Научная статья на тему 'КОГНИТИВ ТИЛШУНОСЛИК ТЎҒРИСИДА ТУШУНЧА ВА УНИНГ УНИВЕРСАЛ ТАБИАТИ'

КОГНИТИВ ТИЛШУНОСЛИК ТЎҒРИСИДА ТУШУНЧА ВА УНИНГ УНИВЕРСАЛ ТАБИАТИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
2755
624
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
антропоцентрик парадигма / инъикос / когнитив фаолият / когнитив тилшунослик / концепт. / anthropocentric paradigm / reflection / cognitive activity / cognitive linguistics / concept.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Нурсултон Замон Ўғли Шайхисламов

Ушбу мақола тилшуносликнинг замонавий йўналишларидан бири ҳисобланган когнитив тилшунослик, ундаги асосий тушунча – концептнинг тадқиқ қилинишига бағишланган. Бундан ташқари, ўзбек ва инглиз тилларида “Тўй” концептининг универсал табиати ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CONCEPT AND UNIVERSAL NATURE OF COGNITIVE LINGUISTICS

This article is devoted to the study of cognitive linguistics, one of the modern branches of linguistics, the basic concept of which is the concept. In addition, the universal nature of the concept of "Wedding" is studied in Uzbek and English

Текст научной работы на тему «КОГНИТИВ ТИЛШУНОСЛИК ТЎҒРИСИДА ТУШУНЧА ВА УНИНГ УНИВЕРСАЛ ТАБИАТИ»

КОГНИТИВ ТИЛШУНОСЛИК ТУГРИСИДА ТУШУНЧА ВА УНИНГ

УНИВЕРСАЛ ТАБИАТИ

Нурсултон Замон ^ли Шайхисламов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти n. shayxislamov@cspi.uz

АННОТАЦИЯ

Ушбу макола тилшуносликнинг замонавий йуналишларидан бири хисобланган когнитив тилшунослик, ундаги асосий тушунча - концептнинг тадкик килинишига багишланган. Бундан ташкари, узбек ва инглиз тилларида "Туй" концептининг универсал табиати урганилган.

Калит сузлар: антропоцентрик парадигма, инъикос, когнитив фаолият, когнитив тилшунослик, концепт.

CONCEPT AND UNIVERSAL NATURE OF COGNITIVE LINGUISTICS

Nursulton Zamon ugli Shaykhislamov

Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent Region n.shayxislamov@cspi.uz

ABSTRACT

This article is devoted to the study of cognitive linguistics, one of the modern branches of linguistics, the basic concept of which is the concept. In addition, the universal nature of the concept of "Wedding" is studied in Uzbek and English

Keywords: anthropocentric paradigm, reflection, cognitive activity, cognitive linguistics, concept.

КИРИШ

XXI асрнинг дастлабки йилларидан узбек тилшунослигида антропоцентрик парадигма асосида бажарилган тадкикотлар юзага кела бошлади. Бу ишлар, асосан, социолингвистика, когнитив тилшунослик, лингвистик прагматика, психолингвистика ва антропоцентрик парадигманинг умумназарий масалалари йуналишларида амалга оширилди. Профессор Ш. С. Сафаров антропоцентрик парадигманинг юзага келишини куйидагича изохлайди: "Систем - структур парадигма узидан олдин юзага келган киёсий-тарихий парадигманинг "атомистик", яъни тил ходисаларини алохида-алохида, бир-биридан ажратган холда тахлил килиниши натижасида юзага келган

нуксонларини бартараф килиш йулини тутди. Систем - структур йуналишнинг асосий самараси тилнинг тизимли ходиса эканлигини исботлашдан иборатдир. Аммо бу икки парадигманинг умумий камчилиги борлиги хам маълум булди: бу йуналишларда тил уз эгаси - инсондан ажралиб колди. Ушбу нуксонни йукотиш йулидаги уринишлар прагматик ва когнитив тилшунослик парадигмаларининг яратилишига сабаб булди".

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Айни вактда, тилга антропоцентрик ёндашув ушбу сохаларнинг энг сунгги ютукдарини узида мужассам этиб, мустакил парадигма сифатидаги макомини тобора мустахкамлаб бормокда. Куплаб тадкикотчиларнинг эътироф этишича, когнитив тилшунослик ва лингвокультурология антропоцентрик парадигманинг етакчи йуналишлари хисобланади. Ушбу уринда, биз когнитив тилшунослик хакида тухталиб утмокчимиз.

Утган асрнинг сунгги чорагида узининг илк кадамларини куйган когнитив тилшунослик XXI аср бошидаёк лингвистиканинг пешкадам сохаларидан бирига айланиб улгурди. Замонавий когнитив тилшуносликнинг вужудга келиши америкалик олимлар Ж. Лакофф, Р. Лангакер, Р. Жакендофф ва бошкаларнинг илмий ишлари билан богланади. Юртимизда эса бу йуналиш намояндалари сифатида Ш. С. Сафаров, Д. У. Ашурова, А. Э. Маматов, F. М. Хршимов кабиларни айтиб утишимиз мумкин. Когнитив тилшунослик (инглизча cognize - билмок, англамок, тушунмок) фалсафадаги билиш назарияси билан чекланмай, балки тилни тафаккур билан боглаб, унинг хосил булишидаги психологик, биологик ва нейрофизиологик жихатларнинг ижтимоий, маданий, лисоний ходисалар билан узвий алокасини чукур илмий тадкик этади.

Болдирев Н. Н. когнитив тилшунослик когнитив фаолият тушунчаси билан узвий боглик деб таъкидлайди. Когнитив фаолият инсоннинг бирор нарса ёки вокеликни идрок этишини амалга оширувчи тафаккур жараёнидир. Когнитив фаолият бевосита тил билан боглик холда кечади, зеро, тил воситасида тажриба ва билим алмашинилади, ахборот узатилади, билиш жараёни, унинг натижаларининг айнан шу жихати билимнинг лисоний тизимини, яъни уни тартиблаштириш, хотирада саклашнинг лисоний воситаларини урганувчи тилшунослик фани билан алокадордир.

Рус тилшунослигида когнитив тилшуносликнинг атокли вакили Е. С. Кубрякова куйидагича фикр билдиради: "Когнитология купкиррали фан сохаларидандир. Унинг доирасида шаклланган когнитив тилшунослик, уз навбатида, мураккаб вазифа ижросини кузлайди, зотан лисоний ва билим

структуралари уртасидаги муносабатлар хамда доимий мукобилликлар тахлили, изохи режалаштирилади"

Когнитив тилшунослик тилни умумий когнитив механизм сифатида урганувчи сохадир. Тилшунос Ш. C. Сафаровнинг фикрига кура, "Когнитив тилшуносликнинг вазифаси тил ёрдамида билим олиш ва саклаш, тилни амалда куллаш хамда узатиш, умуман, тил тизими ва таркибини инсон миясидаги инъикоси сифатида тафаккур билан боглаб, чукур илмий тадкик этишдир" [1, 91].

Профессор А. Маматов тил тизимини когнитив жихатдан тахлил килиш борасида фикр юритар экан, шундай деб ёзади: "Когнитив фан когниция (билиш) билан шугулланса, когнитив тилшунослик когнициянинг, яъни билишнинг тилда акс этишини, вербаллашувини тадкик килади. Тилга булган когнитив ёндашув - бу тил шаклининг охир-окибат инсон онги, фикри, билиш структураларининг акс эттирилишидир. Когнитивлик уз тузилишига кура инсоннинг билиш фаолиятига таянган барча типдаги билимларнинг тизимлашишини ифодалайди" [2, 213].

Профессор F. М. Хршимов "Когнитив тилшунослик - инсон томонидан борлик дунё вокелигини тил оркали англаниши, урганилиши, яъни концептлар воситасида унинг инъикос этилиши, хис ва идрок килиниши каби инсон миясида кечувчи мураккаб концептуал жараёнлар билан боглик мухим йуналишдир" деб таъкидлайди [3, 68].

Шу уринда когнитив тилшуносликда куп учрайдиган концептуализация ва категоризация терминларига тухталиб утишимиз жоиз. Инсон объектив дунёни инъикос килар экан, у уни бевосита концептуаллаштириш ва категоризациялаштириш каби универсал жараёнлар оркали узлаштиради. Концептуаллаштириш бу объектив борлик хакидаги билимларни колиплаштириб идрок этишдир, унинг натижасида инсонда билим структуралари колиплашиб, концептуал семантикаларга, яъни концептларга айланади. Категориялаштириш эса объектив борлик билан боглик мавжуд концептларни турлаштириш ва хиллаштириш билан бевосита боглик булиб, ухшатиш (ассоциация) ва фарклаш (дифференциация) асосида уларни пухта узлаштириш ва катъий бир тизимга солиш демакдир. Бу икки жараён доимо бирин - кетин амалга оширилади, яъни олдин концептуаллаштириш кечади, ундан кейин эса категоризациялаштириш жой олади (акси мумкин эмас). Бундай холатда ушбу жараёнлар икки усулда кечади:

1) стихияли (яъни табиий равишда: инсон тугилиб, то тилда гапира олиш ва мулокот юрита олиш кобилиятига эга булгунча);

2) онгли равишда (инсон тугилиб, тилда мулокот олиб бориш кобилиятига эга булган пайтдан бошлаб, то умрининг охиригача).

Иккинчи усулда зикр этилган жараёнлар икки мухим йуналишда кечади:

1) вербал (тил) воситалари ёрдамида барча мулокот турлари оркали (ёзма, огзаки, шунингдек укиб, эшитиб, узлаштириш оркали хам);

2) паралингвистик (новербал) воситалар (имо-ишоралар, турк - таровот ифодалари ва тана аъзолари харакатлари) оркали.

МУХ,ОКАМА

Шундай килиб, инсон объектив вокеликни мушохада килар экан, у буйича барча билимларини, юкорида зикр этилган икки универсал жараёнлар натижаси уларок, турли "концептуал семантикалар" яъни "концептлар" оркали эгаллайди, уларни шакллантиради, бойитади ва кундалик мулокотда куллайди [4, 74-75].

Когнитив тилшуносликда энг асосий урганиладиган муаммо - бу концептдир. Чунки когнитив тилшунослик - дунёнинг лисоний тасвирида муайян концептнинг мохияти ва дунё вокеликлари билан богликдигини урганувчи фан булса, концепт когнитив тилшунослик фанининг асосий категорияларидан бири булиб, маданият ва инсон уртасидаги алока урнатувчи элементдир. "Концепт" термини утган асрнинг 90 - йилларидан бери тилшуносликда кенг кулланилиб келинмокда. Шунга карамасдан, концепт тушунчаси хали хамон битта умумий изох ёки талкинга эга эмас.

Концептларнинг урганилиши буйича энг атокли тилшуносларидан бири С. А. Асколдов хисобланади. У концептга "бу бир тур ёки бошка турдаги тушунчалар хакида фикрлаш жараёнини узида акс эттирадиган бирликдир" деб изох берган.

Д. С. Лихачев узининг «Концептосфера русского языка» илмий ишида концептни сузнинг лугат маъноси ва инсоннинг уз миллий карашлари билан тукнашуви натижасида хосил буладиган фикрлаш жараёнининг махсули деб таърифлайди.

Е. Комаров узининг номзодлик ишида концептнинг мазмун структурасига кура лексик маънодан ката эканлигини алохида таъкидлайди. Бунинг сабаби сифатида концептнинг ментал ходиса эканлиги билан изохлайди.

Н. Арутюнова эса концептни хам ментал бирлик, хам тафаккур элементи сифатида талкин этиб, унинг олам ва одам уртасидаги маданий унсур эканлигини изохлайди.

Е. С Кубрякова концептни "ментал тузилма ва турли таркибдаги ва куринишдаги билимлар жамланмаси ёки умумлашмаси" эканини таъкидлайди [5, 90]. С. Г. Воркачев эса "Концепт - тилдаги уз ифодаси ва лингвокультурологик спецификасига эга тушунча, тасаввур ва билимлар тупламидир" дейди [6, 4]. Н.

Ю. Шведова "Концепт бу - тушунча эканлиги, бу тушунча ортида эса ижтимоий ёки субъектив тарзда англанувчи, инсон хаётининг мухим моддий, аклий, рухий томонини акс эттирувчи, уз тарихий илдизларига эга булган, халкнинг умумий тажрибасини акс эттирадиган мазмун туришини" кайд этади.

Узбек тилшунослигида хам "концепт" тушунчаси турли талкинга эга. Масалан, Ш. C. Сафаров "моддий дунё идроки айни пайтда идрок этилаётган предмет - ходисалар хакида тушунчанинг тугилишини, кейинчалик ушбу тушунча ментал намуна - концепт сифатида шаклланиб, моддий ном олиши" ни такидлайди.

У. К. Юсупов концептни "ташки ёки ички дунёдаги бирор бир нарса ёки ходиса хакидаги онгимиздаги билимлар мажмуаси, у хакидаги образлар ва унга булган ижобий, салбий, нейтрал муносабатлар, яъни бахолашлардир" деб белгилайди. Тушунча ва концептни фарклаш максадида олим куйидагича фикр билдиради: "Концепт билан тушунчани айсбергга ухшатиш мумкин. Агар концепт айсберг булса, унинг сувдан чикиб турган кисми тушунчадир" [7, 49].

Д. У. Ашурова эса концептни мантикий, миллий хусусиятга эга булган бир ходиса сифатида талкин килиб, шу концептнинг негизини айнан шу урганилаётган предмет ёки ходиса хакидаги билим ташкил килса, ифодаланишини эса тил воситалари (лексик, фразеологик, парамеологик ва хк) нинг мутаносиблиги ташкил килишини айтади [8, 11].

Атокли тилшунос, профессор F. М. Хршимов концептга куйидагича таъриф беради: "Концепт, бу - тафаккурда кечувчи бири - бири билан чамбарчас боглик нафакат икки мухим жараён (концептуализация (концептуаллаштириш) ва категоризация (категориялаштириш) нинг натижаси булиб саналади, балки унга кушимча яна бир катор мухим (психологизация, когнитизация, социологизация, (лингво) семантизация, социолектизация, стилизация (диалектизация, вариантизация ва идиолектизация каби) жараёнларнинг пировард натижасидир, ва у яхлит концептуал/когнитив семантика сифатида лингвистик семантиканинг когнитив асосини ташкил этади хамда унда тил бирлиги узининг семантик сигими билан боглик холда маълум даражада (кисман) акс этади". Профессор концептни мураккаб идрокий вокелик, яъни тилда вербал (ва керак холларда новербал) воситалар оркали вокелантирилувчи ходиса сифатида мураккаб ички ташкил этувчилардан иборат деб хисоблайди. Олимнинг фикрича, у узига хос ташкил этувчиларни уз ичига олган шажаравий таркибга эга ва тилда гапирувчилар уртасида барча сузловчилар томонидан белги(лар) оркали моддийлаштирилади хамда барчага умумий булган бир маъно сифатида кабул килинади. Шундай килиб маъно вербал белги оркали вокелантирилади, калитлаштирилади, кодлаштирилади, пароллаштирилади, меъёрлаштирилади

Юкоридаги фикрларни урганиш натижасида шуни айтишимиз мумкинки, концепт тушунчаси бизнинг онгимизда кечувчи бир неча жараёнларнинг асосий натижасидир ва у когнитив тилшуносликда чукур урганишни такозо этадиган бирликдир.

НАТИЖА

Шу уринда, "туй" концептига тухталиб утмокчимиз. Маълумки, туй маросими барча миллатларда уз урнига эга булган мавзу саналади, шу сабабли, бу мавзу устида бир катор тахлиллар олиб борилган. Бу тадкикотларда диёримиз миллий - маънавий кадриятлари, урф - одат ва удумларини ифодаловчи этнографик лексика жиддий урганилган. Бирок узбек ва инглиз тилларида "туй" концептини киёслаб, уларнинг когнитив жихатларини алохида тахлил объекти сифатида тадкик килиш амалга оширилмаган. Бу эса уз навбатида, ушбу мавзунинг урганиш кай даражада мухим эканлигини курсатади.

Х,ар икки тилдаги изохли лугатларни урганиш мобайнида "туй" концептининг куйидаги маънолари аникланди:

Узбек тилида:

У Туй - базм-томоша ва зиёфат билан нишонланадиган халк маросимларининг умумий номи (Узбекистон миллий энциклопедияси, 824);

У Туй - зиёфат, уйин - кулги билан утказиладиган маросим (Узбек тилининг этимологик лугати, 366);

У Туй - уйланиш, турмушга чикиш, хатна килиш ва бошка муносабатлар билан зиёфат бериб, базм - томошалар билан утказиладиган халк маросимларининг умумий номи (Узбек тилининг изохли лугати, 229).

Инглиз тилида:

У Wedding is a marriage ceremony and any celebrations such as a meal or a party that follow it (Cambridge Dictionary);

У Wedding is a) a marriage ceremony usually with its accompanying festivities; b) an act, process, or instance of joining in close association; c) a wedding anniversary or its celebration (Oxford Dictionary);

У Wedding is the occasion of a marriage (Macmillan student's dictionary).

Юкоридаги таърифлардан куриниб турибдики, туй - бу мухим сана билан боглик булган, зиёфат ва базм (баъзида базмсиз) утказиладиган маросим номидир. Х,ар иккала халк маданиятида туй мухим феномена хисобланади, шунинг учун хам бу халкларда туйлар маълум турларга ажратилиб, турли номлар билан юритилади.

Узбек тилида туйларни куйидаги турларга ажратишимиз мумкин: 1) Суннат туйи (хатна туйи);

А \ Т Т с» w м с» w с» w

2) Никох туйи: угил туйи, киз туйи.

3) Мухим сана билан боглик туйлар: акика туйи, мучал туйи, бешик туйи, фотиха туйи, кумуш туй, олтин туй, олмос туй ва хоказо.

Инглиз маданиятида эса куйидагиларни куришимиз мумкин:

1) Никох туйи: Destination wedding, Double wedding, Elopement, Shotgun wedding, Weekend wedding, White wedding.

2) Мухим сана билан боглик туйлар (wedding celebrations):ruby wedding, wooden wedding, silver wedding, golden wedding, diamond wedding.

ХУЛОСА

Хулоса сифатида шуни айтиш мумкинки, бугунги кунда куплаб тадкикотлар мавзусига айланган когнитив тилшунослик антропоцентрик парадигманинг мухим йуналишларидан бири сифатида вужудга келди. Ушбу йуналиш узбек тилшунослигида Ш. С. Сафаров, Д. У. Ашурова, У. К. Юсупов, F. М. Хршимов каби атокди тилшуносларнинг илмий изланишлари натижасида ривожланиб борди. Когнитив тилшуносликдаги асосий тушунча - концепт хакида турли олимларнинг фикрларини урганган холда концептнинг таърифи буйича якдил хулосага келинмагани маълум булди. Куринадики, урганилаётган тиллар маданиятида туй мавзуси мухим ахамиятга эга ва тадкик этилаётган тилларда ушбу концептнинг ифодаловчилари узаро фаркданади.

REFERENCES

1. Сафаров Ш. С. Когнитив тилшунослик. - Жиззах: Сангзор, 2006. - Б. 91.

2. Маматов А. Э. Тилга когнитив ёндашувнинг мохияти нимада? // Тилшуносликнинг долзарб масалалари: Проф. А.Нурмонов таваллудининг 70 йиллигига багишлаб утказилган илмий -амалий анжуман материаллари. -Андижон, 2012. - Б. 212-219.

3. Хошимов Г. М. К теории концептов и их таксономики в когнитивной лингвистике // Систем-структур тилшунослик муаммолари. Филология фанлари доктори, профессор Н.К.Турниёзов таваллудининг 70-йиллигига багишланган Республика илмий-назарий конференцияси материаллари. -Самарканд, 2010.

4. Корабоев Ж. Б. "Муболага концептуал семантика"сини вокеалантирувчи вербал ва новербал воситалар тизимига хос универсал конуниятлар // Бухоро давлат университети илмий ахбороти. Бухоро, 2017. №1. Б. 74-75.

5. Кубрякова Е. С. О когнитивной лингвистике и семантике термина "когнитивный" // Вестник Воронежского государственного университета Серия: Лингвистика и межкультурная коммуникация. - Воронеж, 2001. 90-с.

6. Воркачев С. Г. Лингвоконцептология и межкультурная коммуникация: истоки и цели // Филологические науки, 2005. - №4.

7. Юсупов У.К- Маъно, тушунча, концепт ва лингвокультурема атамалари хусусида // Стилистика тилшуносликнинг замонавий йуналишларида: Илмий амалий конференция материаллари. - Тошкент, 2011. - Б. 49.

8. Ашурова Д. У. Связь вузовских курсов с современными направлениями лингвистики // Филологиянинг долзарб муаммолари: Маъруза тезислари. -Тошкент,2008. - Б. 11.

9. Kobilova, N., Shayxislamov, N., & Raimova, M. (2021). O 'ZBEK VA INGLIZ PAREMIOLOGIK BIRLIKLARINING QIYOSIY-SEMANTIK TAHLILI. Scientific progress, 1(4).

10. Шайхисламов, Н. (2021). ЗАМОНАВИЙ ТИЛШУНОСЛИК ЙУНАЛИШИ: КОНТАКТ ЛИНГВИСТИКАСИ. Scientific progress, 1(4).

11. Shayxislamov, N. (2021). Tilshunoslik nazariyasi va tushunchasi. The 21st Century Skills for Professional Activity, (3), 174-176.

12. Shayxislamov, N. (2021). Lingvomadaniyatshunoslikning shakllanishi va vujudga kelishi. The 21st Century Skills for Professional Activity, (2), 274-276.

13. Shayxislamov, N. (2021). LINGVOKULTUROLOGIYANING FAN SIFATIDA SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI. Academic research in educational sciences, 2(1).

14. Shayxislamov, N. (2021). Nutqning sotsiolingvistik - paralingvistik va ekstralingvistik vositalari haqaida mulohazalar. The 21st Century Skills for Professional Activity, (1), 20-24.

15. Shayxislamov, N. (2021). ONA TILI DARSLARINI O 'QITISHDA ZAMONAVIY METOD-KAKOGRAFIYA USULIDAN FOYDALANISH. Scientific progress, 1(3).

16. Shayxislamov, N. (2020). LINGVISTIK^ UNING ZAMONAVIY TURLАRI HAMDA ULARNING O 'ZBEK TILSHUNOSLIGIDAGI TALQINI. Scientific progress, 1(2).

17. Шайхисламов, Н. (2020). Лингвомэдениеттанудын, тарихи мен теориялык непздерг O 'zbekistonda ilm-fan va ta'lim masalalari: muammo va yechimlar,(2), 219221.

18. Шайхисламов, Н. (2020). Фразеология. Фразеология как неотемлимая часть языкознание. Образование и наука в XXI веке, 1(6), 394-396.

19. Shayxislamov, N. (2020). Hozirgi zamon tilshunosligida til va madaniyatning talqini. Scientific progress, 1(1).

20. Шайхисламов, Н., & Хафизова, С. (2020). Педагогика-тарбия хакидаги фан: асосий тушунчалар хамда унинг бошка фанлар билан богликлиги. Узбекистонда илмий-амалий тадцицотларда талабаларнинг урни, 182-184.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.