Научная статья на тему 'Этнослараро тил муносабатлари (Жануби-ғарбий Наманган шевалари асосида)'

Этнослараро тил муносабатлари (Жануби-ғарбий Наманган шевалари асосида) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
408
109
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
этнослар аро тарихий жараёнлар / маҳаллий тил / этник тил фактлари / лаҳжа / қипчоқ ва қарлуқ лаҳжаси / шева / фонетик / лексик ва грамматик таркибнинг тарихий ўзгариши / interethnic history / local language / ethnic group language facts / dialect / kipchak and karluk dialect / historical variation and narrowing of vocabulary / phonetic / lexical and grammatical content

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — И. Дарвишов

Мақолада жануби-ғарбий Наманган шеваларининг ўзига хос хусусиятлари, уларнинг тaриxий гeнeзиси, тарқалиши ва амал қилиш ареали масалалари ҳақида фикр юритилади. Шевадаги лисоний белги-хусусият ва қонуниятларнинг воқеланиш жараёнлари қиёсий-тарихий жиҳатдан ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article discusses the peculiarities of south-western Namangan dialects, their historical genesis, distribution and range of action. The linguistic traits in dialect and the processes of the occurrence of regularities are described in comparative-historical terms.

Текст научной работы на тему «Этнослараро тил муносабатлари (Жануби-ғарбий Наманган шевалари асосида)»

Этнослараро тил муносабатлари (Жануби-гарбий Наманган

шевалари асосида)

И.Дарвишов, Наманган давлат университети

Аннотация - Маколада жануби^арбий Наманган шеваларининг узига хос хусусиятлари, уларнинг тарихий гeнeзиси, таркалиши ва амал килиш ареали масалалари хакида фикр юритилади. Шевадаги лисоний белги-хусусият ва конуниятларнинг вокеланиш жараёнлари киёсий-тарихий жихатдан ёритилган.

Калит сузлар - этнослар аро тарихий жараёнлар, махаллий тил, этник тил фактлари, лахжа, кипчок ва карлук лахжаси, шева, фонетик, лексик ва грамматик таркибнинг тарихий узгариши.

Interethnic language relations (Based on the dialects of south-west

Namangan)

I.Darveshov, Namangan state university

Abstract - The article discusses the peculiarities of south-western Namangan dialects, their historical genesis, distribution and range of action. The linguistic traits in dialect and the processes of the occurrence of regularities are described in comparative-historical terms.

Keywords - interethnic history, local language, ethnic group language facts, dialect, kipchak and karluk dialect, historical variation and narrowing of vocabulary, phonetic, lexical and grammatical content.

Одамзод борки, авлодаждоди кимлигини, насл-насабини, узи тугилиб вояга етган кишлок, шахар, хулласки, Ватанимизнинг тарихини билишни истайди [Каримов 1998,3]. Дархакикат, тил хар кандай миллатнинг тирик тарихи ва рухидир.

Шеваларни урганиш тилшуносларга тил юрагининг кандай уришини уз кулоклари билан эшитишга имкон беради (Г. Остгов, К. Брутман). Бу фикрни билдирган олимлар жуда хам хаклидирлар. Чунки шевашунос бевосита халк орасида юриб, у билан бирга нафас олиб, уз имконияти, иктидори ва куч-кудратини ишга солиб, халк огзидан шевага хос сузларни ёзиб олиб, унга сайкал бериб, келгуси авлодга колдиришга харакат килади [Бердиалиев, Мадвалиев, Рахмонкулов 2017, 112].

Узбек адабий тили тараккиётида ички омил сифатида белгиланган хамда унинг такомиллашишида алохида урин тутувчи узбек шеваларнинг лисоний хусусиятларини илмий урганиш хар кандай меъёрлашган адабий тилнинг барча сатхларидаги назарий

ва амалий конуниятларини тулаконли аник-лаш, улар хакидаги мукаммал ва аник коида, таъриф, хулосалар чикаришда асосий ва мухим вазифаларни бажаради. Шу нуктаи назардан, узбек адабий тилининг тарак-киётида мухим роль уйнаган узбек шевалари системасида жануби-гарбий Наманган шева-ларининг тутган урнини лисоний жараёнлар оркали белгилаш хдмда улар оркали асосли хулоса ва тухтамларга келиш мумкин.

Жануби-гарбий Наманган (ЖГН) худуди-даги туб ахоли шева белгиларига кура хозирги узбекларнинг кадимги икки йирик этник гурухи карлук ва кипчок лахжасига мансуб. Бундан ташкари, бу деалектал ареал-да тожик, уйгур, киргиз, козок, коракалпок, рус, татар каби миллатларга мансуб ахоли вакиллари хам истикомат килади.

Дархакикат, хар кандай этник ва этно-маданий алокалар, аввало, тилда уз аксини топади. Шунинг учун хам муайян этноснинг тилида юз бераётган узгаришлар этно-лингвистик жараёнлар сифатида талкин килинади. Зеро, этнолингвистик жараёнлар

"Опе^а! А|1 and СШШге" Scientific-Methodical Joumal - (2) I/2020 ISSN 2181-063X

тиллараро муносабатлар, алокалар ва турли мустакил тилларни узаро бир-бирига таъсир этиши каби жихатларини хам камраб олади. Жануби-гарбий Наманган шеваларининг этногенезисидаги ана шу жараён турли кардош ва нокардош тил вакилларининг бир-бирлари билан кадимдан иктисодий ва маданий алокада булганликларининг тарихий, амалий натижасидир.

ЖГН худудида яшовчи ахоли тарихини кадимги Мунчоктепа (Поп тумани), Ахси-кент (Туракургон тумани) маданияти тарихидан ажратиб караш асло мумкин эмас. Фаргона водийси кадим-кадимдан маданият марказларидан, барча сохаларда цивилизация учокларидан булганлиги тарихий манба ва илмий асосланган фикрлардан маълум [Кошгарий 1960-1963, 244. 1967, 388. Гумилев 2007, Аскаров 2015, 367. Шониёзов 2001, 1962, 48. Абдуллаев 2005. Иногамов 1955].

Жануби-гарбий Наманган шевалар гурухи Наманган вилоятининг Наманган, Тура-кургон, Мингбулок, Поп туманлари таркиби-да жойлашган йирик ва кичик 140 тага якин шахарча ва кишлокларни [Маълумотнома 2018, № 01/2-01-08] уз ичига олади.

ЖГН худуди майдон жихатдан вилоятнинг энг катта кисмидир. Диалектал ареалдаги Наманган ва Туракургон туманлари таркиби-даги кишлокларда ахолининг зичлик даража-си анча юкори булса, Мингбулок ва Поп тумани ареалидаги мавжуд кишлокларда ахолининг зичлик курсаткичи вилоятнинг бошка туманларига нисбатан анча паст.

Шимол томондан Туракургон туманидаги Шимолий Фаргона каналигача, гарбдан Фаргона вилояти Бувайда тумани ва Поп тумани, шаркдан Наманган шахри, жануб томондан Андижон вилоятининг Улугнор ва ^оракалпок чуллари (Марказий Фаргона чуллари), жануби-гарбий томондан Фаргона вилоятининг Бувайда туманигача булган ораликда жойлашган майдонлар Наманган вилоятининг жануби-гарбий кисмини ташкил этади. Уз навбатида бу худуд жануби-гарбий Наманган диалектал ареали хисобланади.

Узбек миллати уз этник таркибининг

серкирра ва мураккаблилиги билан бошка туркий халклардан ажралиб туради. Бу хол узбек тилининг куп шевали тил булишига хам асос булган [Эргашев 2012, 3. Маркаев 2008, 13].

Худудда кадимдан туркий уруглардан коракалпок, урганжи, элатан, улмас, катта улмас, киёт, курама, сарой, катагон, олчин, кораёнток, мадёр (монжор), момохон, найман, козок, бешсерка (Мингбулок т.), бешсари (Поп т.), кенагас, туда, кирчин, уйгур, керайит кабиларнинг истикомат килгани кишлок номларида, яъни этно-топонимлардан хам яккол куриниб туради.

Муайян бир худудда кечаётган этнос-лараро тил муносабатларнинг ривожланиш даражаси ва кулами куп жихатдан мазкур худуд ахолисининг этник таркибига боглик булади. Маълумки, турли этник жамоалар орасидаги узаро этник муносабатлар этносларнинг аралаш ёки ёнма ён яшайдиган худудларда кизгин кечади [Абдуллаев 2005, 47].

Жануби-гарбий Наманган шевалари ареали хам кадимдан айнан шундай этномулокот худуди хисобланади.

^адимдан ЖГН худуди ахолисининг асосий кисмини узбеклар, тожиклар ва киргизлар ташкил килган. Бундан ташкари, ушбу диалектал ареалда тарихнинг турли боскичларида кучиб келиб, урнашиб колган куплаб турли этнос вакилларининг [Абдул-лаев 2005, 20,40] авлодлари хам истикомат киладилар.

Тилшунос олим Худойберди Донёров хак-коний таъкидланганидек: "узбек миллати-нинг сон ва таркиб жихатидан энг катта компонентини кипчок - узбеклар ташкил этади. Бу компонентнинг асосий кисми тарихий хронологик нуктаи назардан узбек миллатининг таркибига энг кейин кушилган, лекин айни вактда бутун миллат аъзо-ларининг ягона ва умумий номи булиб колган "узбек" номини хам шу компонент олиб келган" [Донёров 1968, 8-9. Абдиев 2017, 115].

Сирдарёнинг урта окимида яшаб турган коракалпокларнинг катта бир гурухи XVIII асрда Фаргона водийсига кучиб утганлиги

хусусида илмий манбаларда кайдлар мавжуд. Кучиб утган коракалпокларнинг аксарияти водийнинг Сирдарё ва ^орадарё киргок-ларидаги худудларига жойлашган ва Анди-жондан то ^уконгача булган худудларда утроклаша бориб, узларининг катор кишлок-ларини барпо этган [Иногамов, 1955, 78. Толстова 1959, 27-35-44. Абдуллаев 2005, 4060].

Тарихчи олим С.С.Губаева хам Фаргона водийсида жойлашган бир неча коракалпок кишлокларини курсатиб утади. Хусусан, Андижон вилоятида: Дарломон, Найман, ^ипчок, Соховат, Шеркургон, Дунгсарой, Хужаобод, Хавос, Бугази (Бобогози); Наманган вилоятида: Гуртева, (Гуртепа), Бешкапа, Чордара, (Чордона), коракалпок; Фаргона вилоятида: Такали, ^ипчок, Сойбуйи, коракалпок, ^ипчок ва бошкалар. Гарчи, водий коракалпоклари Хоразм вохасида яшовчи коракалпоклар каби мураккаб уруг-кабилавий тузилишга эга булмасалар-да, хар холда тадкикотчилар водий худудидаги коракалпоклар хам бир неча уруглардан иборат эканликларини кайд этганлар. Хусусан, Фаргона коракалпок-ларини махсус урганган Л.С.Толстова водий-да мангит, кенегес, кипчок, кунгирот каби коракалпок уруглари яшаганликлари, улар уз урнида бир канча майда кавмларга булинганликларини таъкидлайди [Толстова 1959, 27-35]. Масалан, олим таъкидлаган, шуйит, хитой-кипчок, момохон, бессари, уйручи, найман, кенегес, уругларининг вакиллари хозирда хам ЖГН худудида истикомат килиб келмокда. Уларнинг кишлоклари хам уз уруглари номи билан аталади.

Тарихчи олим У.Абдуллаев 1909 йилда нашр этилган "Фаргона вилояти ахоли жойлари руйхати"да ....чуит (шуйит), уюрчи, ...кенегез, найман... каби коракалпок уругларининг номи билан аталувчи ахоли манзилгохлари курсатиб утилганлигини таъкидлайди [Абдуллаев 2005, 67].

Тил этносни белгилаб турувчи асосий белгилардан хисобланади. Кишиларнинг асосий алока воситаси сифатида улар уртасидаги ижтимоий-иктисодий муносабат-

ларни белгиловчи, уларни юзага чикарувчи хамда ана шу муносабатлар оркали ривожланувчи ижтимоий табиатга эга ходисадир.

Жануби-гарбий Наманган худудида хам кадимдан яшаб келган турли этносларга мансуб халклар хакидаги маълумотлардан диалектал ареалнинг хар бир гурух шохобчаларида ана шу этник гурухларнинг тил унсурлари, этнографик белгилари кузга ташланади [Аскаров 1997, Шониёзов 1990, 5. 2001. 92. Ишандадаев 1967, 19. Спришевский 1963, 21].

Шуни такрорлашга тугри келадики, мазкур халклар, бир гурух шуро тарихчилари таъкидлаганларидек, факат эрон тилларида сузлашувчи халклардангина иборат булмай, уларнинг катта бир гурухи туркий тилнинг турли лахжаларида гаплашганлар. Аникрок килиб айтганда, бу худудларда антик ва илк урта асрларда туркий тилда сузлашувчи халклар хам яшаб [Абдуллаев 2005. 264-285], улар минтакада кечаётган ижтимоий-иктисодий ва маданий, жумладан, этно-лингвистик жараёнларда фаол иштирок этганлар.

Жануби-гарбий Наманган ареалида хам этнослараро тил муносабатлари кадим даврларданок бошланган ва бу жараён асоси куйидаги икки йуналишда ривожланиб борган: биринчи йуналишда тиллараро коришув (метизация) туркий тилнинг турли лахжаларида сузлашувчи уруг ва кабилалар ичида юз берган булса, иккинчисида эса туркий тилли халклар билан туркий булма-ган этносларнинг тиллари уртасида чатишув (гибридизация) содир булган.

Тарихдан аёнки, милоддан олдинги III асрда Сирдарёнинг урта окимида ^анг (^анха) давлати ташкил топган эди. Бу давлат тарихда Кангуй номи билан хам маълум. Тадкикотчилар ушбу давлат ахоли-сини этник жихатдан бир хил булмаганлиги, давлат худудида эрон тилли халклар (хусусан, сугдийлар, ассианлар, аслар) билан бирга туркий тилда сузлашувчи этнослар хам яшаганликларини айтиб утадилар [Гумилев 2007, Аскаров 2015, 678, Шониёзов 1990, 178, 2001, 114. Абдуллаев 2005, 183-200].

^Hru эра apa^acuga ymöy gaBnaT axonucu hkkh Tunga (эрон Ba TypKHH Tunnapga) cy3namraHnap. KeHuHpoK ymöy xygygra Kynnaö TypKHH Tunnu этнoc.пapнннг Kynuö Ke^HmH HaTH^acuga, öy epga TypKHH этннк KaTnaMHHHr MaBKeu opTuö öopraH, oKuöaTga axonuHHHr TypKuHnamumu KynaHraH.

TypKHH Ba TypKHH öynMaraH этнoc.пap opacugaru th. anoKanapu h.k ypTa acpnapga xaM KeHraHHÖ öopgu. By gaBpga MHHTaKaHHHr öup KaTop xygygnapuga axonu TypKHH Ba cyrg Tunnapuga cy3naraH. HyHOHHH, MaxMyg KomrapuH XI acpga fflapKHH TypKHCTOHHHHr «aHyöugarH maxapnapga myHHHrgeK, Hy Ba Tanac BoguHcugaru axonu TypK Ba cyrg Tunnapuga rannamraHnuKnapu, axonu hkkh Tunnu 6y.nraH.napH xaKuga xaöap öepagu. X-XI acpnapga fflapKHH TypKHCTOHgaru BanacoryH maxpuga öup BaKTHHHr y3uga axonu xaM TypKna, xaM cyrgna cy3.amraH.ap. MaxMyg KomrapuH y3HHHHr "TypKHH Tunnap geBOHu" acapuga BanacoryHgaru cyrguHnap xaKuga ranupuö, "Byxopo Ba CaMapKaHggaH Kynuö öopraH cyrgoK^ap BonacoryHga «oHnamuö KonraH Ba TypKuHnamuö KeTraH" geö e3raH эgн [KomrapuH 1960-1963, 486].

Typnu MunnaTnapHHHr öupuKyBHgaH TapKuö ToHraH ®FH axonucu ynyH a3angaH hkkh TunnunHK xoc öynraH. XIX-XX acp öomnapuga BoguH xygyguga y3öeK-To^HK, y3öeK-yHryp, y3öeK-KHpFH3 Ba y3öeK-KopaKannoK hkkh TunnunHK xonaTnapu Ky3aTHnagu. HaTH^aga roKopugaru hkkh TunnunHK xogucacu Ba ynapHHHr TapKanum KynaMH xygygga Typnuna öynuö, öy h^thmohh xogucaHHHr cogup öynumu этннк MyxHT öunaH öeBocuTa öof.hk öynraH.

^aHyöu-FapöuH HaMaHraH meBanapu y3öeK meBanapuHHHr khhhk öup

öynaru xucoönaHagu. ffleBa BaKunnapu öup xygygga amamnapura KapaMacgaH, xap öup moxoöna y3ura xoc ^oHeTHK, .tckchk Ba Mop^onoruK xycycuaTnapra эгa. ffleBa apeanu yMyMy3öeK meBanapuHHHr ^oHeTHK, neKcuK, rpaMMaTHK cTpyKTypacugaru yMyMHH yxmam-nuKnapra moc KypuHumnapra эгa öynca-ga, ynapgaH aHpuM KyHugaru ^oHeTHK-neKcuK xycycycuaTnapu öunaH ^apKnaHagu:

1) KunnoK nax^acura MaHcyö meBanap

rypyxuga: a) "H"noBHunap: [Hyp] rop, [HbinoH] h.oh, [Htn] un, [HyMono] gyManaMoK, [maHga] my epga Ba ö.; ö) noBnunap: [®yp] rop, [:®:3H3//:®3Hra] aHra, [mYHTtn] myHgaH kh.hö, [:®b:nroTTbH//:®:bFbö^Ttb] hhkhö KeTgu Ba ö.;

2) KapnyK nax^acura MaHcyö meBanap rypyxuga: [MaH] MeH, [hhho3£>h] axmu, Ty3yK, [copna//c3pna] capno, cen, [a:mi] aHa my, [mэgэ] my epga, [Ha«a] aHra, [MaöY//Maöt] MaHa öy Ba ö.;

3) apanam meBanapga cy3namyBHHnap rypyxuga: [мэцa//мэцэ] MeHra, [HHH03bH//öup HupoHnu] axmu, Ty3yK, [öyFHa//öexHa//TyHYH] aennap Hapca conaguraH TyryH, [capbMcoK//coMcoK] capuMcoKnue3 Ba öomKa öup KaHna my Kaöu KypuHHmnap öunaH ^apKnaHHmHHH Ky3aTHmuMH3 MyMKHH.

ffleBanapuHHHr ^oHeTHK-^oHonoruK Taöu-aTH cy3napga, rpaMMaTHK maKn-napga «uno-naHagu. MyaHaH meBa apeanHHHr öomKa meBa-napgaH ^apKnaHguraH .hcohhh Kuppanapu yHHHr neKcuK KaTnaMHga KynpoK Ky3ra Tamna-Hagu. ^aHyöu-FapöuH HaMaHraH meBanapu cy3 - TepMHHnapu Ba ynap aHrnaTraH MatHonap Typ^a, paHr-öapaHr. HeKHH ynapHHHr öapnacu xanu MyKaMManpoK TynnaHuö, ypraHHnraHH HyK. fflyHH Ha3apga TyTuö, ®FH meBanapu neKcuK KaTnaMHHH ^oHeTHK-^oHonoruK cTpyK-Typacugaru öenrunapra Kypa, KyHugaru rypyxnapra a^paTHm MyMKHH:

I. OaKaT meBara xoc cy3 Ba TepMHHnap [AgaöuH Tunga ynpaMaHguraH, meBa TapKH-öuga KynnaHyBHH aHpuM H^THMouH-MaumuH coxanapra, nopBanunuK, gexKoHnunuK, xyHap-MaHgnunHKKa oug neKcuK öupnuKnapHH TepMHH geö KynnagHK], KymMa cy3 Ba öupuK-Manap.

1. AgaöuH Tunga ynpaMaHguraH, $aKaT meBara xoc cy3 - TepMHHnap:

[mtHga] - KaTTHK TaHanu, MacanaH, MaKKa-«yxopu, Fy3a, ok «yxopu Kaöu ycuMnHKnap ypuö onuHraHgaH cyHr ungu3H öunaH ep ycTHga KonraH noacu.

ffleBaga [neKbTM3K] Ba [TYnnbK] cy3napu y3apo MatHogom. [mbHga] xen KanoH roMmoK-noanu ycuMnHKnapra HucöaTaH KynnaHMaHgu. BupoK «aHyöuH ^o3ofhctoh y3öeK meBa-napuga [mtHga] THKaHnu öyToK MatHocuga KynnaHagu [MyxaMMag^oHoB 1981,177].

[чекьтмэк] ва [тупчьк] - юмшок пояли усимликлар (шоли, арпа, бугдой, курмак, ажирик каби) уриб олингандан сунг илдизи билан ер устида колган пояси. [шъйдэ] [чекьтмэк] ва [тупчьк] сузларидан англатган маъносига кура фаркланиб, уларга синоним була олмайди.

[чекьтмэк] шевада омоним суздир: а) яроксиз холга келган супурги; б) балик тутиш кармоги ипига (илмогидан 3-5 см юкорига) урнатиладиган металл парчаси; [бэчкъ] эртапишар экинлардан сунг бушаган майдонларга хайвонлар учун озука сифатида сепиб устирилиб, кеч кузгача уриб олина-диган экин номи; [увуз] - сигир янги туггандан кейин икки, уч кунгача согиб олиниб тукиб юбориладиган сут. Бу суз Узбекистоннинг барча диалектал ареалида, хатто ^озогистон Республикасининг узбек шеваларида хам мавжуд: [увуз] (Гурлан, Янгибозор), [овуз] (Х,озарасп), [увъз] (^овчин ва Туркистон кипчок шевалари), [эгьзлэк] (^ашкадарё), [огиз] (Тошкент[ Ишаев 1990, 12]) каби; [вэссэ] - иморатнинг уй тусинлари орасига ташланадиган тахта; [хэвэн] - синчли уйларнинг ички устун-ларига нисбатан диогнал тарзда урнатила-диган узун ёгоч; [чэркы] - чинни ва сополдан ишланган саёз куюк таомлар идиши; [делтэ//тулто] - каймок киздирилганда сунг хосил булган сарёг куйкаси; [тупкэ] - овлок жой, [жукум] - аразлашиш; [эгъл] - молхона, [чыпэц] - куп, мул; [кугэ//кега] (кул ва зовур арикларда усадиган куп йиллик усимлик, жануби-гарбий Наманган ахолиси ундан турли нарсаларни бог холатига келтириш учун боглик сифатида фойдаланади. (Наманган шахар, Чорток, Уйчи каби карлук лахжаларида [луг//лук] деб номланади); [сэтъл] - сирланган, икки томонида ушлай-диган кулоги бор металл идиш, (рус: кострюль); [супьлтырык] - ёш угил болалар дупписининг уртасига майин юнгли куён ёки тулки терисидан бир парчасини тикиб куйиш; [суппь] бош кийим - шапкаларнинг тепа марказига думалок холда урнатиладиган момик иплар йигиндиси каби.

2. Номемаси адабий тилдаги сузлардан фарк килмаса-да, лекин шевада бошка маъно

англатувчи сузлар: [тьрънкэ] - металдан ишланган суюк ва куюк овкатлар учун чукур ва саёз идиш тури; [чьнь] - чинни коса; [ура//урэ]- кишда сабзавот сакловчи жой; [мэллэ] - пахта териш этаги, [кулэк] - бир арикдан иккинчи бир арикка сув олинадиган жой; [супэ] - арикдан сув олинадиган зинали жой; [вэх-вэк] - омоним: ховликма одам, хашарот тури.

II. Фонетик конуниятлар асосида юзага келган лексик бирликлар.

1. ^ушма феъл ёки етакчи феъл + кумакчи феъл типидаги феъл кушилмаларининг ягона ургу олиб, сандхи (sandhi [Бунда икки сузнинг талаффузи жараёнида олдинги суз нихоясидаги ундош кейинги (бошланувчи суз) товушга мослашади ёки дастлабки сузнинг охирги товуши (кейинги суз унли билан бошланса) жаранглашади: белакэдэм//белагэдэм (ад.: бошка (узга) одам) каби.]) холатида бугин ёки товуш тушиши натижасида бир суз холига келиб колиши: "й"ловчиларда: [эпчьк]; "ж"ловчи-ларда: [а:чык] олиб чик; "й"ловчиларда: [эбэр]; "ж"ловчиларда: [эппэр] олиб бор; "й"ловчиларда: [эпкэт]; "ж"ловчиларда: [экьт] олиб кет; [ъчвэр // хуплэвэр] ичиб юбор; [тэшлэвэр//этвэр// ъргыт//ъргытвэр] ташлаб юбор, отиб юбор; [сэвэр] солиб юбор; [эвэр] олиб юбор каби.

2. Адабий тилдаги шаклига нисбатан кучли фонетик узгаришга учраган сузлар: [йъ:нэ] игна; [йовын] омоним: ёгин, ёпинмок; [йэвын-чэчьн] ёгин-сочин, ёгингарчилик; [мэмэхэнэ] мехмонхона; й"ловчиларда: [шунэп]; "ж"лов-чиларда: [шуйтьп] шундай килиб; [эхлэ] хатламок//сакраб утмок; [хьшшэ] шиша; [тевьп] табиб; [ухлэт] утлат-мок; [кэхнэ] катнамок; [кахлэмэ] катлама (козонда ёг билан ёки ёгсиз пишириладиган нон тури); [пэлчы] фолбин; [пэкэс//телкэ] факат//русча: только каби.

III. Узига хос морфемик структурага эга булган сузлар.

1. Жануби-гарбий Наманган кипчок шевалари учунгина хос булган аффиксларга эга лугавий бирликлар:

-(э)вгыч//-вгыч: аффикси шевада икки хил функцияда кулланади:

а) [^й+эвгыч] куйканак// куйинчак, [сэл+эвгыч] куракча, бирор нарса соладиган идиш, ^рэ+вгыч] (мурват), ^зэ+вгыч] тузовчи, тузатувчи - уста, [сэвев+гъч// сэвэчъп] савагич каби сузларда суз ясовчи;

б) [бэр+эвгыч] борадиган; [эл+эвгыч] оладиган, [ъшлэ+вгыч] ишлайдиган каби сузларда лугавий шакл хосил килувчи кумакчи морфема.

-мэ//-мэ аффикси: а) [йыр+мэ//жыр+мо] ёрик, [йэрэ+мэ] ярокли, [кэт+ыр+мэ] котирма - таом номи, [сэл+мэ] арикка сув димлаш учун куйиладиган тугонча каби сузларда суз ясовчи; б) [сьнэ+мэ] синалган, ^зэ+мэ] тузатилган, [эшык+мэ] шошилган, сабрсиз киши каби сузларда сифат-дошларнинг лугавий шаклини хосил килувчи кумакчи морфемадир.

-чэ//-нэ аффикси: а) [бэ:+нэ//бэгэнэ] боя, хали, аввалрок каби сузларда суз ясовчи; б) [жъч+чэ//эз+нэ] пича, озгина каби сузларда лугавий шакл хосил килувчи кумакчи морфема вазифасида кулланган.

2. Адабий тилда мавжуд узак ва суз ясовчи аффиксларнинг шевада адабий тилдан фаркли суз ясаши: [гэп+чъл] сузамол, сузга уста; "й"лов-чиларда: [буй+лэ]; "ж"ловчи-ларда: [мэй+лэ] сувга тушишдан олдин сувни буй билан улчаш; [чэрпэй+лы] чорпахил -тулача одам; [курмэ+ч// кугырмэ+ч// кугырмэ+ч] майда гурунчдан ёки бугдойдан ковуриб тайёрланадиган таом: ковурмок+ч; [кырмэ+ч] козоннинг тагида куюк овкатнинг ёпишиб, ута пишиб кетган кисми, козон кириш оркали тозаланади: кирмок+ч; [ъл+пьс] секин харакатланувчи одам: илдам+эмас каби.

3. Компонентлари адабий тилда булиш, булмаслигидан катъий назар, адабий тилда учрамайдиган шевагагина хос булган кушма суз ва бирикмалар: [дэлы-гулъ] тузук, яхши: [дэлы-гYлъгэ куйыпты] ишни яхши килибди, бажарибди, [чэвэр кейнэгьмдъ дэлы-^лъгэ куйып тькьпть] чевар куйлагимни яхши тикибди); [кулэнтэйэк] пайпок ёки пайтава-сиз оёк кийим кийиш; [кэлэцьр-кэсэцыр// кэлэць-кэсэцы] бегона, хеч кимга ёкмайди-ган одам; факат аёлларга нисбатан: [тьлль-жоглы] гапга уста; [куллы-эйэхлы] эпчил,

чаккон; [сьрымтэ] хеч нимасиз, хеч вакосиз, хеч нимаси йук одам: [сьрымтэ буп утырыппэн] хеч нимасиз (хеч вакосиз) утирибман; [эзвэлэжэхэн] мул, жуда куп; [дYCЭмбэ//дYCЭлэмбэ] икки баравар куп// меъёрдан ошик (тожикча: ду бора): [чэркыдэ эш дYCЭмбэйдь//дYCЭлэмбэйдь йэвулдык] лагандаги ош жуда куп эди, еб булдик каби.

Жануби-гарбий Наманган шеваларига хос сузларнинг лексик табиати, семантик струк-тураси турли омилларнинг таъсири туфайли юзага келганки, бундай сузларнинг айрим-лари адабий тилда йук булиб, улар шевалардагина учрайди: шъйдэ, чекьтмэк, тYпчьк, бэчкъ, YBYЗ, хэвэн, чэркы, тYпкэ, жYKYм, эгъл, чыпэц, кугэ//кега, сэтъл, супьлтырык, суппь каби.

Мазкур худуд шеваларини кузатиш натижасида: бир шева ареали хамиша хам доимий бир кенгликни ташкил этмай, у бир неча туман, кишлок ва овулларни, камраб олиши, аралаш шеваларнинг пайдо булиши, уларнинг кенгайиши хамда бошка тил ва лахжаларга мансуб ахолининг янги маскан-ларга кучиб келиб урнашганда бир шеванинг иккинчи шевага таъсирида синтезлашиш жараёни содир булиши аникланди.

Жануби-гарбий Наманган шевалари ареалида хам аралаш шеваларда сузлашув-чилар гурухини Мингбулок туманининг Жомашов шахарчаси, Дамкул-Маззанг ва Гулбог кишлоклари ахолиси ташкил этади. Улар нуткида карлук ва кипчок лахжа унсурлари баравар кулланади: [мэца//мэцэ] менга, [нинэзьн] тузк, бир чиройли, [бугча // бехча // тYЙYн] нарса солинган аёллар тугуни, [сарьмсэк//сэмсэк] саримсокпиёз каби. Бунга карлук шева вакилларининг ЖГН худудида янги экин майдонлар барпо этиб, ерларни узлаштириш максадида вилоятнинг турли жойларидан кучиб келиши ва узаро алока-аралашув муносабатлари икки хил лахжада амалга ошганлиги сабаб булган.

Бугунга келиб, диалект ареаллари ораси-даги фарклар давр таказоси - фан-техника, электрон ахборот технологияларининг тарак-киёти натижасида аста-секин йуколиб бормокда. Жануби-гарбий Наманган худуди-нинг маълум шева ареалларида лексик

жихатдан тубдан фарк килувчи бирликлар факат шу кичик шева ареалига тегишли ахолининг уз этнографиясига, урф-одатлари, анъаналари доирасида ривожланганлиги сабабли сакланиб келмокда.

Мазкур диалектал ареал боглик ва конвергент изоглоссалардан ташкил топган. Боглик изоглоссалар бир генетик умумий-ликка эга булганлиги учун кипчок шеваларда уз урнига эга холда ривожланди, фонетик-фонологик узгаришлари билан кулланмокда. Уларда узаро тарихий-генетик кариндошлик тил белгилари мавжуд. Конвергент изоглоссалар эса узок даврлар бир худудда якин алокада булиш натижасида ареал умумий-ликнинг вужудга келиши асосида хосил булган. Бундай изоглоссалар кариндош булмаган тил оилаларининг узаро муноса-бати оркали пайдо булган. Шева ареалида боглик изоглоссалар куп, конвергент изоглоссалар эса айрим кичик худудлардагина кузга ташланади.

Боглик изоглоссаларнинг киёсий-генетик тахлилидан англашиладики, худудга аввал-рок урнашган ахоли, асосан, кипчок лахжасида сузлашувчилар булиб, колганлари кейин кучиб келган карлук шева вакил-ларидир.

Бир катор боглик изоглоссалар худудда "ж"ловчи ва "й"ловчи кипчок шевалари коракалпок уругларининг кучиб келиб, Сирдарёнинг серут чап киргогига урнашиши, узбек уруглари билан узаро иктисодий, маданий-маиший алокалари натижасида вужудга келган [Толстова 1959, 27].

Конвертгент изоглоссаларнинг типологик тахлилидан маълум булади-ки, Марказий Фаргона чулларини узлаштириш учун ишчи-дехконларнинг оммавий сафарбарлиги, техника ишларини жонлантириш максадида русийзабон ва форсийзабон ахолининг кучи-риб келиниши, йирик шахарлар ва кишлок-лардан карлук лахжаси вакилларининг оилавий келишлари, ахоли вакилларининг, айникса, маззанг (форсча "марди зан". Мингбулок тумани Дамкул-Маззанг киш-логида) элатини чул худудига кучирилиши -таркок элатни бир жойга тупланиши гибри-дизацияни вужудга келтирди. Бу жараён

жануби-гарбий Наманган шеваларида диалектологик узига хосликларни юзага келиш сабабларидан биридир.

Дархакикат, билдириладиган хар кандай фикрнинг ашёвий кобигини акустик бирликлар - товушлар ташкил этади. Суз таркиби-даги товуш кобиги худудий, хатто индивидуал - шахсий фарклар билан идрок этилади. Бу хол айрим худудий тилларнинг узига хос жихатларини курсатишга хизмат килади. Жануби-гарбий Наманган диалектал ареали узига хос ва умумузбек шевалари билан ухшаш куйидаги фонетик хусусият-лари билан белгиланади:

а) контраст жуфт унлиларнинг мавжуд-лиги ва бунинг натижасида сингармо-низмнинг сакланиши, яъни айрим туркий тилларига хос булган товушларнинг асос ва аффиксал морфемаларда уйгунлашиши: [пэхтэ] пахта, [мэнты] манти, [бэлык] балик, [бэрыннэр] боринглар, [йэннэр] енглар, [чыкыннэр] чикинглар, [бэрэдыгэн] борадиган каби;

б) суз бошида келган урта кутарилиш унлиларининг дифтонглашуви: [ьекън] экин, [ьеэккъ кулъ] икки кули, [ъена] она, ^ет] омоним: ут, утмок феълидан ташкари, [wетын], [ьэгьб пэр//ьэгвэр] эгиб бер каби. Таккосланг: "й"ловчиларда: [эккъ кулъ], "ж"ловчиларда: [ъекъ кулъ] тарзида кузатилади.

в) "ж"ловчиларда хам "й"ловчиларда хам киска-чузик унлилар маъно фаркламайди. Бу кадимги туркий ва эски узбек тилининг рудименти - колдиги булиб, айрим сузлар-дагина фонематик холда учрайди. Х,озирда ундош товушларнинг тушиб колиши сабабли чузиклик мавжуд: [шэ:р] шахар, [бэ:р] бахор, [су:] сув, [кэлу:дъ] келганди, [бэру:дъ// бэрувдъ] борганди, [кэ:] кол, [кэ:] кел, [бусэ:] булса каби;

г) "ж"ловчиларда суз бошида й ундоши-нинг дж га утиши: [джул] йул, [джур] юр, [джэцэ] янга, [кезьщдъ джум] кузингни юм каби;

д) "й"ловчиларда суз боши, уртаси ва охирида й ундошининг орттирилиши (пайдо булиши): [йъп] ип, [йълэн] илон, [рэйьс] раис, [сэрпэй] сарпо, [эwрэй] обру каби;

ж) "ж"ловчиларда суз бошида й ва дж ундошининг тушиши: [ърьц] йиринг, [ърьк] йирик, [ъркан] жиркан, [ъртаки] жиртаки// жиззаки каби.

з) барча кипчок шеваларига хос булмаган товуш алмашинувини кузатиш мумкин: й>г: [туймэ] тугма, [туйсэ] тугса; в>п: [сев] соп (кетмоннинг сопи); х>с: [укэхъ] укаси, [бэлэхьнъ] боласини; х>ш: [эхнэкэ//эхнэкэ// онохноко] ана шунака, [мэхнэкэ//мэхнэкэ// мэнэхнэкэ] мана шунака, х>к: [кэхтэ] каёкда, [ухмънан//ухмэн] ук билан, х>т: [сьйьрдъ ухлэт] сигирни утлат, [кэхнэйэптъ] катнаяпти; узлашмаларда: [мэхнэ] машина, [мэхьнэхънъ] машинасини каби.

Жарангсиз сиргалувчи тил олди с, ш, т ва к ундошиларининг жарангсиз сиргалувчи бугиз ундоши х га алмашиши бошка узбек шеваларда кузатилмайди. Бу ходиса факат Мингбулок тумани Гуртепа, Узгариш, Мулкобод, Узунтепа, Уртакишлок, Шурсув, Баланд Гуртепа, ^ушкишлок, Бешбанги кишлоги ва бошка кишлоклар шевалари "й" ловчиларигагина хослиги жуда характерли-дир: [укэхъ, бэлэхьнъ; эхнэкэ//эхнэкэ// онохноко, мэхнэкэ// мэхнэкэ//мэнэхнэкэ, мэхнэ, мэхьнэхънъ, кэхтэ, ухмънан//ухмэн, сьйьрдъ ухлэт, кэхнэйэптъ] каби. "X" лашиш мазкур шеванинг узига хос хусусияти булиб, бошка шевалардан фарклаб туради;

Жануби-гарбий Наманган шевалари куйидаги узига хос морфологик хусусият-ларга хам эга:

а) хозирги-келаси замон сифатдошининг -вгыч//-эвгыч//-увгъч вариантлари ута кенг куламда, шева ареалининг барча худудида кулланиши: [бэрэвгыч одам] борадиган одам, [керевгъчмэн] курадиганман, [йувэвгычмэн] ювадиганман, [бълэвгычмэн] билиб куядиган одам каби;

б) утган замон булишсиз шакли туслан-ганда шахс-сон кушимчалари булишсиз-ликни ифодаловчи йук; сузидан кейин кушилиб кулланиши: [бэргэн йехмэн//бэргэн йехсэн] борганим йук//борганинг йук, [кыгэн йехмэн//кыгэн йехсэн] килганим йук//килга-нинг йук, [кергэн йехмэн//кергэн йехсэн] курганим йук, курганинг йук, [эгэн йехмэн//эгэн йехсэн] олганим йук, олганинг йук каби. Мазкур морфологик холат -кушимчаларнинг сузларга алмаштириб кушиш худуднинг "ж"ловчи шева вакиллари нуткида хам, "й"ловчи шева вакиллари нуткида хам учраши кузатилади.

в) -да юкламасининг фонетик варианти -тэ нинг мавжудлиги хамда унинг кипчок лахжасига мансуб "й"ловчилар гурухи шевасида, асосан, феълларнинг барча замон шаклларидан кейин кенг ва ута фаол кулланиши: [эйттъмтэ] айтдим, [эйтYвдьмтэ// эйгу:дьмтэ] айтганман, [эйтйэппэнтэ] айтяпман, [эйтэмэнтэ] айтмокчиман каби. Бу ходиса факат Мингбулок тумани Баланд Гуртепа, Гуртепа, Узгариш, Уртакишлок, Узунтепа, Мулкобод, Думса, ^ушкишлок кишлок шевалари "й" ловчиларигагина хослиги жуда характер-лидир. Бизнингча бу ходиса харакат жараён-ларини бажарилишига булган муносабат-нинг сузловчи томонидан алохида, катъий ишонч ва кучли таъкид оркали ифодаси хисобланади.

Жануби-гарбий Наманган шевалари лисоний хусусиятлари узида халкимизнинг ва узи амалда кулланаётган худуд ахлининг тарихий йули - ижтимоий-иктисодий, маъна-вий-ахлокий, маданий-маърифий жихатлари-нинг шаклланиши, бойиши ва ривожланиш жараёнлари хакида ишончли ва бой маълумотлар бера олади.

Фойдаланилган адабиётлар

[1] Абдиев М. Худойберди Донёров // Узбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 2017. - № 4.

[2] Абдуллаев У. Фаргона водийсида этнослараро жараёнлар (Х1Х-ХХ аср бошлари). Тошкент: Янги аср авлоди, 2005.

[3] Аскаров А.А. Некоторые вопросы истории становления узбекской государственности // ОН Узб., 1997. - №3.

[3] Бердиалиев А., Мадвалиев А., Рахмонкулов А. Таникли шевашунос // Узбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 2017. №, 5.

[5] Гумилев. Л.Н. ^адимги турклар. - Тошкент: Фан, 2007.

[6] Донёров Х. Узбек халкининг шажара ва шевалари. - Тошкент: Фан, 1968.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

[7] Иногамов Ш.И. Этнический состав населения этнографическая Ферганской долины в границах Уз ССР: Автореф. дис. ...канд. истор. наук. - Ташкент, 1955.

[8] Ишаев А. Узбек диалектал лексикографияси. - Тошкент: Фан, 1990.

[9] Ишандадаев Д. Наманган атроф тожик ва узбек шеваларида суз ясашнинг айрим хусусиятлари (тожик ва узбек тиллари узаро таъсири масаласига доир). Фил. фанл. номз. ...дис. автореф. - Тошкент, 1967.

[10] Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук // Мулокот. - Тошкент, 1998. - № 5.

[11] Кошгарий Махмуд. Девону лугат-ит турк. I том. - Тошкент, 1960-1963.

[12] Кошгарий Махмуд. Девону лугат-ит турк. Индекс - лугат. - Тошкент: Фан, 1967.

[13] Маркаев К.Ш. Узбек тили этнонимларининг лисоний тадкики. Фил. фанл. номз. ...дис. автореф. - Тошкент, 2008.

[14] Мухаммаджонов Жанубий ^озогистондаги узбек шевалари. - Тошкент: Фан, 1981. -Б.177.

[15] Наманган вилояти статистика бошкармасининг 2018 йил 2 мартдаги № 01/2-01-08-321-сонли маълумотномаси.

[16] Спришевский В.И. Чустское поселение (к истории Ферганы в эпоху бронзы). Автореф. дис. ... канд. истор. наук. - Ташкент, 1963.

[17] Толстова Л.С. Каракалпаки Ферганской долины. - Нукус: Каракалпакское государственное издательство, 1959.

[18] Шониёзов К. Канг давлати ва канглилар. - Тошкент: Фан, 1990.

[19] Шониёзов К. Узбек халкининг шаклланиш жараёни. - Тошкент: Шарк, 2001.

[20] Шониёзов К. ^арлук кабиласи ва унинг тили хакида айрим мулохазалар// Адабиётшунослик ва тилшунослик масалалари. - № 4. - Тошкент, 1962.

[21] Эргашев А.А. Андижон вилояти этнотопонимларининг ареал-ономастик тадкики. Фил. фанл. номз. ...дис. автореф. - Тошкент, 2012

References

[1] Абдиев М. Худойберди Донёров // Узбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 2017. - № 4.

[2] Абдуллаев У. Фаргона водийсида этнослараро жараёнлар (Х1Х-ХХ аср бошлари). Тошкент: Янги аср авлоди, 2005.

[3] Аскаров А.А. Некоторые вопросы истории становления узбекской государственности // ОН Узб., 1997. - №3.

[3] Бердиалиев А., Мадвалиев А., Рахмонкулов А. Таникли шевашунос // Узбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 2017. №, 5.

[5] Гумилев. Л.Н. ^адимги турклар. - Тошкент: Фан, 2007.

[6] Донёров Х. Узбек халкининг шажара ва шевалари. - Тошкент: Фан, 1968.

[7] Иногамов Ш.И. Этнический состав населения этнографическая Ферганской долины в границах Уз ССР: Автореф. дис. ...канд. истор. наук. - Ташкент, 1955.

[8] Ишаев А. Узбек диалектал лексикографияси. - Тошкент: Фан, 1990.

[9] Ишандадаев Д. Наманган атроф тожик ва узбек шеваларида суз ясашнинг айрим хусусиятлари (тожик ва узбек тиллари узаро таъсири масаласига доир). Фил. фанл. номз. ...дис. автореф. - Тошкент, 1967.

[10] Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук // Мулокот. - Тошкент, 1998. - № 5.

[11] Кошгарий Махмуд. Девону лугат-ит турк. I том. - Тошкент, 1960-1963.

[12] Кошгарий Махмуд. Девону лугат-ит турк. Индекс - лугат. - Тошкент: Фан, 1967.

[13] Маркаев К.Ш. Узбек тили этнонимларининг лисоний тадкики. Фил. фанл. номз. ...дис. автореф. - Тошкент, 2008.

[14] Myx,aMMag®OHOB ®aHy6uM ^O3OFHCTOHgaru y36eK meBanapu. - TomKeHT: OaH, 1981. -E.177.

[15] HaMaHraH Bunoaru CTaTHCTHKa 6omK;apMacuHHHr 2018 Man 2 MapTgaru № 01/2-01-08-321-coHnu MatnyMOTHOMacH.

[16] CnpumeBCKuM B.H. HycrcKoe noceneHue (k HCTopuu OepraHbi b эпохy 6poH3bi). ÄBTope^. guc. ... KaHg. HCTop. HayK. - TamKeHT, 1963.

[17] ToncTOBa H.C. KapaKannaKH OepraHCKoM gonuHbi. - HyKyc: KapaKannaKCKoe rocygapcTBeHHoe rogaTenbcrao, 1959.

[18] ffl0Hue30B K. KaHF gaBnaTH Ba KaHFnunap. - TomKeHT: OaH, 1990.

[19] ffl0Hue30B K. Y36eK xan^uHHHr maKnnaHum ^apaeHH. - TomKeHT: fflap^, 2001.

[20] ffl0Hue30B K. ^apnyK K;a6unacH Ba yHHHr Tunu x,aKuga aMpuM Mynox,a3anap// Äga6ueTmyHOcnuK Ba TunmyHOcnuK Macananapu. - № 4. - TomKeHT, 1962.

[21] Эpгameв Ä.Ä. ÄHgu^OH Bunoaru этнотоnоннмnapннннг apean-OHOMacTHK TagKHKH. Oun. ^aHn. hom3. ...guc. aBTope^. - TomKeHT, 2012

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.