Научная статья на тему 'ИНГЛИЗ ТИЛИ РИВОЖИДА ЎЗЛАШГАН СЎЗЛАРНИНГ ЎРНИ'

ИНГЛИЗ ТИЛИ РИВОЖИДА ЎЗЛАШГАН СЎЗЛАРНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

717
85
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўзлашган сўзлар / лаҳжа / транскрипция / калькалаш / транслитерация / семантик / трансформация / чатишув / маданий-иқтисодий алоқалар / borrowed words / adverbs / transcription / calculus / transliteration / semantic / transformation / crossing / cultural and economic ties

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Гўзал Алишеровна Жуманова

Мақола лексик бойиб боришнинг алоҳида қатлами сифатида инглиз тили ривожида ўзлашувларнинг роли масалаларини тадқиқ этишга бағишланган. Тадқиқот доирасида ўзлашувларнинг турлари ва уларнинг тил лўғат таркибини бойитилишидаги аҳамияти ўрганилади. Муаллиф ўзлашувларни инглиз тилини кўп асрлик ривожланиш тарихи маҳсули сифатида баҳолайди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF BORROWING WORDS IN THE DEVELOPMENT OF ENGLISH

The article is devoted to the problem of studying the role of borrowing in the development of english as a special layer of lexical enrichment. In the context of the problem, the types of borrowing and their role in enriching the dictionary composition of the language are considered. The author sees borrowing as a product of the long historical development of English.

Текст научной работы на тему «ИНГЛИЗ ТИЛИ РИВОЖИДА ЎЗЛАШГАН СЎЗЛАРНИНГ ЎРНИ»

ИНГЛИЗ ТИЛИ РИВОЖИДА УЗЛАШГАН СУЗЛАРНИНГ УРНИ

Гузал Алишеровна Жуманова

Чирчик давлат педагогика институти укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Макола лексик бойиб боришнинг алохида катлами сифатида инглиз тили ривожида узлашувларнинг роли масалаларини тадкик этишга багишланган. Тадкикот доирасида узлашувларнинг турлари ва уларнинг тил лугат таркибини бойитилишидаги ахамияти урганилади. Муаллиф узлашувларни инглиз тилини куп асрлик ривожланиш тарихи махсули сифатида бахолайди.

Калит сузлар: узлашган сузлар, лахжа, транскрипция, калькалаш, транслитерация, семантик, трансформация, чатишув, маданий-иктисодий алокалар.

THE ROLE OF BORROWING WORDS IN THE DEVELOPMENT OF

ENGLISH

Guzal Alisherovna Jumanova

Teacher, Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent

ABSTRACT

The article is devoted to the problem of studying the role of borrowing in the development of english as a special layer of lexical enrichment. In the context of the problem, the types of borrowing and their role in enriching the dictionary composition of the language are considered. The author sees borrowing as a product of the long historical development of english.

Keywords: borrowed words, adverbs, transcription, calculus, transliteration, semantic, transformation, crossing, cultural and economic ties.

КИРИШ

Замонавий инглиз тили узининг узок давр таракиёти давомида уз таркибига: грамматик таркиби ва лексикасида турли узнаришларга турли хил тарихий жараёнлар таъсирида тушиб такомиллашиб борган. Бу каби холат, деярли барча мавжуд ва тараккий этиб келаётган тилларда хам кузатилади[4].

Боскичма-боскич узгаришлар тилнинг уз ривожланиш конуниятлари

асосида, изчил, айникса, суз бойлиги буйича узгаришлар эса ташки таъсир остида содир булган. Иккала холатда хам бу узгаришлар, турлича булса-да, тил тизимларининг барча даражаларида уз аксини топиб борган.

Тилшуносликда кабул килинган назарий конуниятларга кура тил узининг асосий мулокот вазифасини уташи учун лугат инсон фаолиятининг барча сохалари булган ишлаб чикариш, илм-фан, дунёкараш, ижтимоий-иктисодий муносабатлар, кундалик хаётдаги узгаришларга мослашиши ва бу жараёнларни узида тула акс эттириши керак булади[9, 57-59].

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Бир тилдан иккинчи тилга сузларнинг узлашуви кадимий ва инсониятнинг маданий тараккиётига хамоханг кечувчи табиий жараён булиб, барча кадимги тилларда содир булган жараёндир. Узлашган сузлар янги тилга узлашуви шакли уларок узлашилган тилда уз урнига эга булади. Хусусан, биринчи холатда, икки бошка тилли халкларнинг жонли мулокоти оркали ёки моддий маданият буюмларини номини узлаштирилиши оркали сингиш. Бунда, узлашаётган сузлар тезрок ва тулик янги тилда ассимиляциялашади. Иккинчи холатда, бегона сузларни бошка тиллардан таржималар оркали узлашуви. Бунда, янги узлашган сузлар купрок узининг фонетик, орфографик ва грамматик хусусиятларини саклаб колади[2, 23].

Узлашувлар табиатига кура тугридан-тугри ва бевосита ифодалаш оркали амалга ошади.купгина холатларда узлашган сузлар тилга янги буюмлар ва аввал маълум булмаган тушунчаларни англатувчи сифатида ёки маълум булган буюм ва ходисаларнинг иккинчи номлари сифатида кириб келади. Бу ходиса узлашган сузни буюмнинг умумкабул килинган интернационал атама муайян бошка ифодаси сифатида кулланилишида ёки хорижий сузлар мажбурий холатда тилга киритилганда (сиёсий жараёнлар билан боглик холда) кузатилади.

Мутахассис Л.Л.Нелюбин таърифича, узлашмалар - бу "янги тушунчаларни ифодалаш, мавжуд тушунчаларни янада дифференцияциялашган холда ифодалаш ва аввал номаълум булган буюмларни белгилаш учун бошка тилларнинг лексик фондида мурожаатдир" [6], деб таърифлайди.

Тиллараро сузларни узлаштируви жараёни бугунги кун тиллар ривожида самарали йул, лугатни тулдириш, "янги буюмлар, шахслар, жойлар ва тушунчаларни ифодалаш зарурати"ни тулдиришнинг, универсал усули[3,95], "ифодалаш воситаларининг семантик ва стилистик дифференциацияси

тенденцияси" [5, 131-151] сифатида бахоланаётган даврда тилларнинг табиий ривожланиш жараёнидир.

Мазкур илмий таъкидлар уз урнида хар кандай тилни узга тиллардан сузларни узлашуви оркали, лугатини бойиб бориши бевосита тилнинг такомиллашуви ва ривожланиши жараёнидир. Инглиз тили хам узининг куп асрлик тарихиида кайд этилган тилларни ривожланиш конуниятлари асосида тараккиёт йулини босиб утди.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Инглиз тили лексикасининг бойиб бориши дастлаб узининг суз тузиш, аффиксация ва сузларни кайта тузиш каби ички имкониятлари хисобига ошиб борган булса-да, бошка тиллардан узлашмалар хам мазкур тилни ривожида катта уринга эга[7, 22-26]. Тиллар ривожи конуниятларига биноан, инглиз тили лексикасининг сон ва сифат узгариши инглизларнинг тарихи билан чамбарчас богликдир. Хусусан, замонавий инглиз тилининг лугат бойлиги асрлар давомида боскичма-боскич бошка тиллардан узлашган сузлар ва уларнинг даврлар утиши билан тилнинг асосий лугат бойлигидан муносиб урин эгаллаб бориши билан аксланади. Бу жараёнда дастлабки даврларда узлашган сузлар кейинчалик мулокотда кулланилмай бориши ёки ушбу сузларнинг бошкалари билан алмашинуви содир булиб борган. Лекин, хар кандай холатда хам ушбу шулашмалар ва улар билан боглик жараёнлар инглиз тилининг ривожланиб бориши жараёнларини узида ак этади.

Замонавий инглиз лексикаси узида бутун бир даврлар узгаришларини акс эттиради. Хусусан, христиан динини кабул килиниши ва лотин маданияти билан тукнаш келиниши хамда ушбу кадимий тилдан инглиз тили таркибига катта хажмдаги сузларни шулаштирилишининг узи бир боскични ташкил этади. Бунга биз лотин тилидан кадимги инглиз тилига кириб келган ва бугунги кунгача сакланиб колган "апсога"дан ancor (anchor); "Ьш^а"дан purs (purse); "soccшs"дан socc (sock); "ро^о"дан pund (pound); '^те^^ан camel (camel); '^а"дан rose (rose); "episcopus"дан biscop (bishop) ва бошка куплаб мисолларни келтиришимиз мумкин[2].

Скандинавиялик ва номанлар боскинларидан кейин инглиз тилида кадимдан мулокотда булган, кундалик хаётда кулланиладиган суз бойликлар кулланилмай, мулокотдан чикди. Лекин, шу билан бир каторда, скандинавия тилларидан bread (кадимги инглиз - "нон булаги"), dream (кадимги инглиз -"хурсандчилик"), holm (кадимги инглиз - "океан, денгиз"), plough (кадимги

инглиз - "ер улчови") каби сузлар мулокотга кириб келди ва бугунги кунга кадар шу мазмунда кулланилиб келмокда[8].

Инглиз тилида узлашма сузларни кенг хажмда кириб келишига Юз йиллик уруш, Уйгониш даври, Англиянинг денгиз хукмронлиги ва мустамлакачилик боскинчиликлар, савдо ва саноат, илм-фан ва адабиёт ривожи, буржуа инкилоби ва ишчилар синфининг уз-узини англаши ва алохида интеллектуал катлам сифатида шаклланиб бориши, Биринчи ва Иккинчи жахон урушлари вокеъликлари катта таъсир утказган. Ушбу жараёнлар таъсирида инглиз тилининг лугат таркиби узининг туб инглиз сузлардан иборат асосини саклаган холда юкори даражада аралашган шаклга эга булди.

Юкоридаги лексик узлашувлар натижасида инглиз тилида узга тил лексикаси янги вокеъликларни белгилаш услуби ва мавжуд белгилашларни алмашинуви сифатида инглиз тили лугатини тулдирилиб боришида муайян ва мухим уринни эгаллади. Албатта, бу янгиланишлар тезда умумэътирофга ва тилда мустахкам урин олмаслиги хам табиий жараёндир.

Узлашувлар жараёнида лахжалардан узлашиш, яъни мазкур тилни узидан, лахжалардан умумтилга кучиш ва маданий узлашиш - бошка тилдан узлашув каби шаклларда амалга ошади. Юкорида таъкидланганидек, бу икки жараён хам халк тарихи, унинг ривожи ва бошка тил вакиллари билан якин этно-маданий алокалари махсулидир. Инглиз тилида бу икки жараённи изчил ва фаол кечганини гувохи буламиз.

Инглиз тилини лугат таркибини тахлил этиш жараёнида кадимги герман ва умум хиндоевропа тиллар бирлашмасига бориб такалувчи лексик элементлар хамда инглиз тилида суз яратилиши натижасида шаклланган сузлар асосий негизни ташкил этишини кузатишимиз мумкин. Бирок, бу манбалар уз урнида инглиз тили лугат таркибини бойиши ва ривожланишини ягона манбаи булмаганлигини хам таъкидлашимиз максадга мувофик.

Шу уринда таъкидлаш мумкинки, замонавий инглиз тили лугати таркибига узга тиллардан лексик узлашувлар хам урин олган. Бунда, узлашувларнинг мухим манбаи булиб лотин, француз ва скандинавия тиллари хизмат килган. Мазкур тиллар сузларининг маълум кисми шу даражада инглиз тилига шунчалик ассимиляциялашганки, хатто асосий лексик ядрога сингиб борган. Бирок, ушбу тиллардан узлашган сузларнинг катта кисми лексик ядро таркибида жой олмаганлигини хам таъкидлаш зарур[1, 47-48].

Тадкикотчилар томонидан инглиз тили лексикасининг иккита асосий англосакон ва роман катламлари ажратилади. Роман катлами уз урнида лотин

ва француз катламларидан иборат булиб, улар бир-биридан инглиз тилига кириб келиши вакти ва узларининг семаник хусусиятларига кура таркибий кисмларга булиниши мумкин. Бундан ташкари, инглиз тили лексикасида юнон, скандинавия, итальян, испан тиллари хамда рус ва туркий тилларни кушган холда 50 дан ортик дунё тиллари катламларини хам мавжудлигини кайд этиш уринлидир.

Шу уринда лексик узлашувларнинг асосий усулларини таснифлаганда транскрипция, калькалаш, транслитерация ва семантик шаклларини ажратишимиз мумкин. Транскрипция шакли - бу лугат бирлигини овоз шаклларини саклаган холда ва айрим холарда узлашаётган тилнинг фонетик хусусиятларидан келиб чиккан холда муайян узгаришлар билан узлаштирилиши. Мисол учун, француз тилидан regime, bal-let, bouquet ва куплаб бошка узлашган сузларни келтиришимиз мумкин. Бу сузлар овозининг таркибий кисмлари, кам истисноларни хисобга олмаганда, кабул килувчи тил овозлари билан алмаштирилса-да, узлаштираётган тил учун умумий овоз комплекслари янги хисобланади.

Транслитерация - бу хорижий сузни ёзилиши узлаштирилиши усули. Бунда узлашаётган сузнинг харфлари узлаштираётган тилнинг харфлари билан алмаштирилади ва ушбу тил коидалари асосида укилади. Инглиз тили коидалари асосида укилса-да юнон, лотин ва француз тилларидан транслитерация услубида узлашган ва уз график хусусиятларини саклаб колган сузлар купчиликни ташкил этади[8]. Худди шундай, транслитерация услубида инглиз тилидан бошка тилларга узлашган сузлар хам купчиликни ташкил этади.

Калькалаш - бу суз ва суз бирикмаларини ассоциатив мазмуни ва тузилишини модели узлаштирилиши. Яъни, хорижий суз ва ибораларни тугридан-тугри таржимаси куринишида, узлашган сузни морфологик тузилиши ва далилланишини саклаган холда аник талаффуз этилишидир. Калькаланганда узлашаётган суз ва ибораларнинг компоненталари алохида таржима килинади ва хорижий суз ва иборалар намунаси буйича бирлашьирилади. Масалан, немис тиладаги от Vaterland, кисмлаб таржима килинганда, инглизча Fatherland калькасини келтириб чикарган.

Семантик узлаштириш - бу янги, куп холларда кучма мазмунни тилда мавжуд сузларга узлаштириш. Pioneer ва brigade сузлари инглиз тилида "советивизмлар" кириб келгунга кадар хам мавжуд эди. лекин, "болалар коммунистик ташкилотлари" ва "мехнат жамоалари" мазмунлари инкилобдан кейинги рус тили таъсирида узлашган[8]. Семантик узлашувлар кардош

тилларда айникса осон узлаштирилади.

Транскрипция, калькалаш, транслитерация ва семантик узлашувларни бир номли таржима усулларидан фарклаш керак. Механизмларига кура фаркланмаса-да, натижасига кура фаркланади. Таржимада лугат кенгайиши кузатилмайди. Лекин узлашувда янги лугат бирликлари вужудга келади.

Инглиз тили узининг 1500 йиллик ривожланиши тарихида, унинг ташувчилари Европа ва дунёнинг турли минтакаларида бошка тиллар ташувчилари билан якиндан мулокот олиб борганликлари ва узаро таъсир оркали 50 дан ортик тиллардан сузларнинг узлашганлигини[10] куришимиз мумкин. Бу эса уз урнида инглиз тилида узлашган сузлар куплигини назарий жихатдан асослайди. Узлашувлар тилларни чатишуви ва халклар уртасида маданий-тарихий, ижтимоий-иктисодий алокалар натижасида амалга ошади.

Инглиз тили узининг тарихий ривожланиши жараёнида скандинавия тиллари, француз тилининг норман лахжаси билан чатишган. Ундан ташкари, инглиз тили, узнинг бутун тарихи давомида муайян даражада лотин, француз, испан, рус, немис ва дунёнинг бошка тиллари, шу жумладан, туркий тиллар билан алокада, шу аснода, узаро таъсирда булган. Халклар уртасида маданий-иктисодий алокалар натижасида тиллар чатишуви каби, узаро таъсир хам бир тилнин иккинчи тилга таъсири нуктаи-назаридан бир хил кийматда булмаган. Узлаштирилган сузларнинг сони ва характери асосан бир тилнинг иккинчи тилга таъсири амалга ошган аник тарихий шароитларга боглик.

Тиллар алокаси натижасида скандинавия тилларидан узлашган сузларнинг лугат таркибининг тахминан 60% ташкил этган француз тилидан узлашган сузларга нисбатан камчиликни ташкил этади.

Узлашган сузлани тилда мустахкам урнашувига бир катор омиллар сабаб булади. Кириб келган сузнинг мазмунан вокеъликни аник ифодалаши, аввал мавжуд тушунчани кушимча ифодалаши даражасига боглик. Узлаштирилган сузларнинг тилда урнашуви холатида уларнинг инглиз тилининг фонетик ва морфологик коидаларига мослашуви жараёни хам содир булиб, бу узлаштирилган сузларнинг тарнсформациясининг табиий жараёнидир. Бирок, тил инглиз тилининг тушунчаларнинг мавжуд шакллари буйича узгартиришдан кура узлашган сузларни дастлабки куринишида кабул килишга мойил.

Шу билан биргаликда, таъкидлаш жоизки, китоб лексикасидаги бошка тил узлашмалари маълум бир вакт узининг дастлабки шаклини саклаб колади. Масалан, ургу, график куриниш ва талаффуз сакланади. Купликдаги шакллари камдан-кам холларда сакланади. Натижада, узлашмалар асл мазмунни

узгартиради, бу эса табиий холат. Колаверса, янги мазмун олишлари хам мумкин. Яъни, сузлар узлашув жараёнида мазмунан янгиланиб боришлари хам амалда кузатилади.

ХУЛОСА

Демак, таъкидлаш мумкинки, узининг узок ривожланиши тарихида инглиз тили улкан хажмда сузларни кабул килган ва улар лугат таркибига киритилган. Улар орасида хизмат сузлари ва суз тузувчи морфемалар хам мавжуд. Тадкикотчиларнинг таъкидлашича, замонавий инглиз тили лексикасида, азалий сузлар тахминан 30% ташкил этади. Юкорида таъкидлаганимиздек мазкур тилда 50 дан ортик, шу жумладан, лотин, француз, итальян, испан, голланд, рус, немис, шарк ва бошка тиллардан узлашувлар мавжуд. Узлашган сузлар сонининг куплиги айрим тилшунослар томонидан инглиз тили узининг узига хослиги йукотган, у "гибрид тил"ни намоён этади, деган таъкидларни илгари сурадилар.

Бирок, инглиз тили хеч качон узига хосликни йукотмаган, чунки унинг грамматик тузилиши ташки таъсирларга учрамаган. Бошка тиллардан куп сонли узлашувларга карамасдан инглиз тили узига хосликни йукотмади ва узининг ривожланиши давомида узига хос булган хусусиятли жихатлари билан герман гурухи тили сифатида сакланиб колди. Узлашувлар натижасида узгаришлар эса факатгина унинг лугатини бойитди холос. Умуман олганда, тилдан тилга сузларнинг узлашуви бу табиий жараён булиб, инглиз тили бу умумжараёнда фаол ва жадал тараккий этиб бориш хусусиятини намоён этган холда хакли равишда етакчи халкаро мулокот ва илм-фан тили сифатида узини намоён этиб келмокда.

REFERENCES

1. Арсеньева М.Г., Балашова С.П., Берков В.П., Соловьева Л.Н. Введение в германскую филологию. / Учебник для филологических факультетов. - М.: ГИС, 2003 - С. 320.

2. Бородина, М.А. Латинский язык в современном мире / М.А. Бородина, В.С. Горбунова // Молодой ученый. - Выпуск № 12. - М., 2015. - С. 898-906.

3. Вайнрайх У. Языковые контакты: Состояние и проблемы исследования / У. Вайнрайх; предисл. А.Мартине; пер. с англ. и коммент. Ю.А. Жлуктенко; вступит. ст. В.Н. Ярцевой. - Киев: Вища школа, 1979. - С. 263.

4. Вольнова Д.Н. Иностранные заимствования как один из источников

словарного состава английского языка. //

http://web.snauka.ru/issues/2014/12/39354.

5. Крысин Л.П. Языковое заимствование как проблема диахронической социолингвистики / Л.П. Крысин // Диахроническая социолингвистика. - М.: Наука, 1993. - С. 131-151.

6. Нелюбин Л.Л. Толковый переводоведческий словарь. - 3-е издание, переработанное. - М.: Флинта: Наука, 2006. - С. 78.

7. Сарангаева Ж.Н., Даржинова Л.В. Роль заимствований в английском языке. // Вестник Калмыцкого университета. 2015 г. №3(27). - С. 22-26.

8. Merriam-Webster: Dictionary and Thesaurus [Электронный ресурс]. http: //www.merriam-webster.com/.

9. Thomason, Sarah G. Language Contact: An Introduction. Washington, D.C: George-town University Press, 2001. - 310 pp.

10. http://lingvotech.com/zaimstvovaniya

11. Sanakulov, Z., Khudanova, S., Yuldasheva, N., & Tashpulatov, S. (2021). Representation of Word-Building Affixes in German-Uzbek Dictionaries: A Critical Analysis. Psychology and Education, 58(2), 7120-7128.

12. Khoshimova, D. R. (2021). Peculiarities to Improve Sensate - Expressive Speech While Teaching Listening. Tilshunoslikdagi zamonaviy yo'nalishlar: muammo va yechimlar, 219-223.

13. Ахмедов, Б. А., Шайхисламов, Н., Мадалимов, Т., & Махмудов, К. (2021). Smart технологияси ва ундан таълимда тизимида кластерли фойдаланиш имкониятлари. Scientific progress, 1(3).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.