Научная статья на тему 'ЭРГОНИМЛАРДА МАДАНИЙ КОД МАСАЛАСИ'

ЭРГОНИМЛАРДА МАДАНИЙ КОД МАСАЛАСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
50
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
эргоним / эргонимика / эргонимикон / ономастика / маданий код. / ergonim / ergonimika / ergonimikon / onomastics / cultural code.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Сапарниязова, Муяссар

Ушбу мақола ўзбек тилида эргонимларда маданий коднинг акс этиши масаласини тадқиқ қилишга бағишланган. Мақолада маданий код тушунчаси ва таснифи, жаҳон тилшунослигида соҳада олиб борилган тадқиқотлар таҳлили, эргонимларда ифодаланиш хусусиятлари хусусида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ISSUE OF CULTURAL CODE IN ERGONOMICS

This article is devoted to the study of the reflection of the cultural code in ergonims in the Uzbek language. The article deals with the concept and classification of the cultural code, the analysis of research conducted in the field of world linguistics, and the features of expression in ergonims.

Текст научной работы на тему «ЭРГОНИМЛАРДА МАДАНИЙ КОД МАСАЛАСИ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

ЭРГОНИМЛАРДА МАДАНИЙ КОД МАСАЛАСИ

Муяссар Сапарниязова

Ф.ф.н., доц., ТошДУТАУ

Узга тилли гyрyxлaрдa узбек тили

таълими кафедраси доценти

E-mail: saparniyazovamuyassar@navoiy-uni.uz

Тел: 973438368

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацола узбек тилида эргонимларда маданий коднинг акс этиши масаласини тадциц цилишга багишланган. Мацолада маданий код тушунчаси ва таснифи, жауон тилшунослигида соуада олиб борилган тадцицотлар таулили, эргонимларда ифодаланиш хусусиятлари хусусида суз боради.

Калит сузлар: эргоним, эргонимика, эргонимикон, ономастика, маданий

код.

This article is devoted to the study of the reflection of the cultural code in ergonims in the Uzbek language. The article deals with the concept and classification of the cultural code, the analysis of research conducted in the field of world linguistics, and the features of expression in ergonims.

Key words: ergonim, ergonimika, ergonimikon, onomastics, cultural code.

Тилшуносларнинг фикрича, "тил миллатнинг маданий кодларидир" (1). Семиотикага кирувчи код ва маданий код терминлари Ф.де Соссюр, У. Эко, К. Леви-Строс, Ю.С. Степанов, Ю.М. Лотман, В.Н. Телия, В.В. Красных, М.Л. Ковшова, Е.Е. Бразговская, А. Нурмонов ва Ш. Усманова томонидан муайян даражада урганилган. "Лингвомаданиятшунослик фанга лингвомаданий бирлик, лингвомаданият, лингвомаданий хдмжамият, миллий-маданий коннотация, маданий сема, претседент бирликлар, лисоний онг, оламнинг лисоний манзараси каби бир катор янги тушунчалар олиб кирди. Улар каторида маданият кодлари тушунчаси алохдда мавкега эга" (2)

Маълумки, код ва белги тушунчалари белгиларини урганувчи фан — семиотиканинг марказий тушунчалари хдсобланади. Атокли тилшунос A.Nurmonov социал ахборотнинг хдр кандай моддий ифодаловчилари белги хдсобланишини таъкидлайди. Дастлаб математика ва информатика фанлари

THE ISSUE OF CULTURAL CODE IN ERGONOMICS

ABSTRACT

КИРИШ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

доирасида кенг кулланишда булган код тушунчаси гуманитар сохаларда хам кулланила бошланди. Бунда белгилик характерига эга тил хамда маданият алохида ахамиятга эга . Улар белгилар воситасида халкнинг тажрибаси ва меъёрларини келгуси авлодга етказади.

Маданият кодлари тилшуносликда турли талкинларига эга. Р.Барт буни "жамоатнинг маданий тажрибаси колдиклари, маданият хотираси парчалари, миллий тилга юкланган маданий тенденция ва мотивлар, парадигматик ва рамзий характерга эга прецедентлар, сигнал тизимларига айланган натижалар" (3) сифатида тушунилишини кайд этади.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Лингвомаданиятшуносликда маданият кодлари олам лисоний манзарасининг мухим таркибий кисмларидан бири сифатида эътироф килинади.

В.А.Маслова тилга юкланган миллий-маданий ахборот тилнинг юза кисмида жойлашмаслиги, балки сузнинг ички семантикасида, грамматик ва синтактик феноменлар семантикасида кодланиши, шу сабаб тилда вербаллашувида юкоридаги жараёнлар бирлашиб, миллий-маданий кодга айланишини таъкидлайди. Маданий кодни унга ёндош тушунча метафора билан киёслайди, уларнинг муштарак, фаркли жихатларини тахлил килади ва маданий кодга метафорага нисбатан тилнинг кенгрок ва чукуррок маданий майдони (глубинное культурное пространство) деб таъриф беради.(4) Маданият кодлари муайян маданий мазмунни кодлаштириш максадида кулланувчи турли моддий ва формал воситалардан иборат иккиламчи белгилар тизимидир. (5) Маданият кодлари турли моддий кобикда — турмуш реалиялари, флора ва фауна вакиллари ва бошкалар куринишида булиши мумкин. Инсон онгида улар умуман билимлар, тасаввурлар, ассоциациялар куринишда акс этади. (6) Д. Худойберганова маданият кодини инсониятнинг архтипик тасаввурларига мувофик келувчи,узида олам хакидаги тасаввурларни намоён этувчи тушунчалар ва уларнинг лисоний шакллари сифатида таърифлайди. "Маданият кодлари инсон томонидан оламни категориялаштириш жараёнининг махсулидир ва бунда инсон тили маданий мазмуннинг энг мухим ифодачиларидан бири хисобланади. Маданият кодлари тилда асосан халкнинг образли тафаккурини намоён этувчи макол, ибора, тургун ухшатиш, метафора, каргиш, дуо ва олкишлар каби лингвомаданий бирликларда инъикос этади. Маданият кодларида инсонларнинг моддий ва маънавий олам хакидаги тасаввурлари, миллий тафаккури, аксиологик карашлари яккол кузга ташланади. (7) Маданиятда шаклланган кадриятли тушунчаларнинг турли

o

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

ycynnapga KognamTupunumu MagaHuaT Kognapu th3hmhhh TamKun этagн. By TH3HM, yMyMaH, onaMHHHr mh.mhh hhcohhh MaH3apacuHu xocun Kunagu. AHraamunaguKu, MagaHufi Kognap xanKHUHr Munnufi-MagaHHÖ xycycuaTH 6unaH öofhhk xoguca xucoönaHagu. MagaHufi Kog y3uga Munnufi-MagaHufi yp$-ogar, KagpuaT Ba MetëpnapHH y3uga maprau paBumga aKC эттнpyвнн, paM3HH Ba KoggaHraH Tap3ga H^oganoBHH MogguH öenrunap TH3UMHgup. MagaHufi Kog yma Munnar thhh, Tapuxu, pyxuaTH, arnarn Tap3H xaKuga MatnyMoraapHH эспaтн6 TypyBHH Mogen Ba3H$acuHH öa^apagu.

■HuHrBOMagaHHÖ Kog MagaHuaT KoguHHHr BepöarnamraH KypuHumugup. MatnyMKH, Bepöan Tunga xap KaHgaö HapcaHH u^oganam MyMKHH. Bepöan thh y3ura MagaHuaTHHHr o6pa3nu KognapuHH cuHrgupagu. ByHga KogHHHr u^oga nnaHuga

y3rapum cogup öynagu Ba MagaHufi Kognap Bepôarnamuô, nuHraoMagaHufi Kogra afinaHagu. (8) MagaHuaT Kognapu xaKuga XygoööepraHoBaHHHr

"^HHrBoMagaHuaTmyHocnuK TepMHHnapuHUHr rooxnu nyFara"ga MagaHuaT Koggapu, coMaTHK Kog, BaKTra goup Kog, MaKoHufi Kog, npegMerau Kog, MatHaBuH Kog, öuoMop^ Kog TepMHHnapu rooxnaö öepunraH. (9)

Hhmhh agaôuëTnapga MagaHuaT KognapuHHHr Typnapu öopacuga xaM ^apKgu ^HKpnap MaB^yg. AcocaH coMaTHK Kog, MaKoHufi Kog, TeMnopan Kog, npegMerau Kog, öuoMop^ Kog, MatHaBuH Kog, ampoMop^ Kog, $a3oBHÖ Kog, ypymra goup Kog, thôôhh Kog, MetMopuH Kog, cnopT Kogu, reoMeTpuK Kog, racTpoHoMHK Kog, KHHHM-KenaK Kogu, MH^onoruK Kog, TeoMop^ Kog, paHr-Tyc Kogu Kaôunap Kafig этнпagн. MagaHuaT Kognapu xaKuga $HKp ropmraHga ynapHH nuHraoMagaHufi Koggap ôunaH apanam Ky^narn xonaraapu xaM ynpafigu.

B.A.MacnoBa ôyryHru pyc nuHraoMagaHuaTugaru ôup KaTop KognapHH a^paragu: KocMoroHHK Kog, aHHMHK (aHHMHHecKHfi) Kog, coMaTHK Kog, MaKoH Kogu, 3aMoH Kogu, $htomop$ Kog, xapôuH Kog, thôôhh Kog, npegMeT Kogu, TaöuHH-naHgma^T Kogu, MetMopuH Kog, xug Kogu, TatM Kogu, KufiuM-KenaK Kogu, cnopT Kogu, reoMeTpuK Kog, o3HK-oBKar Kogu, pyxuH-axnoKufi Kog Kaôu Typnapra a^paragu. (10) OnuMa MagaHuaT KognapuHH TacHH^nap экaн, Kognap pyfixaraHH aHa gaBoM эттнpнm MyMKHHnuruHu, pyc nuHrBoKyntTypacugaru MaB^yg Kognap MHKgopu aHa ôup Hena yHnuKnapHH TamKun KH^umu MyMKHHnuruHu ypuHnu paBumga TatKugnaögu.

B.B. KpacHux $pa3eManapHH TeMaTHK ^uxaTgaH ôup Hena MagaHHH Kognapra a^parraH. Y MagaHuaT KognapuHH uHcoHHHHr apxeTunuK TacaBBypnapu geô H3oxnafigu Ba MagaHuaT Kognapu ynapHH Kognafigu, geraH ^uKpHu ôungupagu. fflyHHHrgeK, onuMa MagaHHH KognapHH $pa3eonoruK ôupnuKnap acocuga TagKHK

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

килиш жараёнида уларни олтита, яъни: соматик (тана аъзоси), макон ёки фазовий, замонга хос, предметга хос, биоморф ва маънавий кодларга ажратган. (11) В.В. Красних маданий кодлар олам хакидаги аник тасаввурларни беради, улар метр-эталон катлам, яъни улчов булиб хизмат килади, деб таъкидласа, З.Г. Сабитова маданий кодлар, асосан, маданий коннотацияларни ифодаловчи иборалар, фразеологик бирликлар ва паремияларда акс этади, деган хулосага келади.

Юкоридаги фикрлардан хулоса килиш мумкинки, маданий код вербал кодлар таркибига киради ва рамзийликнинг юкори даражаси хамда иккиламчи семантикага эга булади хамда аксарият ишларда таъкидланганидек, тилдаги баркарор бирликларда акс этади.

Маълум тилга хос номлар (онимлар) замонавий тилшуносликнинг энг долзарб муаммоларидан биридир. Онимлар нафакат номинатив маънонинг ташувчиси, балки шунингдек, худуднинг тили, географияси ва табиати, тарихи ва урф-одатлари хакида жуда куп маълумотларни уз ичига олади. Номлаш жараёнида халкнинг мифологик тасаввурлари, миллий кадриятлари, урф-одатларига асосланилади. Шунга асосланиб айтиш мумкинки, ономастик бирликлар, жумладан эргонимларда хам маданий кодлар акс этади. Чунки номларда муайян миллатнинг хаёт ва тафаккур тарзи акс этади.

Х,ар бир миллат узининг миллий шартланган оламнинг лисоний манзарасига эга эканлиги тилшунослик илмида кенг эътироф этилган. Шу жихатдан оламнинг лисоний манзарасини миллатнинг идрок интизомини курсатувчи маълумотлар мажмуига киёслаш мумкин.

Эргонимларда энг кенг таркалган код турларидан бири бу номланаётган объект турига ишора килувчи белги кодларидир. Масалан, савдо объектларига атаб куйилган эргонимларда барака маънавий коди фаол кулланади. "Бек барака", "Барака маркет" каби. Тахлил килинган эргонимик бирликларнинг купчилигида тилнинг лингвомаданий хусусиятларини акс эттирувчи суз-концептлар асос булганлиги кузатилди. Масалан, халоллик, барака, гузаллик, мева, оила, она, бола, эркак каби.

Тадкикотимизда тахлилга тортилган Тошкент шахри эргономиконида куйидаги маданият кодларини тавсифлаш мумкин:

1. Мифологик код. Эргонимлар халк тарихининг бир кисмидир. Унда халкнинг турмуш тарзи, эътикоди, интилишлари, фантазияси, бадиий адабиёти акс этади. Узбек миллатининг азиз авлиёлар, пайгамбарлар, афсоналар, мукаддас жойларга ихлоси уларок эргонимларни танлаш ментал хусусиятларидан саналади: "Жаннат" (ХК), "Авесто" (Бизнес маркази), РАА

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(2), Feb., 2023

Какнус (МЧЖ), "Афросиёб", "HUMO" (ресторан номи), "Семург", "Каюмарс" (фирма номлари).

2. Прецедент код. Ишлаб чикариш, маиший хизмат курсатиш, савдо-сотик объектига ном сифатида баъзан дунё микёсида ёки муайян миллат ичида танилган машхур кишилар, адабий кахрамонлар, маданий объектлар номи, яъни претседент бирликлар танланади. Масалан: "Кавказская пленнитса" (Кавказ асираси) ресторани претседент матнга яккол мисол булиб, замонавий тилшуносликда бошка матнларни моделлаштириш учун асос булиб хизмат килувчи, ички кулланувчи матн хамда хаммага маълум булган матн сифатида мижозларни жалб килиш максадида танланган. Ёки: «ТОЖМАХДЛ» ресторани номи Диндистонда хукмронлик килган бобурийлар сулоласи вакили Шохжахон даврига оид кадимий меъморий ёдгорликни, «Алибобо» кафесига берилган ном эса машхур араб эртаги "Алибобо ва кирк карокчи"даги машхур кахрамонни англатади.

3. Космогоник код. осмон жисмлари, самовий мавжудотларни акс эттирувчи эргонимларда ифодаланади: SAMO ", "SOMON YO 'LI", "FAZO ".

4. Макон коди: "Кушбеги" ресторани Тошкент шахрининг Кушбеги мавзесида жойлашган; "Чорсу" мехмонхонаси, "Рохат" автосалони, "Чупон ота" чойхонаси, "Бешёгоч" бозори.

5. Предмет коди: "ANJIR", RAYHON", "ANOR", "CHINOR" (kafe), "UZUM (market). Буларни яна унлаб мавзуий гурухларда давом эттириш мумкин.

ХУЛОСА

Хуллас, тил номинацияларида хам турли тематик гурухларга тегишли миллий-маданий компонент мавжуд. Узбек тили эргонимларида куп асрлик халк анъаналари ва кадриятларининг, диний ва дунёвий карашлари, образли тафаккурининг ёркин ифодаси акс этади. Эргонимларда бу маданий кодларнинг сакланиши ва мазмуний идрокида халкнинг географик жойлашуви, иклими, тарихий, диний, маданий омиллар таъсир килади. Эргонимлар нейминг хамда ономастика сохаларига тегишли бирлик сифатида узига хос лингвистик хусусиятларга эга, бу масала эса алохида монографик тадкикотларни талаб килади.

REFERENCES

1. Маслова В.А. Лингвокультурология. - М.: Academia, 2001. - 208 с.

2. Xudoyberganova D. Lingvokulturologiyada madaniy kod tushunchasi va talqini//O'zbek tili va adabiyoti. - Toshkent, 2019. - №3. - B. 15.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

3. Барт Р. Империя знаков. - М., 2004. -с.284.

4. Маслова В.А. Духовный код с позиции лингвокультурологии: единица сакрального и светского //Метафизика. - М., 2016. - №4. - С. 79.

5. Телия В.Н. Большой фразеологический словарь русского языка. - М., 2006.

6. Ковшова М. Л. Лингвокультурологический метод во фразеологии. Коды культуры. Издю 2-е. - М. : Книжный дом «ЛИБРОКОМ», 2013. - С 174.

7. D.Xudoyberganova, ko'rsatilgan maqola. - b.16.

8. Красных В.В. Коды и эталоны культуры (приглашение к разговору) //Язык, сознание, коммуникация: Сб. статей. - М.: МАКС Пресс, 2001. - С.6.

9. Xudoyberganova D. Lingvoturkologiya terminlarining qisqacha izohli lug'ati. -Toshkent: Turon zamin ziyo, 2015. - 46 b.

10. Красных В.В. Этнопсихолингвистика и лингвокультурология. Лекционный курс. - М.:Гнозис, 2002. - 284 с.

11. D.Lutfullayeva, M.Saparniyazova, R.Davlatova. Monografiya. O'zbek tilida nom yaratishning lingvistik-me'yoriy asoslari. - Toshkent: MALIK PRINT CO, 2022.

12. Lutfullaeva, D., Saparniyazova, M., & Davlatova, R. (2020). Criteria for creating a name in the uzbek language. Journal of Critical Reviews, 7(16), 31423145.

13. Kadirava, X. B. (2023). O 'ZLASHGAN O 'ZBEK ISMLARINING LEKSIK-SEMANTIK MUAMMOLARI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3(1), 445-451.

С. 12.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.