Научная статья на тему 'ОНОМАСТИК ТАРКИБЛИ ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР КОННОТАТИВ МАЬНОСИГА ДОИР (ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИ МИСОЛИДА)'

ОНОМАСТИК ТАРКИБЛИ ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР КОННОТАТИВ МАЬНОСИГА ДОИР (ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

279
104
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
антропоним / топоним / ономастика / фразеологик бирлик / тарих. / anthroponym / toponym onomastics / phraseological unit / history

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Сафура Тўлқин Қизи Худоёрова, Ситора Нурулла Қизи Худоёрова

Мазкур мақолада антропоним ва топоним компонентли фразеологик бирликларнинг коннотатив аспекти муҳокама қилинади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ON CONNOTATIVE MEANING OF PHRASEOLOGIES WITH ONOMASTIC CONTENT (ON THE EXAMPLE OF ENGLISH AND UZBEK LANGUAGES)

The article discusses the connotative aspect of phraseological units with anthroponymic and toponymic component

Текст научной работы на тему «ОНОМАСТИК ТАРКИБЛИ ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР КОННОТАТИВ МАЬНОСИГА ДОИР (ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИ МИСОЛИДА)»

ОНОМАСТИК ТАРКИБЛИ ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР КОННОТАТИВ МАЬНОСИГА ДОИР (ИНГЛИЗ ВА УЗБЕК ТИЛЛАРИ МИСОЛИДА)

Сафура Тулкин кизи Худоёрова

Самарканд давлат чет тиллари институти таянч докторанти

Ситора Нурулла кизи Худоёрова

Самарканд давлат чет тиллари институти талабаси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада антропоним ва топоним компонентли фразеологик бирликларнинг коннотатив аспекти мухркама килинади.

Калит сузлар: антропоним, топоним, ономастика, фразеологик бирлик, тарих.

ON CONNOTATIVE MEANING OF PHRASEOLOGIES WITH ONOMASTIC CONTENT (ON THE EXAMPLE OF ENGLISH AND UZBEK

LANGUAGES)

Safura Tulkin kizi Khudoyorova

Doctoral student of Samarkand State Institute of Foreign Languages

Sitora Nurulla kizi Khudoyorova

Student of Samarkand State Institute of Foreign Languages

ABSTRACT

The article discusses the connotative aspect of phraseological units with anthroponymic and toponymic component.

Keywords: anthroponym, toponym onomastics, phraseological unit, history.

КИРИШ

Ономастик бирликлар фразеологик бирликлар таркибида узига хос миллий ва ижтимоий-маданий маьно касб этади, шунинг учун хам уларни турли тил ва нутк вазиятларида киёсий тадкик этиш бугунги тилшуносликнинг долзарб муаммоларидан биридир. Айнан тилда, унинг лексик ва фразеологик фондида миллатнинг миллий характери, менталитети, тарихи ва маданияти акс этади [9]. Барча турдаги атокли отлар фразеологик бирликлар (ФБ) таркибига

кириши мумкин, лекин булар орасида антропоним ва топонимлар энг куп учрайдиганларидир. Атокди отлар хусусан антропоним ва топонимлар йиллар давомида узига хос хусусиятлари билан ушбу тилда сузлашувчилар онгида маьлум коннотатив маьно шаклланишига сабаб булади. Таркибида ономастик бирликлар мавжуд булган фразеологизмлар эса бундай коннотатив маьнони мажозий акс эттиришга хизмат килади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Атокди отларни илмий жихатдан тадкик этиш бир канча олим ва тилшуносларнинг диккат марказида булиб келган. Атокли отларнинг умумий назарияси А.В Суперанская В.А Никонов А.А Реформацкий узбек ономастикаси масалаларини урганишга X,. Хасанав С. Кораев Б.Ахмедов Б. Йулдошев ва бошка олимлар муносиб хиссаларини кушганлар. Ономастик таркибли фразеологик бирликларни И.А Кондакова, В.А Хохлова, А.Ф Артемова ва О.А Леоневич, Г.Р Ганиева ва бошкалар инглиз тили ва бошка тилларда киёсий тахлил этган булса, Г.Х Обруева, Г.С Курбонова, М.А Ражабова ва бошкалар узбек тилидаги ономастик фразеологизмларни инглиз ва франсуз тиллари билан чогиштириб тадкик этганлар.

Антропоним компонентли фразеологик бирликлар тадкики атокли отларни авлоддан авлодга утиб келувчи маданий гоялар ва стереотиплар сакловчиси сифатида карашга асос булади. [4, 4].

Тилшуносликда фразеологизмларнинг денотатив ва коннотатив маьноси ажратиб урганилади. Денотатив маьно (аташ маьноси) деб фразеологизмнинг обьектив, коннотатив маьноси эса субьектив маьносидир. Баьзи тилшунослар коннотатив маьнони денотатив маьнога кушимча маьно сифатида таьрифлайдилар.Тилшунос олим Апресжаннинг фикрига кура коннотация яьни семантик ассосиациялар, маьлум сузнинг аньанавий миллий шунингдек бир канча эксталингвистик (тилга боглик булмаган) омиллар таьсиридаги маьносидир. А.И. Федоров ФБлар коннотациясини экспрессивлик билан боглаб куйидагича таьрифлайди "фразеологизмлар янги бир ходисани аташ учун эмас балки тилда аллакачон мавжуд булган предмет вокеа-ходиса характ ва сифатнинг образли-эмоционал бахосини аниклаштириш учун яратилади" [8,13]. Денотатив ва коннотатив маьно бир-бирига узвий боглик. Коннотатив элементни аташ маьносидан ташкарида ифодалаб булмайди. Хар кандай вербал ва фразеологик белгилар обьективликни акс эттирувчи реал ходисаларни

бевосита ёки билвосита субьектнинг вокеа ходисаларга нисбатан хис туйгулари ва бахоси (оценка) оркали ифодалайди [6,53].

Тахлил учун мисоллар инглиз ва узбек фразеологик ва паремиологик лугатлардан тупланган. Ушбу бирликлар тарихий-этимологик, киёсий ва дискриптив методлар оркали иккала тил мисолида урганилган.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Сузнинг коннотив маьносини тулигича англаш учун бу суз билан боглик бир канча маьлумотларга эга булиш талаб этилади. Агар бу суз фразеологик бирлик таркибида булса вазият анада мураккаброк булади яни бу сузнинг коннотатив маьносидан ташкари уни маьлум бир вазиятда метафорик кулланилишини хам этиборга олиш керак булади.

Умуман олганда, сузда булгани сйнгари, ФБларда хам мантикий-номинатив маъно билан бирга экспрессив-стилистик буёкдорлик хам мухим ахамият касб этади дейди фразеолог олим Б. Йулдошев. Тилшуноснинг фикрича коннотация, услубий буёк, услубий маьно атамалари бир тушунчани бир лисоний ходисани ифодалайди [2, 12-13]. Фразеологизмларнинг миллий-маданий жараёнини урганиш асносида маданий-миллий коннотатив хусусиятларни тадкик этиш максадга мувофик [5,6]. Атокли отлар билан боглик бирликлар тарихни тарихий вокеаларни акс эттиришда бекиёс ахамиятга эга. Ушбу маколада биз асосан пайдо булиши ва шаклланишида тарихий шахслар ва тарихий вокеалар сабаб булган фразеологик бирликларнинг коннотатив маьносини урганишни максад килганмиз. Антропонимларга кишиларнинг исмдари, шарифи, фамилиялар, тахаллуслар ва лакаблар киради. А. В. Суперанский антропонимларни икки турга ажратади - индивидуал ва умумий [7]. Индивидуал исмларга - машхур кишиларнинг исмлари киради (Амир Темур, Нютон). Умумий исмларга - индивидуал коннотацияга ега булмаган киши номлари киради. (Mary, Jack). Индивидуал шахс номлари купинча аник шахслар билан боглик булиб уларнинг характери ва хусусиятлари исмларида намоён булади [12,227].

Тарихда узининг алохида хусусиятлари, курсатган жасоратлари ва бажарган ишлари билан ном колдирган шахслар фразеологик бирликларда хам намоён булади. Инглиз ва узбек тилларидаги антропоним компонентли фразеологик бирликларни коннотатив маьносига кура учта гурухга ажратишимиз мумкин:

1) Ижобий коннотацияли фразеологик бирликлар: Оти бор Алпомиш -

жасоратли, мард; Алпомишнинг куч кудрати ва буюк жасорати достон булган Афлотун мия - жуда аклли донишманд кишиларга нисбатан кулланилади. Кадимги юнон файласуфи Афлотун узининг уткир зехни ва акл - фаросати билан танилган. Инглиз тилида the admirable Crichton - бекиёс Криптон укимишли киши (XVI асрда яшаб утган шотланд олимининг исмидан келиб чиккан) [3,185]; all Sir Garnet - багоятда коникарли (жоноб Гарнет Вулселей бир канча муваффакиятли харбий экспедитциялар етакчиси, армиядаги мухим ислохотлари билан танилган) [11,120].

2) Салбий коннотацияли фразеологик бирликлар: Махмуднинг цадами етган ерда ут усмас маколида Махмуд Газнавийнинг золим ва конхурлиги назарда тутилган. Бужи келди бужи келди Чингиз билан жужи кеди маколида эса Чингизхон бошчилигидаги мугулларнинг Урта Осиёга хужуми халкнинг нафратини кузгатгани макол таркибидаги бужи сузидан осонгина англаниши мумкин. Баьзан тарихий шахслар уз хатти харакатлари билан бутун жахонга машхур булишади ва бошка тиллар фразеологик фондида хам улар хакида ФБлар мавжуд булади. инглиз тилидаги somewhere to the right of Genghis Khan -унг канот радикал карашлари таракида булиш, ушбу бирлик хам Чингизхоннинг шафкатсиз юришлари ва характери асосида пайдо булган. Jack Ketch - jallod, XVIII асрдаги инглиз жаллодининг исмидан келиб чиккан.

3) Нейтрал фразеологик бирликлар: John Hancock - шахсий имзо; ( Америка давлат арбоби Ж. Хднкок мустакиллик декларациясига биринчи булиб имзо куйган) [3,418]. Узбек тилида: Дацци Юнусдан цолган - кадимги, эски.

Нафакат тарихий шахслар балки улар билан содир булган вокеалар билан хам ФБлар мавжуд: Purrhic victory - кимматга тушган галаба (Эпирус шохи Фиррус мил.ав. 279 йилда римликлар устидан козонган галабасида жуда куп кушин йукотган). Куриниб турибдики, иккала тилда хам антропоним таркибли ФБларнинг коннотатив маьносига уларнинг структурасидаги тарихий шахсларнинг хусусиятлари, характери ва одамларнинг уларга булган муносабатлари катта таьсир утказади.

Топонимика ономастиканинг мухим кисми булиб географик номлар уларнинг маьноси структураси келиб чикиши ва таркалишини урганувчи сохадир. Топоним компонентли ФБ ларда миллий-маданий коннотация янада ёркин акс этади. А. В Уразметова топоним таркибли ФБларни таркибидаги жой номининг жойлашган урнига кура икки асосий турга ажратади 1) таркибида шу

лингвомаданий жамиятга тегишли жой номлари булган ФБлар "уз тононимлар" 2) таркибида ушбу тил амал килмайдиган худудларни атовчи топонимлари булган ФБлар "бегона топонимлар".

Иккала тилда хам уз мамлакати, пойтахти билан боглик ФБлар куринча ижобий булиб, бундай бирликларда улар тинч осойишта ва жаннатмакон сифатида тасвирланган: Merry England - кадимий ва жонажон Англия; London is a roost for every bird - "Лондон барча кушларга макон була олади"; as safe as the bank of England - жуда хавфсиз. Узбек тилидаги Тошкентнинг таризини еган чумчуц Маккадан цайтиб келади, дустлик шаури, нон шаури каби бирликларда Тошкентнинг тинч,гузал ва нозу- неьматларга тулалиги мадх этилган.

Баьзи фразеологик бирликлар таркибидаги бир топоним бошка жой номини англатиш учун кулланилади: New England of the West - Миннесота штатининг бошкача номи ( суз. Гарбнинг янги Англияси); the eye of Greece -Афина шахри метафорик номи. Узбек тилида: Sharq gavhari/Ер юзининг сайцали - Самарканд; Узбекистоннинг олтин водийси - Фаргона. Бундай бирликларда ушбу жойнинг барчага маьлум ва машхур, мактовга сазовор томонлари метофорик таьрифланган.

Иккала тилда хам шарц ва гарб сузлари иштирокидаги ФБларни учратишимиз мумкин. Куёш чикиши ва ботиши таьсир этганлиги учундир балким шарц ижобий гарб эса салбий маьно буёгига эга: Магрибга кетмоц -вафот этмок. Инглиз тилида: about East - тугри; go west - муваффакиятсизликка учрамок, ютказмок.

Утмишда маьлум вокеа-ходисалар содир булган, бирор бир вазифани бажарган жойлар турли маьно ассосиациаларга эга ва улар иштирокидаги ФБларда хам шу холатни кузатиш мумкин. Тайберн (Tyburn) Мидлсекс графлигидаги кишлок булган ва у 1196 йилдан 1783 йилгача Лондоннинг жиноятчиларни катл этиш жойи булган. Ушбу жой номи иштирок этган барча ФБларда унинг тарихий вазифаси билан богликликни кузатиш мумкин: Tyburn blossom - ёш конунбузар; to dance the Tyburn jig - дорда осилмок; King of Tyburn - осиб улдирувчи жаллод; Tyburn tree - дор. Бундай бирликлар орасида жахон тарихида содир булган вокеалар хам фразеологияда уз аксини топган: Fiddle while Rome burns - мухим масала турганда арзимас ишлар билан шугулланмок, милоддан аввалги 64 йилда Римда булган катта ёнгин пайтида Рим императори Неронинг узини тутишидан келиб чиккан [11,104]. Roman holiday тарихда римда утказилган гладиаторлар жангидан келиб чиккан булиб,

узбек тилидаги кимга аза кимга туй бирлигига мазмунан мос келади. Ахамиятлиси шундаки, инглиз ва узбек тиллари кардош булмасада бутун дунёга маьлум ва машхур булган вокеалар таьсирида пайдо булган бирликларнинг баьзиларини иккала тилда хам учратиш мумкин. Американинг кашф килиниши купчиликка маьлум: инглиз тилидаги discover America - узбек тилида Америка очмоц - хаммага маьлум булган бирор нарсани таькидлаш ёки эьлон килиш. Атлантика океанидаги Бермуд учбурчагидаги сирли халокатлар хаммага маьлум: Бермудучбурчаги инглиз тилида Devil's Triangle ёки Bermuda Triangle деб юритилади ва иккала тилда хам сабаби номаълум булган, ута сирли деган маьноларни билдиради.

Инглиз тилида узбек тилидан фаркли равишда структурасида куча номлари булган ФБлар талайгина ва бундай бирликлар маьноси шу кучада жойлашган давлат идоралари ва турли муассасалар фаолияти билан боглик: In Carey Street - таназзулга учраш (Керри кучасида кадимда банкротлик ишлари суди жойлашган); Fleet Street - инглиз матбуоти (асосий миллий газеталар нашриёти шу кучада жойлашган);

ХУЛОСА

Ономастик бирликлар хусусан антропонимлар ва топонимлар асрлар давомида узига хос стереотиплар, символлар ва карашлар шаклланишига сабаб булади. Улар фразеологик бирликлар таркибида учраганида эса миллий-маданий ижтимоий-сиёсий ва тарихий маьно ассосиациалари фразеологик маьнонинг ажралмас кисмига айланади. Бунда тарихда из колдирган шахслар, тарихий вокеалар, жой номлари ва халкнинг уларга булган муносабати мухим ахамият касб этади.Фразеологик бирликнинг умумий коннотацияси таркибидаги антропоним ва топонимларнинг ижобий ёки салбий маьно буёгига эгалиги билан белгиланади. Бундай бирликлар асосан хар бир миллатнинг узигагина хос булган моддий ва маьнавий реалиялари билан боглик холда юзага келганлиги сабаб бошка тилларда алохида изох талаб килади.

REFERENCES

1. Артемова А. Ф., Леонович О. А. (2003) Имена собственные в составе фразеологических единиц // Иностранные языки в школе. . № 4. С. 73-78

2. Йулдошев, Б (1998) Фразеологик услубият асослари. Укув кулланмаси. -Самарканд: СамДУ нашри. 200 б.

3. Кунин А.В. Англо-русский фразеологический словар. - Москва: Русский язык, 1984. - 944 с.

4. Кучешева, И.Л (2012) Имена собственные как термины в подязыке английской лингвокультуры. Автореферат. канд....филол. наук.

5. Маматов, А. , & Болтаева, Б. (2018) Фразеологик бирликларнинг лингвомаданий ва семантик-прагматик тадкики. - Тошкент.

6. Мелерович, А.М (2008) Семантическая структура фразеологических единиц современного русского языка / А.М. Мелерович, В.М. Мокиенко. - Кострома: КГУ им. Н.А. Некрасова, - 484 с.

7. Суперанская, А.В (1973) Общая теория имени собственного.— М.:Наука,1973

8. Федоров, А.И (1980) Сибирская диалектная фразеология. Новосибирск. С 13-15

9. Шанский, Н.М. Фразеология современного русского языка: учеб. пособие для вузов по спец. «Русский язык и литература». - 4-е., изд., испр. и доп. / Н.М. Шанский. - СПб.: Специальная Литература, 1996. - 192 с.

10. Apresjan, J. D. (2000) Semantyka leksykalna. Synonimiczne srodki j§zyka [Lexical semantics. Synonym Resources in Language]. Wroclaw-Warszawa-Krakow: Ossolineum

11. Judith, S. (2004) The Oxford Dictionary of Idioms. - 2nd edition. - Oxford University press, 2004. - 340

12. Xudoyorova, S. (2020). Semantic and etymological classification of English and Uzbek phraseological units with personal names. ISJ Theoretical & Applied Science, 07 (87), 227-230. Doi: https://dx.doi.org/10.15863/TAS

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.