Научная статья на тему 'ЗАМОНАВИЙ ТИЛШУНОСЛИК ЙЎНАЛИШИ: КОНТАКТ ЛИНГВИСТИКАСИ'

ЗАМОНАВИЙ ТИЛШУНОСЛИК ЙЎНАЛИШИ: КОНТАКТ ЛИНГВИСТИКАСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
735
148
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тил контактлари / тил интерференцияси / тил конвергенцияси / тил дивергенцияси / адстрат / субстрат / суперстрат / диглоссия / креол тили / language contacts / language interference / linguistic convergence / linguistic divergence / adstratum / substratum / superstratum / diglossiya / creole language

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Нурсултон Шайхисламов

Ушбу мақолада замонавий тилшуносликнинг янги йўналишларидан бири ҳисобланган контакт лингвистикасининг асосий терминалогик аппарати хусусида атрофлича маълумот берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DIRECTION OF MODERN LINGUISTICS: CONTACT LINGUISTICS

The article details the basic terminological moments of contact linguistics which is considered as one of the new trends of modern linguistics.

Текст научной работы на тему «ЗАМОНАВИЙ ТИЛШУНОСЛИК ЙЎНАЛИШИ: КОНТАКТ ЛИНГВИСТИКАСИ»

ЗАМОНАВИЙ ТИЛШУНОСЛИК ЙУНАЛИШИ: КОНТАКТ

ЛИНГВИСТИКАСИ

Нурсултон Шайхисламов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти n.shayxislamov@cspi.uz

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада замонавий тилшуносликнинг янги йуналишларидан бири хисобланган контакт лингвистикасининг асосий терминалогик аппарати хусусида атрофлича маълумот берилган.

Калит сузлар: тил контактлари, тил интерференцияси, тил конвергенцияси, тил дивергенцияси, адстрат, субстрат, суперстрат, диглоссия, креол тили

DIRECTION OF MODERN LINGUISTICS: CONTACT LINGUISTICS

Nursulton Shaykhislamov

Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent Region n.shayxislamov@cspi.uz

ABSTRACT

The article details the basic terminological moments of contact linguistics which is considered as one of the new trends of modern linguistics.

Keywords: language contacts, language interference, linguistic convergence, linguistic divergence, adstratum, substratum, superstratum, diglossiya, creole language

КИРИШ

Хрзирги кунда тил алокалари масалалари мамлакатимиздаги мухим ижтимоий масалалардан биридир. Узбекистон Республикасининг мустакил давлат сифатида жахон сиёсий хамда иктисодий майдонидаги урни, илм-фан ва техниканинг тез суръатлар билан ривожланиши, электрон почта, уяли алока воситалари, интернет тармокларининг хаётимизга кириб келганлиги узбек халкининг бошка халклар билан иктисодий, маданий, сиёсий алокага киришувига, пировардида тиллараро алокаларнинг жадаллашувига имкон яратмокда. Машхур тилшунос В.Ю.Розенцвейгнинг таъкидлаганидек, "киёсий-тарихий тадкикотлар муносабати билан тилшунослар эътиборини узига жалб килган тил контактлари алокалари бугунги кунда нафакат тил илмининг соф назарий масалалари, балки жамият ва давлат даражасидаги жиддий масалалардан бирига айланди".

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Халкаро муносабатларнинг интенсивлашуви тил контактларининг янада жадаллашувига олиб келиши табиий хол. Мазкур жараён тухтовсиз содир булиб боради, хеч кандай чегара ва чекловларни тан олмайди, чунки у жамият эхтиёжлари, ривожланишнинг объектив конуниятларига асосланади. Аёнки, мазкур омиллар турли тилларда турфа шакл ва даражада содир булади. Албатта, тил контактларининг камров доираси жамиятнинг ривожланиш ва мулокот суръатига хам боглик.

Хрзирги кунда узбек тилининг кардош ва кардлш булмаган тиллар билан алокалари хамда билингвизм (икки тиллилик, икки тилда мулокот килиш малакасига эгалик) билан боглик ходисаларни тадкик килиш узбек тилшунослари олдида турган долзарб масалалардан биридир. Тиллараро алокаларнинг кучайиши бу масалани дунё тилшунослиги микёсида атрофлича тадкик этиш зарурлигини курсатмокда. Зотан, тилларнинг тукнашуви (туцнашув сузи контакт терминининг тулиц муцобили була олмаслиги сабабли бу тушунча учун узбек тилшунослигида уам контакт сузини цуллаш мацбулдир), контакти тарихий зарурият булиб, уларнинг узаро таъсири табиий тиллар ривожининг ажралмас кисмидир.

Тилшуносликнинг алохида сохаси булган контакт лингвистикасининг асосий урганиш объекти, масалалари У.Вайнрайхнинг "Тил контактлари" асарида белгилаб берилган булса-да, хануз унинг атамалари борасида изохталаб, янгиланиши лозим булган жихатлар бор. Мазкур маколада замонавий контакт лингвистикасининг энг долзарб муаммолари хусусида фикр юритади.

Табиийки, шу уринда "Тил контактларинингузи нима?" деган хакли савол тугилади. Икки ва ундан ортик тилнинг фонетик, лексик-семантик хамда синтактик тузилишига таъсир килувчи узаро алокалари ва муносабатлари тил контактлари хисобланади. Демак, табиий тиллардаги тил сатхларининг узаро муносабати ва таъсири деганда тиллараро алокалардаги узгаришларда ифодаланган тушунчалар англашилади. Айни пайтда тил контактлари ва контакт тил терминларини хам узаро фарклаб олиш лозим.

Контакт тил - сузловчи ва тингловчи уртасидаги нуткий мулокотни юзага чикарувчи тилдир. Бунда икки холат фаркланади: 1. Контакт тил - алокага киришган миллатлардан биринингн тили. У ёки бу жамиятдан мулокот шакли вазиятга кура биринчи ёки иккинчи миллат тилида булиш мумкин. 2. Баъзан узаро алокага киришувчи хар икки миллатнинг тили хам контакт тил хисобланмаслиги мумкин. Бунда коммуникатив муносабат - нуткий мулокот учинчи тил оркали

амалга оширилади. Бундай холатларда контакт тил воситачи тил макомини олади.

Тил контактларига оид тушунчаларни ифодаловчи атамалардан яна бири билингвизмдир. Билингвизм икки тиллилик булиб, миллат вакилларининг муайян икки тилда сузлаша оладиган шахслар эса билингвлар дейилади.

Тил интерференцияси хам шундай атамалардан бири булиб, у она тилига хос хусусиятларни бошка бир тилда беихтиёр куллаб юборишдир.

Тил конвергенцияси атамаси эса тилларнинг тарихий богланиши, контактлар (тукнашув) натижасидаги якинлашув ва ухшашликларнинг пайдо булишини ифода этади ва кариндош хамда кариндош булмаган тиллар уртасида юз беради.

Тил дивергенцияси атамаси остида эса аслида битта булган кариндош тиллар бирликлари уртасидаги алокадорликнинг узоклашуви (жумладан, нутк товушларининг булиниши) тушунилади. Масалан, кадимги туркий тилдаги т фонемасининг т ва д товушларига ажралиб кетиши: тог (узбек тилида) - даг (озарбайжон тилида), тога (узбек тилида) - даи (озарбайжон тилида).

Куринадики, тил конвергенцияси ва дивергенцияси атамалари узаро зид лисоний ходисаларни англатади, яъни тил конвергенциясида якинлашув ва ухшашлик, тил дивергенциясида эса узоклашув ва ноухшашлик содир булади.

Адстрат турли халкларнинг узок вакт давомида бир минтакада хамда тил контактлари шароитида яшаши натижасида шаклланган тил тизимининг умумий белгилар мажмуидир. Масалан, узбек ва тожик тиллари уртасидаги узаро алоклар ва таъсирлар тил системаларининг умумий белгилари учун намуна булади. Бунда хар икки тилдаги фонетик, лексик ва грамматик хусусиятларга хос умумийликлар адстрат саналади. Адстрат жараёнида этник ассимилация ва бир тилнинг иккинчиси ичида йуколиб кетиш ходисаси содир булмайди.

Контакт лингвистикасида субстрат ва суперстрат терминлари хам кулланади. Икки тилнинг узаро чатишуви натижасида маглуб элементларининг голиб тил структурасидаги белгилари субстрат ва суперстрат ходисалари деб юритилади. Субстрат кенг этник аралашув ва икки тиллилик оркали махаллий халк тилининг келгиндилар тилига сингиб кетишидир. Масалан, милоддан аввалги III-II асрларда римликлар Иберия (бугунги Испания) хамда Галияни (бугунги Франция) босиб олишган. Мазкур худудларда махаллий тил ва лотин тили билингвизми вужудга келади. Римликлар таъсирида махаллий тил - лотин тили билингвизми даври махаллий халкларнинг тулик лотин тилига утишлари билан якунланиб, лотин тили негизида хозирги замон испан хамда француз тиллари шаклланган. Мазкур тилларда мавжуд ибер (испан тилида) ва гал (француз тилида) тилларнинг элементлари субстрат ходисасига мисол булади.

Келгинди этник гурухлар тилининг махаллий тилда колдирган белгилари эса суперстратдир.

МУХ,ОКАМА

Милодий V асрда франк кабилаларининг хозирги Франция худудларини босиб олиши, уларнинг махаллий халк билан аралашуви натижасида ерли халкнинг урф-одатлари ва тилини кабул киладилар. Шунингдек, туркий булгор уруглари Болкон ярим оролидаги славян кабила ерларини босиб олганда хам шу каби лисоний жараёнлар содир булган. Хрзирги Болгария хамда Франция давлатларининг номи хам сурерстрат ходисасининг исботидир.

Субстрат ва суперстрат ходисалари, асосан, тилнинг фонетик, грамматик, кисман лексик сатхларида намоён булади. Бирок мазкур лисоний ходисаларни суз узлаштиришдан фарклаш лозим. Негаки, суз узлаштиришдан фаркли равишда, субстрат ва суперстрат жараёнида бир тил унсурларининг бошка бир тилда устуворлик килишини англатади.

Субстрат назарияси XIX аср бошида Я.Бредсдорф карашлари асосида пайдо булди ва хинд-европа тилшунослиги тарихида мухим урин тутди. Бошка тил оилалари тилларини урганишда хозир хам бу назария уз ахамиятини йукотмаган.

Тил контактлари прадигматик катордаги атамалардан яна бири диглоссиядир. Диглоссия жамиятда бир пайтда мавжуд булган, турли сохаларда кулланадиган икки тил ёки бир тилнинг икки шаклидан фойдаланишдир. Масалан, бир тилнинг икки шакли тушунчаси остида тил ва шевадан фойдаланиш жараёнини англаш мумкин, яъни матбуот тили учун адабий тилдан, огзаки нутк учун эса шевалардан фойдаланишда диглоссия кузатилади. Шунингдек, узбек ва тожик тилларидан нутк вазиятига кура фойдаланиш хам диглоссия саналиши мумкин. Бу тилларда сузловчилар мактабда (укиш узбек тилида олиб борилади) узбек тилида гапиради, оилада эса тожик тилида сузлашади. Демак, нуткий жараёнга хос диглоссияда тилнинг ижтимоий вазифаси асосий омил хисобланади.

Албатта, адстрат, субстрат, суперстрат, диглоссия ходисалари ва атамалари борасидаги маълумотлар узбек тилшунослигидаги тил контактлари билан боглик назарий карашларни тулдириш учун хизмат килади.

НАТИЖА

Тил алокаларига доир терминлар сирасига мумтоз адабиётимизда аввалдан кулланиб келинган зуллисонайнлик хамда ширу шакар терминларини хам киритиш мумкин. Зуллисонайнлик атамаси арабча "икки тил эгаси, икки тилни билувчи" булиб, икки тилда ижод килувчи шоир ва ёзувчиларга нисбатан ишлатилади.

Масалан, Алишер Навоий узбек ва форс тилларида, Садриддин Айнийнинг узбек ва тожик тилларида ижод килгани зуллисонайнликнинг ёркин далилидир.

Контакт лингвистикаси пижин ва креол тилларини хам урганади. Маълумки, умумий мулокот тилига эга булмаган турли тил жамоалари уртасида алока урнатиш зарурати натижасида вужудга келган махсус тил курилмалари пижин деб номланади. Пижин асл тил эгалари жамоасига эга эмас. У муайян бир тилнинг табиий-тарихий ривожланиши натижасида шаклланмасдан, икки тил эгаларининг мунтазам хамда оммавий тил алокалари таъсирида мазкур тилларнинг коришиши хамда тузилишининг соддалашуви кузатилади. Креол тили эса пижин тили асосида шаклланган хамда маълум бир тил эгалари жамоаси учун она тили макомига эга булган тилдир.

ХУЛОСА

Сунгги йилларда тилларнинг миллий хамда худудий вариантлари, уларнинг узаро алокаси масалалари контакт лингвистикасининг асосий урганиш объектига айланмокда. Замонавий тилшунослик тараккиётининг асосий йуналишларини белгилаб берувчи антропоцентризм билан контакт лингвистикасининг бевосита алокадорлиги унинг асосий терминлари хамда категорияларини тадкик килишни таказо этади.

REFERENCES

1. Shayxislamov, N. (2021). ONA TILI DARSLARINI O 'QITISHDA ZAMONAVIY METOD-KAKOGRAFIYA USULIDAN FOYDALANISH. Scientific progress, 7(3).

2. Shayxislamov, N. (2020). LINGVISTIKA, UNING ZAMONAVIY TURLARI HAMDA ULARNING O 'ZBEK TILSHUNOSLIGIDAGI TALQINI. Scientific progress, 1(2).

3. Shayxislamov, N. (2020). Когнитив тилшуносликда концепт:" Туй" концепти ва унинг универсал табиати. O'zbekistonda innovatsion ilmiy tadqiqotlar va metodlar, 54-60.

4. Shayxislamov, N. (2020). So'z urg'usining o'zbek va ingliz tillaridagi farqlash vazifasining qisqacha tavsifi. O'zbekistonda innovatsion ilmiy tadqiqotlar va metodlar, 13-14.

5. Шукурова, М. А. (2020). СВЯЗЬ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ С КУЛЬТУРОЙ РУССКОГО И УЗБЕКСКОГО НАРОДОВ. Science and Education, 1(Special Issue 3), 204-211.

6. Ахмедов, Б. А., Шайхисламов, Н., Мадалимов, Т., & Махмудов, К. (2021). SMART ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА УНДАН ТАЪЛИМДА ТИЗИМИДА КЛАСТЕРЛИ ФОЙДАЛАНИШ ИМКОНИЯТЛАРИ. Scientific progress, 1(3).

7. Shayxislamov, N. (2020). Gender tilshunosligining fundamental nazariy asoslari va gender masalalari. XXI аср тилшунослиги ва таржимашунослигининг долзарб муаммолари: назария, амалиёт, инновация, 144-146.

8. Шайхисламов, Н. (2020). Абай поэзиясындагы философияльщ сарын. Абай ижоди ва илмий меросини урганиш масалалари, 154-157.

9. Шайхисламов, Н. (2020). МАВ^ЕИ ЛИНГВОКУЛТУРОЛОГИЯ ДАР СИСТЕМАМ ФАНХР ВА ВОБАСТАГИИ ОН БО ЭТНОЛИНГВИСТИКА, СОТСИОЛИНГВИСТИКА ВА ЭТНОПСИХОЛИНГВИСТИКА. Academic research in educational sciences, (4).

10. Шайхисламов, Н. (2020). Фондаментхои технологияи асосии забон ва назарияи гендерй. Мактабгача таълим муассасаларида, умумтаълим мактабларида ва олий таълим муассасаларида чет тиллар уцитишнингузвийлиги, 734-735.

11. Maxmudov, Q. S. O. G. L., Shayxislamov, N. Z. O. G. L., & Jo, B. B. O. G. L. (2020). O 'ZBEK VA XORIJIY TILLARDA ANTONIMLAR TAVSIFI, O 'RNI VA ULARNIG TURLI JIHATDAN TASNIFLANISHI. Science and Education, 1 (Special Issue 3).

12. Shofqorov, A. M., Baykabilov, U. A., Bayzakov, J. A., & Shayxislamov, N. Z. O. G. L. (2020). TIL O 'QITISHDA KOMPYUTER TEXNOLOGIYALARI. Science and Education, 1(Special Issue 3).

13. Shayxislamov, N. (2020). Ona tili darslarida interfaol usullardan foydalanish. Prospects of Development of Science and Education, 1(2), 247-249.

14. Shayxislamov, N. (2020). Turg 'un bog 'lanmalarning Hngvokulturologik tahlili. Мактабгача таълим муассасаларида, умумтаълим мактабларида ва олий таълим муассасаларида чет тиллар уцитишнинг узвийлиги, 522-523.

15. Shayxislamov, N. (2021). Lingvomadaniyatshunoslikning shakllanishi va vujudga kelishi. The 21st Century Skills for Professional Activity, (2), 274-276.

16. Kobilova, N., Shayxislamov, N., & Raimova, M. (2021). O 'ZBEK VA INGLIZ PAREMIOLOGIK BIRLIKLARINING QIYOSIY-SEMANTIK TAHLILI. Scientific progress, 1(4).

17. Shayxislamov, N. (2021). LINGVOKULTUROLOGIYANING FAN SIFATIDA SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI. Academic research in educational sciences, 2(1).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.