунё харитаси тогрисидаги билимларини ифодаловчи тил бирликлари булиб хизмат килади. Тилшуносликни тизимли урганиш илмий изланишларига

Концепт тушунчасини Лихатчёв Д. С. томонидан олиб кирилган. Концепт атамаси замонавий лингвистикада тушунчанинг мохиятини ифода етувчи бирлик сифатида тушунилади.

Халкнинг миллий-маданий ментал бойликлари концепларда акс етади. Концепт тушунчасига шу жихатдан ёндошилганда унинг тил билан узвий алокада еканлиги яккол кузга ташланади. Зеро, ижтимоий ментал бойликлар жамият аъзоларининг узаро мулокотлари сахнида тийранлашиб тупланади.

Шарк халкларининг кон-конига сингиб кетган мехмондустлик одатлари уз тараккиёти мобайнида коплаб ижобий куринишларни касб етган. "Бир майизни кирк булиб еган" халкимиз асрлар давомида бахиллик, кизганчилик, тор феъллик каби салбий иллатлардан баланд туриб келади.Мехмондустлик, очик чехралик, хушфе;ллик, ширинсузлилик азал азалдан бизнинг аждодлармиз муомала одобининг безаги булиб келган.

Халкларимиз кундалик турмушининг ажралмас булагига айланиб кетган "бир паёла чой" удумимизнинг марказий тамал тоши чой ичимлигидан иборат. Чой Концепти айнан шу биргина лексик бирликда жамланган бутун бошли тушунчалар тизимини ифода етади.

Уйгур тилида мавжуд булган чой концепти бу халкнинг аждодларидан сакланиб авлоддан авлодларга утиб келаётган анъаналарининг инъикосидир.Чой Концептида уйгур халки тафаккури ва тамаддуни махсулларининг дискрет мажмуаси намоён булади. Шунга асосан чой концептида уйгур халкининг борлик ва жамият хусусидаги объектив хамда субъектив билимлари хазинаси сакланиб келади.

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

Чой усимлиги узининг таркибий тузилишидаги моддаларнинг инсон саломатлиги учун фойдалилиги билан машур булгач, даставвал у жамиятдаги хукмрон табакаларнинг дастурхонидагина булган камёб ичимлик булган булса, кейинчалик савдо-сотик, тижорат фаолияти ривожланиши натижасида кенг омма дастурхонига хам етиб келган.

Чой усимлиги хакида, унинг тайёрланиш усуллари тугрисида куплаб рисолалар, бадиий асарлар яратилган.

Чой концепти хусусийлик даражасидан умуммиллийлик макомига кутарилаган нон, сув, хаво, хаёт, турмуш, рузгор каби тил бирликларидан бири саналади.

Бу концепт лексик жихатдан тилдаги бир бугинли бирликбулишига карамай, кенг лисоний майдонни егаллай олди, инсон онгида комлекс фаолият турларини акс еттириш, дунёдаги тансаломатлик хисси оркали сахийлик, дустлик, олийжаноблик, багрикенглик, хамсухбатлилик, камтаринлик, хотиржамлик, ога-инилик каби хислатларнинг камолини намоён етувчи ижтимоий тушунчаларни уз ичига камраб олди.Чой сузининг тугридан тугри, туб маъноси билан бир каторда унда жамиятдаги анъанавий муносабатлар туплами хам уйгунлашди. Бу жихатлари билан чой концепти мазкур лексик тушунчага Ю.С. Степанова хамда В.В. Колесовларнинг берган "тарихий ва етимологик компонентларнинг ифодачиси" деган аникланмасига жавоб була олди.

Чой концепти мотивланган курсатгич еканлиги унинг тингловчи онгида давра йигинлари, зиёфатда иштирок етиш, мехмонга таклиф етилиш, дусту кариндошлар билан дийдорлашиш, дилдан сухбатлашиб утириш каби миллий-ментал катор соттсиал кадриятларни ёдга келтириш таъсирига егалигида куринади. Ушбу кадриятларнинг асрлар мобайнида авлодлар тасаввурига сингиб келганлиги ва мазкур удумларнинг богловчи елементи булган чой ичимлигининг номи универсал, миллий-маданий, ижтимоий, жамоат, индивидуал-шахсий характер касб етиади.Сабаби туркийзабон мусулмон халкларимизнинг туй-маракаларининг бирортасини хам чойсиз тасаввур етиб булмайди.

"Уйгурлар — Марказий Осиёдаги кадимги туркийзабон халкларнинг бири хисобланади. Хитойнинг Шинжонг уйгур автаном районининг туб халки. Шу билан бирга Крзокистонда, ^иргизистонда, Узбекистонда ва Якин Шарк мамлакатларида яшашади. Умумий сони 8,5 миллион киши. (2001). Уйгурлар Марказий Осиёдаги кадимги туркийзабон халкларнинг бири хисобланади. Хрзирги ХХР, Шинжон уйгур автаном районининг туб халки. Тили — туркий

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

тилининг жанубий-шаркий гурухига киради. 15 асрларда Жeтисувга маълум микдори кучирилган уйгурларни таранчи ^хкон^б аташган." хттпс ://уз. wra^e диа.орг/ wики/УЙFурлар.

Уйгур тилида 2012 йилда ХХР ШнжонгХалк Сиххийя нашриётида чоп eтилган ИИ кисмли "Уйгур табобати хом дорилари илми" энциклопeдиясида чойнинг Чайи, Чайи Хитайи, Чайи сабзий номлари мавжудлиги ^лт^ил^^.

Чой хакида мазкур китобда яна куйидаги маълумотлар кeлтирилган: Чой шу номдаги усимликнинг япроги булиб, хушбуй, кук рангли уткир таъмга era.

Чикиш урни: ХХРнинг Юннан, Жижиянг вилоятларида йитиштирилади. 9, 10 ойларда йигиб куритиб ишлатилади.

Табиати: иккинчи даражада хул-совук.

Хусусияти: Чанкокни босиш, хароратни пасайтириш, тинчлантириш, сийдик хайдаш, мия, юрак ва ^рвни кувватлантириш.

Кучли чарчок натижасида юзага кeладиган чаанкокни, жигар хасталигини, мия, юрак, ^рв хасталикларини, ич котиш, сийдик тутилиб колиши каби касалликларни даволашда ишлатилади.

10 грамм кук чой, 3 грамм лочиндонайи хиндий, 10 грамм бодом магизини мeъёрдаги кайнок сув билан дамлаб иичиб борилса,мия ва юрак фаолиятини яхшилайди, нeрвни тинчлантиради.

Кук чой совук мижозли ва кам конли кишилар саломатлигига акс таъсир курсатиши аникланган.

Халк дастурхонида "Уйгурча чой" номли миллий рeтсeпт асосида тайёрланган чой асосий урин eгаллайди.

Атканчай ёки Еткeнчай (uyg. / eткeнчай / stkanchay; kirg.

atkanchay) — Уйгурларнинг миллий чойи булиб униг часуйма номи хам мавжуд, тибeтликлар хам уни шундай аташади.

Бир пиёла "Уйгурча чой"нинг таркибий кисмларига куйидагилар киради

• Сув— 100 ml

• Сут— 100 ml

• Кора чой— 5 g

• Сарёг — 0,5 ch. l.

• Туз (таъбига кура)

• Кора мурч (таъбига кура)

Тайёрлаш вакти: 10 minut.

"Уйгурча чой"ни тайёрлаш рeтсeпти:

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

Тоза идишда сув кайнатилиб, кайнаб турган пайтида сув ва сутдан тенг микдорда куйилади, бир стакан суюкликка 5-6 грамм пресланган чой, ярим кошик сарёгва меъёрида туз хамда кора мурч солинади.

Бу чой беш - олти дакика кайнатилади ва аралаштириб турилади. Сунгра пиёлаларга куйилиб, сарёгни хар бир пиёладаги чойга кушилади. УЙГУРча чойни пишириклар билан истеъмол килишади.

Баъзилар бу чойни овкатдан олдин узатишади ундан кейин еса асосий таом тортилади.

MУ^ОКАМА

Узбек ва уйгур халклари хамда Марказий Осиё мусулмон халкларининг урф-одатлари деярли бир-бирига якин саналади. Узбек урф-одатларимизга кура мехмон олдига нон билан бирга албатта чой келтирилади. .Узбекистонда чой ичиш качондан бошланганлиги хакида аник маълумотлар учрамаса-да, бирок бу удумларнинг тарихи узунлигига шубха ёък.

Чойнинг организмни тетиклаштирувчи хусусияти унинг таркибидаги кофеин (4%) микдорига богллик. Узбекистоннинг иклимий шароитларидан келиб чикиб бизда асосан кук чой ичилади.

Биргина никох туйини ташкил етиш билан боглик тадбирлар мисолида инсонларнинг икки ёшнинг келажак турмуши масласида катор маросимлар утказишини куриш мумкин.

Нон синдириш маросими, кичик ва катта фотиха, туй бериш ёки туй юбориш, киз базми, куёв навкар, никох туйи, келин салом, чарлар, куад чакирик ва хоказолар. Узбек ва уйгур халкларининг ана шу маросимлари бир пиёла чойсиз утмайди. Кадимдан шаклланиб, анъанавй тус олган бу удумларда халкларимизнинг тарихий-ижтимоий-сотсиал-миллий маданиятлари тасаввур етилади. Чой Концепти айни шу ва шу каби лингвомаданий хислатларни тингловчи куз олдида гавдалантиради.Чой концептининг мотивланганлиги биргина чой сузининг онгга етказилиши оркали тасаввурда чой билан боглик катор удум ва анъаналар силсиласи пайдо булишида акс етади.

НАТИЖА

Чой концепти лексик бирлик сифатида киши онгида:

1) Чой усимлигининг физиологик жихатдан инсон саломатлиги учн фойдали еканлигини;

2) Чойнинг тарихан миллий анъанавий ичимлик сифатида истеъмол килиб ке линганлигини;

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

3) Чой ичиш маросими оддий физиологик одат eMac, балки аждодларнинг мeхмондycтлик, очикюзлилик, хушфeъллик, яхши мeзбонлик, карамлилик каби удмлар eгacи булганлигини;

4) "Бир пиёла чой ибораси"да халкнинг маслахат, машварат, сухбат, ^нгашиб олиш каби миллий-маданий тамойиллари акс eтишини;

5) Чой узатишнинг оилавий тарбия, катталарга икром, кичикларга иззат, жамоатга хурмат, шахсий камтарлик ва одоб каби хислатларнинг рамзи eкaнлиги каби катор объeктив ва cубъeктив омилларни шакллантиради.

ХУЛОСА

Тил инсониятга бeрилгaн улуг нeъмaтлaрдaн eнг ноёби саналади.Инсоният асрлар давомида жамлаган билимлари униг она тилида гeнофонд мeроcи булиб сакланади. Инсон болалигидан бошлаб борлик тугрисида вeрбaл ёки новeрбaл туплаб орттирган билимлари Концептлар хазинасига жамланади. Инсонларнинг борлик хакидаги стихияли ва онгли равишда вeрбaл (огзаки, ёзма) ёки паралингвистик (имо-ишоралар, ифода харакатлари) оркали туплаган билимлари концептлар '^мантис сигими" га

Х,ар бир концепт киши онгига узининг эмотсинал-мотивацияли таъсири билан киради ва хотирада тил тизимининг инъикосини мустахкамлайди.

Профeccор УД. Юсуповнинг таъбири билан айтганда, концепт онгдаги "билимлар мажмуасиъни ташкил этилади ва авлодлардан-авлодларга eткaзишгa хизмат килади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. "Уйгур табобати хом дорилари илми" ХХР Шинжонг Халк Сиххийя нашриёти. 2012.

2. Попова З.Д.Сгернин И.А. Очeрки по когнитивной лингвиcтики.Воронeж, 2001.191-бeт.

3. Лихатчёв Д.С. Концeптоcфeрa русского язика /Д.С. Лихатчёв //Русская cловecноcт: антология / под рeд. В.Н. Нeрознaкa. -М.1997-28-37 бeтлaр.

4. Шайхисломов Н.З. Когнитив тилшунослик тугрисида тушунча ва унинг унивeрcaл табиати «ССИЕНТИФИС ПРОГРЕСС» Сcиeнтифиc Жоурнал ИССН: 2181-1601 ///// \\\\\ Волумe: 1, ИССУЕ: 5

5. Хршимов F.M. K teorii konseptov i ix taksonomiki v kognitivnoy lingvistike. Jurnal Sistemstruktur tilshunoslik muammolari. Самарканд . 2010.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.