Научная статья на тему 'ОЛАМНИНГ ЛИСОНИЙ МАНЗАРАСИДА ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ ВОҚЕЛАНИШИ'

ОЛАМНИНГ ЛИСОНИЙ МАНЗАРАСИДА ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ ВОҚЕЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
153
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
лисоний манзара / фразеология / лингвркультурологик бирлик / афоризм / миллий образ / воқеланиш / linguistic landscape / phraseology / lingvocultural unit / aphorism / national image / realization.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — S. Turaboeva

Ушбу мақолада олам лисоний манзарасини тафаккур ва тасаввур маҳсуллари ёрдамида когнитив англаш ҳамда уни тилнинг лингвистик ва эксталингвистик омиллар и ёрдамида воқеланишини илмий асосда тадқиқ этиш лингвокультурологик бирликларнинг ҳам бу жараёндаги ўрни ва иштироки таъминланишини талаб этиши борасида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPLEMENTATION OF LINGUOCULTUROLOGICAL UNITS IN THE LANGUAGE PICTURE OF THE WORLD

V dannoy state govoritsya o tom, chto cognitivnoe osmyslenie zyzykovogo landscape mira s pomoshchyu produktov mysli i voobrazheniya i nauchnoe issledovanie ego realizatsii s pomoshchyu zykovykh i extralingvisticheskikh faktorov trebuet roli i uchastiya v etom protesse lingvokulturnykh edinitsi.

Текст научной работы на тему «ОЛАМНИНГ ЛИСОНИЙ МАНЗАРАСИДА ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ ВОҚЕЛАНИШИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ОЛАМНИНГ ЛИСОНИЙ МАНЗАРАСИДА ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ ВОЦЕЛАНИШИ Турабоева Ситора Зокир кизи

Тошкент тиббиёт академияси "Узбек ва хорижий тиллар" кафедраси укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.7436047

Аннотация. Ушбу мацолада олам лисоний манзарасини тафаккур ва тасаввур маусуллари ёрдамида когнитив англаш цамда уни тилнинг лингвистик ва эксталингвистик омиллар и ёрдамида воцеланишини илмий асосда тадциц этиш лингвокультурологик бирликларнинг щм бу жараёндаги урни ва иштироки таъминланишини талаб этиши борасида суз боради.

Калит сузлар: лисоний манзара, фразеология, лингвркультурологик бирлик, афоризм, миллий образ, воцеланиш

РЕАЛИЗАЦИЯ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ В ЯЗЫКОВОЙ

КАРТИНЕ МИРА

Аннотация. В данной статье говорится о том, что когнитивное осмысление языкового ландшафта мира с помощью продуктов мысли и воображения и научное исследование его реализации с помощью языковых и экстралингвистических факторов требует роли и участия в этом процессе лингвокультурных единиц.

Ключевые слова: языковой ландшафт, фразеология, лингвокультурная единица, афоризм, национальный образ, реализация.

IMPLEMENTATION OF LINGUOCULTUROLOGICAL UNITS IN THE LANGUAGE PICTURE OF THE WORLD

Abstract. V dannoy state govoritsya o tom, chto cognitivnoe osmyslenie zyzykovogo landscape mira s pomoshchyu produktov mysli i voobrazheniya i nauchnoe issledovanie ego realizatsii s pomoshchyu zykovykh i extralingvisticheskikh faktorov trebuet roli i uchastiya v etom protesse lingvokulturnykh edinitsi.

Keywords: linguistic landscape, phraseology, lingvocultural unit, aphorism, national image, realization.

Н.Махмудов тилшуносликда антропоцентрик парадигманинг шаклланиши хакида мулохаза юритар экан, куйидаги фикрларини баён килади: "Тилнинг ана шундай объектив хусусиятига мувофик равишда антропоцентрик парадигмада инсон асосий уринга чикарилади, бунда тил инсон шахсини таркиб топтирувчи бош унсур хисобланади. Оламнинг лисоний тасвири хеч кандай гоя асосида шаклланмаган, бунга сабаб тил воситаларининг муътадил эканлигида дейиш мумкин, яъни суз турли гоя ва фикрларни бирдек ифодалашга хизмат кила олади. Зеро, "оламнинг лисоний тасвири -борлик хакидаги билимларнинг тил воситасида акс эттирилиши, шунингдек, янги билимларни эгаллаш ва уларни ифодалаш воситаси".

Г.Гачёвнинг фикрига кура, "оламнинг миллий образи уз таркибида миллий макон, турмуш тарзи, тил, миллий рух, миллий менталитет, борликни англашнинг миллий усули, борлик хакидаги миллий тушунчалар, кадриятлар тизими кабиларни камраб олади. Х,ар бир давр узига хос миллий киёфани яратади". Ушбу категориялар асосида шаклланиб, узлуксиз ривожланиб бораётган миллий тиллар эса оламни турли буёкларда, бетакрор тарзда тасвирлаши табиий хол. Х,олбуки, "тил уз маънолари тизими ва ушбу тизимлар

1516

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТЕЯМАТЮМЛЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОШЫЕ 1 188иЕ 8 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

бирикуви оркали оламнинг концептуал моделини миллий ва маданий ранг-баранглик оркали бойитади". Оламнинг лисоний тасвири хусусида илк бор В.Гумбольт фалсафий диалектика асосида мушохдда юритади. Тилни фалсафий асосда урганар экан, оламнинг лисоний тасвири ва унинг таркибий элементлари хусусида, жумладан, оламнинг умумий лисоний тасвири, миллий лисоний тасвир ва хусусий лисоний тасвир категорияларига тухталиб утмайди. Оламнинг лисоний тасвири ва миллийлик категорияларининг узаро чамбарчаслиги масаласига эса кейинчалик тилшунос олим Л.Вайсгербер алох,ида эътибор каратади ва уз тадкикотларида она тили миллатни бирлаштириб турувчи бирдан-бир мустах,кам узв эканлиги хдкидаги гояларни илгари суриб, оламнинг миллий лисоний тасвири хдкида атрофлича фикр юритади.

Тил ва маданият кесишувида юзага келган лингвокультурология алох,ида фан ва илм сохдси сифатида узининг тадкик этиш обьекти, предмети, максад ва вазифаларига эга булиши талаб этилади. Бунда, аввало, лингвокультурологиянинг умумий тавсифий хусусиятларини аниклаштириш лозим булади. В.Н.Телия "Лингвокультурология инсоний, аникроги, инсондаги маданий омилни тадкик этувчи фандир" деган таьрифни келтиради. Бу эса лингвокултурлогия марказида инсон феномени булган инсон тугрисидаги антропологик парадигмага хос булган ютуклар мажмуаси эканлигини билдиради" - деган мулох,азаларни билдиради. Г.Г.Слишкинга кура "Лингвокультурология инсон омилига, аникроги инсондаги маданият омилига йуналтирилган. Лингвокультурологиянинг маркази маданият феноменидан иборат булиши инсон хдкидаги фаннинг антропологик парадигмага тегишли х,одиса эканлигидан далолат беради". Тил ва маданият муносабати масаласи мураккаб ва зиддиятли жихдтларга эга. Бу муаммо олимлар томонидан кандай талкин этилмасин, тилшунослик, хусусан, лингвокультурология учун маданиятнинг тилда акс этиши ва бунда инсон омилининг урнини аниклаш, тил воситасида маданий кадриятлар тизимининг тил эгалари томонидан идрок этилиши х,олатини урганиш му^имдир. Проф. Н.Мах,мудов айтганидек, "тил ва маданият деганда, одатда, тил оркали у ёки бу маданиятни ёки аксинча, маданиятни урганиш оркали у ёки бу тилни тушунтириш назарда тутилади, аникрок айтадиган булсак, лингвокультурологиядаги маданиятнинг маъноси "аклий-маънавий ёки хужалик фаолиятида эришилган даража, савия (нутк маданияти)" эмас, балки "кишилик жамиятининг ишлаб чикариш, ижтимоий ва маънавий-маърифий хдётида кулга киритган ютуклари мажмуи (маданият тарихи, узбек маданияти) демакдир".

Икки маданият х,еч качон бир-бирига тулик мувофик келмайди. Бу номувофикликлар таккосланаётган тиллардаги лингвокультурологик бирликларнинг лексик-семантик, функсионал, услубий ва грамматик хусусиятларида х,ам кузатилади. Бу катламга оид баъзи бирликларнинг киёсланаётган иккинчи бир тилда эквиваленти булиши, ушбу бирликларни лингвистик жихдтдан тенг кийматга эга эканлигини курсатмайди. Чунки бир маданият вакили когнитив лисоний оламида мавжуд концептосфера бошка бир маданият вакили тилида реалия ёки лакуна х,одисаси сифатида кабул килиниши ёки вербализацияланмаган ^олатда мавжуд булиши ^ам мумкин. Лингвокультурологик бирликларнинг ушбу хусусиятлари уларни киёсий асосда тах,лил килганда, х,ар икки тилдаги семантик-структурал характер-

1517

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

хусусиятларини х,исобга олган х,олда тавсифлаганда ва таснифлаганда янада ойдинлашади.

Лингвомаданий бирликларнинг узини х,ам икки катта гурух,га булишимиз мумкин. Бунда биринчи таснифга маданиятга оид булган ва реал хдётда предмет, вокеа-х,одиса, х,аракат-х,олат шаклида мавжуд булган хдмда вербализатсиялашган моддиятга оид бирликларни киритишимиз мумкин. Бунга узбек лингвомаданий бирлиги булган дуппи, чопон, тандир, мауалла, оцсацол, мауси-калиш, сомса, сумалак, совчилик кабиларни мисол сифатида келтирсак, инглиз тилида speed-dating, thanksgiving day, boxing day, Chicken Tikka Masala ва х,кзларни мисол булиши мумкин. Бу турдаги бирликлар х,ам бир бирига айнан адекват ёки кисман эквивалент булиши мумкинлиги билан характерланади. Баъзи лолларда адекватлик х,исобланган бирликлар х,ам барча семантиклик маъно кирраларига кура адекват х,исобланавермайди. Буни узбек маданиятида жуда катта уринга эга булган туй лексемаси шаклида вербаллаштирилган жараён атамаси ва унинг инглиз тилидаги таржимаси wedding мисолида киёсий тах,лил килишимиз мумкин.

Узбек тилида туй лингвокультурологик бирлиги инглиз тилида wedding лексемаси билан адекват х,исобланади. Бу бирлик — "Узбек тилининг изошли лугати'да куйидагича изох,ланади:

1. Уйланиш, турмушга чициш, хатна цилиш ва бошца муносабатлар билан зиёфат бериб, базм-томошалар билан утказиладиган халц маросимларининг умумий номи;

2. Кудалар уртасидаги келишувга мувофиц, куёв томонидан циз томонга бериладиган пул, сарпо, масаллиц ва шу кабиларнинг мажмуйи;

3. Шу нарсалар юборилиши муносабати билан куёв хонадонида, келин хонадонида утказиладиган маросим;

4. Бирор воцеа-уодисага багишлаб зиёфат ва уйин-кулгилар билан утказиладиган тантаналар".

Инглиз тилида wedding адеквати эса —"Longman English dictionary'^ —...1. A ceremony in which two people get married; 1а. releting to а wedding: wedding present/ring/sake/reseption; 2. BrE а wedding anniversary (таржимаси: икки кишининг турмуш куриши муносабати билан ташкиллаштирилган тантана, маросим; 1а. туй билан боглик: туй совгаси/узук/торт/кеча; 2. Юбилей, йиллик кутлов маросими).

Юкоридаги туй лексемасига берилган х,ар бир изохда узаро мувофиклик, яъни турмуш куриш билан боглик маросим эканлиги англашилади. Туй билан боглик жараён х,ар икки маданиятда х,ам зиёфат куринишида эканлиги кузатилади. Бирок узбек тилидаги изошли лугатда хатна килиш каби компонентларининг мавжудлиги туй лексемасига адекват сифатида олинувчи wedding семантик майдонида акс этмайди. Шунингдек туй эквивалент бирлигига келтирилган иккинчи изох, (кудалар уртасидаги келишувга мувофик, куёв томонидан киз томонга бериладиган пул, сарпо, масаллик ва шу кабиларнинг мажмуйи) инглиз тилида wedding лексемаси изох,и таркибида учрамайди. Узбек маданиятида туй маросимининг куни белгилангач, куёвнинг хонадони келиннинг хонадонига туйни утказиб олиш учун туй кунидан бир ёки икки кун аввал хддя юборадилар. Х,адянинг таркиби пул, сарпо ва озик-овкат мах,сулотларидан иборат булади. Келиннинг хонадонига туй (х,адя) келиши - муносабати

1518

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

билан куёв томонга унинг сепи юборилади. Сеп киз узатишда унга ота-онаси ва кариндош-уруглари томонидан бериб юбориладиган мол, бисот булиб, одатда, у буюмлардан иборат булади. Юкоридаги мисоллардан келиб чикиб, шуни айтиш

мумкинки, инглиз тилида wedding лексемаси таркибида узбек тилида туй лексемасининг кудалар уртасидаги келишувга мувофик, куёв томонидан киз томонга бериладиган пул, сарпо, масаллик ва шу кабиларнинг мажмуйи изохининг учрамаслиги маданиятнинг таркибида бундай холатнинг йуклиги билан изохланади. Шу сабабли хам лингвокултуралогик бирликларда муайян бир маъносида адекват ёки эквивалент хисобланган семантик маъно иккинчи ёки бошка бир контект таркибида олинганда функсиявийлик табиатига кура узаро фаркланишлар кузатилади.

Мисол сифатида келтирилган туй лингвомаданий бирлигининг дискурсда вокеаланганда кучма ёки метафорик маънода кулланилиш холатлари хам учрайди. Бунда ушбу бирлик хурсандчилик, галаба, яхши кун маъносида ишлатилади ва кучма маъно контекст таркибида умумий тахлилга тортилгандагина англашилади.

Эквивалент лингвокультурологик бирликлар маданиятлараро мавжуд мувофикликнигина кайд этиб колмай, балки уларнинг фарклантириб турувчи хусусиятларини хам юзага чикаради. Тиллар киёсида шаклий ухшаш, мазмуний компонентлари эса бир-бирига ухшамаган лексик бирликлар конгруент ходисасини; шаклан ухшаш булмаса хам, мазмуний компонентлари бир-бирига мувофик лексик бирликлар эса эквивалентлик ходисасини юзага чикаради. Эквивалентлик ходисаси икки мувофик бирликни у ёки бу муносабатини изохлайди, бирок бу бирликлар барча богланишларни хосил килмайди. Оламдаги хар бир нарса узига хос белгини характерлайди ва бу нарса у ёки бу маданият вакиллари томонидан бир хилда кабул килинмайди. Шу сабабли бир тушунча ортида турли миллат вакиллари турли —"из"ни кузатиши мумкин.

Еквивалент бирлик таккосланаётган тилда мувофик эквивалентнинг таркибий компонентларида мавжуд булмаган миллий-маданий суз ёки суз бирикмалари булиб, у айни миллий-маданий компоненти билан айнанлик хосил килмайдиган лексик бирликдир.

Инглиз тилида wedding лексемаси таркибида узбек тилида туй эквивалентининг кудалар уртасидаги келишувга мувофик, куёв томонидан киз томонга бериладиган пул, сарпо, масаллик ва шу кабиларнинг мажмуйи изохининг учрамаслиги инглиз маданиятида бундай холатнинг йуклиги билан изохланади. Лингвокультурологик бирликларда функсиявийлик хусусияти хам кузатилади. Бунда олинган бирлик муайян маданиятга оид чизгиларни акс этиши билан бирга маданиятга боглик булмаган бир ёки бир нечта маъноларда хам кулланиши мумкин. Юкорида келтирилган фикрларимизни туй лексемасининг узбек тили изохли лугатида берилган тавсифи хам фикримизни далиллайди. Аммо инглиз тилидаги wedding лексемаси юкорида берилган семантик маънода кулланилиш холатлари учрамайди.

1. Ейиш-ичишга булган талаби цонмоц, цониб емоц, ичмоц, овцатга, сувга цонмоц. Еб туймаган ялаб туймас.(Мацол) Кул билан берганга цуш туймас.(мацол)...

2. Сув, озуцага туйинмоц. (ер ва усимликлар %ацида) Fозалар сувга туйди. Ер туймагунча эл туймас. (мацол)

3. Кучма маънода. Ро%атланиб, мирицмоц. Уйцуга туйдим. Дийдоринга туймадим.

1519

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

4. Кучма маънода. Чидаб, тоцат цилиб чарчамоц, тоцати тоц. Безорижон булмоц. Ацл, инсоф билан иш цила-цила, энди жуда туйдик. А.К^одирий.

" Утган кунлар"

Тахлилга тортилган мисоллар асосида хулоса килиш мумкинки, хар бир тилда мавжуд лингвокультурологик бирликлар назарда тутилаётган тилнинг лингвистик характер-хусусиятидан йироклаша олмайди. Тил маданий ходиса сифатида эътироф этилиши билан бирга, унинг тизимида миллатнинг маданий кадриятларини акс эттирувчи, миллийлик хусусияти "буртиб турган" махсус бирликлари алохида гурухланади. Бундай бирликлар муайян халкка хос этник, ижтимоий-маданий карашлар, миллий анъаналар, удумлар, одоб-ахлок, мулокот меъёрлари кабиларни англатади. Бу каби экстралингвистик маълумотларни узида жамлаган тил бирликлари миллий-маданий бирликлар деб аталади. В.В.Воробев бундай бирликларни лингвокултурема термини билан ифода этишни таклиф килган эди. Унинг фикрича, бу термин тил бирлигининг нафакат лисоний маъносини, балки маданият сегментини хам камраб олади. Лингвокультурологик бирликнинг алохида гурухи сифатида купинча реалликка асосланган ёки моддий асосга эга булган ва сезги аъзоларимиз оркали хис этиш имкони булган бирликлар лексик-семантик жихатдан бир катор таснифларга эга хисобланади. Улар орасида лакуна ва реалиялар алохида ажралиб туради.

1. Лакуна. Лингвокультурология, сотсиолингвистика, таржимашунослик ва маданиятлараро мулокот назариясига оид тадкикотларда тиллар ва маданиятлардаги фарклиликларни тахлил килишда —лакуна (лотинча lacuna - бушлик, чукурлик, чункир жой; франсузча lakune - бушлик, буш жой) терминидан фойдаланилади.

—Лакуна термини илк бор канадалик тилшунослар Ж.П.Вине ва Ж.Дарбелнелар томонидан илмий муомалага киритилиб, унга шундай таъриф берилган: —Бир тилдаги суз бошка тилда мукобилини топа олмаган уринларда хар доим лакуна ходисаси вокеланади. Ретсипиентнинг бошка маданиятдаги матнни уз маданияти доирасида кабул килиши уша маданиятни тушунмасликка, айрим холларда маданиятлараро тукнашувларга сабаб булади. Лисоний тусиклар мавжуд булмаган холатларда хам айнан маданиятлардаги фарклилик маданиятлараро мулокотга халакит килиши мумкин. Бир неча тиллар лексикасини таккослаш натижасида тиллардан бирининг семантикасида бушликлар, аслида мавжуд булиши керакдек куринган сузлар, —ок догларга дуч келиб колиш мумкин. Ушбу бушликлар — лакунар бирликлар деб аталади ва бошка тилдаги сузнинг суз куринишидаги ухшашининг мавжуд эмаслиги натижасида юзага келади.

—Узга тил ва бошка маданиятдаги номувофик, фаркли унсурларни ифодалашда турли терминлар, жумладан, лакуналар (Ж.П.Вине ва Ж.Дарбелне, В.Л.Муравев), оралик, лакуна (К.Хейл), зид сузлар, ораликлар, лакуналар ёки тил харитасидаги ок доглар (Й.С. Степанов), таржима килиб булмайдиган сузлар (В. Г. Чернов), мукобилсиз, нол суз (И.А. Стернин), мукобилсиз ёки фонли лексика (Л.С.Бархударов, Й.М.Верешагин, В.Г.Костомаров), тасодифий лакуналар, таржимасиз лексика (Л.С.Бархударов) каби атамалар кулланилганини кузатиш мумкин.

2.Реалиялар. С.Влахов ва С.Флорин реалияларга обьектлар, хаёт, кундалик турмуш, бир халкнинг маданияти ва тарихига хос булган, бошкаларда учрамайдиган суз ва суз бирикмаларини уз ичига оладиган ифода воситаларининг мухим

1520

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

категорияси сифатида тавсиф беради. Тадкикотчилар реалияларни урганишда уларга алохида ёндашиш лозимлигини таъкидлайди, чунки улар бошка тилда узининг аник мукобилига эга булмайди, миллат ёки махаллий колоритнинг ташувчиси хисобланади.

Й.М.Верешагин ва В.Г.Костомаровлар уз тадкикотларида реалияларга мурожаат килишган ва —тамгали, —коннотатив сузлар, —эквивалентсиз лексика ёки —маданий компонентли сузлар терминларига таянишган хамда реалия термини остида лексик бирликлар, миллий маданият хусусиятларини ифодаловчи узига хос семантикани тушунишган.

Юкорида берилган таъриф ва тавсифлардан соф лингвокултурологогик бирликлар хакида кискача тушунча хосил килдик. Аммо шу уринда тилда вазифадош лингвокультурологик бирликлар хам мавжудлигини алохида таъкидлаб утиш лозим. Биз бу таснифга оид бирлик намунасини юкорида туй лексемаси мисолида курдик. Унга кура у шаклдошлик хусусиятига эга хисобланади ва хар икки тилда хам от суз туркуми маъносида келган уринлардагина,лингвокультурологик бирликка хос булган хусусиятларни номоён килади, аммо узбек тилида феъл маъносида маданиятга оид семантик маъно касб этмайди. Инглиз тилидаги wedding лексемаси эса факат от маъносида кулланилиб, узбек тилидаги туймоц феълининг мукобили булиб кела олмайди. Узбек тилида феъл сифатида ифодаланган маъно бошка лексемалар билан берилиши мумкин.

Замонавий тилшуносликда лингвокультурологиянинг иккинчи бир тармоги сифатида лингвомаънавиятшуносликни кабул килиш хакида карашлар илгари сурилмокда. Лингвокультурология тил ва маданият муносабатлари кесишувида юзага келадиган масалалар билан шугулланар экан, маданиятни шартли равишда моддий ва маънавий таснифларга ажратиш уринли булади. Шу уринда лингвомаънавиятшунослик моддий маданият масалаларидан ажралиб чикади ва маънавиятга дахлдор тушунча ва концептларни камрайди.

Лингвокультурологиянинг лингвомаънавиятшунослик каби бир таркибий кисми булган лингвомамлакатшунослик тиллардаги мукобилсиз лексика ва лакуналарни тадкик килади. Лингвокультурология мифлашган тил бирликлари, мифологем ва архетипларни, урф-одат ва ритуалларни, макол, матал, иборалар "жамгарма"сини, эталон, стереотип ва рамзларни, метафора ва лисоний образларни, тилнинг услубий фондини, нуткий хулк ва нутк маданиятини камраб олади.

Лингвомаънавиятшунослик уз навбатида муайян маданият вакилларининг маънавий фазилатларини, яна хам аникроги ахлокий-рухий кадриятларни ифодаловчи вербализатсиялашган ёки вербализатсиялашмаган кадриятларини тахлил ва тадкик этади, юкорида санаб утилган лингвокультурологиянинг таркибий кисмлари орасидан шахс маънавияти ёки маънавий салохиятини ривожлантиришга асос булувчи тушунча ва концепсияларни ажратиб олади. Масалан, ибораларнинг барчаси лингвомаданий характерга эга. Шу боисдан лингвокультурология аслида фразеологик бирликларни тадкик килишдан бошланган. Лекин фразеологик бирликларнинг барчаси хам лингвомаънавий хусусиятга эга эмас. Ёки Бузоцнинг югургани сомонхонагача маколи лингвокультурологик талкинлар доирасида каралади. Бирок Андишанинг отини цурцоц деманг маколи шахс миллий маънавиятига бевосита дахлдор.

1521

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Юкоридаги мисолда келтириб утилган андиша лингвокультурологик бирлиги хам икки тил эгалари когнитив рецепторларида турлича талкинларга эга хисобланади. Узбек тилида андиша концептини хам ва бу концептосферасининг мустакил таркибий элементи хисобланган уят ва ундан "усиб чиккан" уялиб цолмоц, олдида уятли булиб цолмоц, уялчанг, уятсиз, уятдан цизармоц, уятга цолмоц, уятдан ерга кириб кетай демоц каби лингвомаьнавий бирликларни инглиз тилида тенг ёки эквивалент концептуал мукобилини топиш кенг камровли лингвистик тадкик этишни талаб килади. Семантик жихатдан муайян бир дискурс ёки контекстда андиша ва уят лексемаларининг мазмуний натижаси сифатида кабул килинувчи шарманда, шарманда булмоц, шармандасини чицармоц, ер билан битта цилмоц, шармандали каби лингвокультурологик характердаги тил бирликларини инглиз тилида бевосита вербал воситалар билан ифодалаб булмайди. Инглиз тилида shame, shameful, shameless, shameness, shame on somebody, shame culture, shamefaced каби хулк-атвор чизгиларига эга бирликлар мукобиллик жихатидан шарманда лексемаси ва у билан ёндош маъноларга мос келса-да, уят ва андиша лексемалари билан баъзи бир контекстлардагина мазмунан параллел келиши мумкин. Бу мазмуний концептосферада инглиз тилидаги embarrassment, embarrassing, to be embarrassed ёки ушбу бирликларга контекстуал эквивалент хисобланувчи хижолат булмоц, хижолатли, хижолат тортмоц, бехижолат, хижолатдан улмоц каби эмотсионал-експрессив холатни ифодаловчи лингвомаънавий бирликлар билан изохланади. Бунда тахлилга олинган андиша ёки уят лексемалари концепт сифатида ифодалайдиган хиссий холат инглиз маданияти учун хос эмас деган катъий хулосадан йирокмиз. Аммо ушбу консепция остида жамланган маънавий фазилат узбек маънавиятининг узига хослиги десак адашмаган буламиз. Муайян маданиятга мансуб лингвомаданий бирликларни контекст ёки яхлит дискурс таркибида олиб тахлил килиш тадкик этилаётган бирликнинг семантик маъносини яхширок ва ифодалирок англаш имконини беради. Юкорида келтириб утилган андишанинг отини цурцоц цуймоц деган парамиологик бирлкда хам бирор ишни килишга маънавий-рухий хакикатлари йул бермаётган ва у ишни килишни узига муносиб курмаётган узбек маънавий кадриятлари эгасининг хиссий холати ифодаланади. Ушбу тадкикмотимизда асосий ургу хам узбек ва инглиз тилларида мавжуд маънавий кадриятлар ва ахлокий сифатларнинг тилда акс эттирилиши хамда ушбу лингвомаънавий бирликларнинг лингвистик узига хосликларини аниклаш, таърифлаш ва тавсифлашга каратилади.

1522

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

REFERENCES

1. Turaboyeva, S. Z. (2022). O „ZBEK VA INGLIZ TILLARIDA" DO „ST" KONSEPTINING SOTSIAL O „ZIGA XOSLIGI.

2. Turaboyeva, S. (2022). Jahon tilshunosligida lingvokulturologik birliklarning konseptual o'rganilishi.

3. qizi Turaboyeva, S. Z., & qizi Tashpulatova, D. X. (2022). O'ZBEK VA INGLIZ TILLARIDAGI AXLOQIY QADRIYATLAR MAZMUNINI IFODALOVCHI BIRLIKLARNING LINGVOKULTUROLOGIK XUSUSIYATLARI. Academic research in modern science, 1(1), 143-147.

4. Turaboyeva, S. (2022). LINGUOCULTURAL PROBLEMS IN THE UZBEK LANGUAGE. COMPUTER LINGUISTICS: PROBLEMS, SOLUTIONS, PROSPECTS, 1(1).

5. Абдураззакова, Д. С., Матчанов, С. Х., Ахмедова, Н. А., & Алиева, К. К. (2022). Качество жизни пациентов с диагностированным ревматоидным артритом (Doctoral dissertation, Ташкент).

6. Касимова, М. Б., & Ахмедова, Н. А. (2022). Анкилозловчи спондилитли беморларда скелетдан ташкари зарарланишларни бах,олаш.

7. Алиева, К. К., Назарова, К. Х., & Нурмухамедова, Н. С. (2019). КЛИНИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ТЕЧЕНИЯ РЕАКТИВНОГО АРТРИТА У БОЛЬНЫХ С ХРОНИЧЕСКИМ ВИРУСНЫМ ГЕПАТИТОМ. In Дни ревматологии в Санкт-Петербурге-2019 (pp. 22-23).

8. Стреляева, А. В., Сапожников, С. А., Чебышев, Н. В., Эгамбердыев, Б. Н., Садыков, Р. В., Ахмедов, Ю. М., ... & Шамсиев, А. М. (2014). Лечение эхинококкоза легких, осложненного пециломикозом, у взрослых больных. Хирургическая практика, (1), 4350.

9. Ахмедов, Ю. М., Ахмеджанов, И. А., Мавлянов, Ш. Х., Мавлянов, Ф. Ш., Ибрагимов, К. Н., & Курбанов, Ж. Ж. (2007). Рентгенопланиметрические методы диагностики обструктивных уропатий у детей. Саратовский научно-медицинский журнал, 3(2), 66.

10. Ахмедов, Ю. М., Курбанов, Д. Д., & Мавлянов, Ф. Ш. (2011). Прогноз исхода врожденного гидронефроза у детей. Педиатрическая фармакология, 5(1), 108-111.

1523

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.