Научная статья на тему 'Умумий ўрта таълимда топонимикага оид билимларнинг ўзлаштирилиши'

Умумий ўрта таълимда топонимикага оид билимларнинг ўзлаштирилиши Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
1843
126
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мактаб география таълими / ҳудудий бирликлар / топонимик объектлар / географик номлар / географик номларнинг имлоси / географик дунёқараш / номларнинг луғавий маъноси. / geography education at schools / regional elements / toponymyсal objects / Geographical names / written form of Geographical names / Geographical views / meanings of Geographical names.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Абдуллаева Д. Н.

Мақолада ёшларда умуминсоний маданиятнинг шаклланишида география фанининг ўрни, география билан топонимиканинг узвий боғлиқлиги, географик дунёқараш ва маданиятнинг шаклланишида топонимик билимларнинг ўрни ва аҳамияти ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MASTERING KNOWLEDGE ON TOPONYMYCS IN SECONDARY EDUCATION

In this article the role of teaching Geographical education in forming common national culture among youth, interrelation ship between Geography and Тoponymy, and also the role of forming the culture of toponymyсal knowledge and Geographicсal out looking are discussed.

Текст научной работы на тему «Умумий ўрта таълимда топонимикага оид билимларнинг ўзлаштирилиши»

V_/

Абдуллаева Д.Н.,

Тошкент вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Табиий ва аник фанлар таълими» кафедраси катта укитувчиси

УМУМИЙ УРТА ТАЪЛИМДА ТОПОНИМИКАГА ОИД БИЛИМЛАРНИНГ УЗЛАШТИРИЛИШИ

АБДУЛЛАЕВА Д.Н. УМУМИЙ УРТА ТАЪЛИМДА ТОПОНИМИКАГА ОИД БИЛИМЛАРНИНГ УЗЛАШТИРИЛИШИ

Маколада ёшларда умуминсоний маданиятнинг шаклланишида география фанининг урни, география билан топонимиканинг узвий боFликлиги, географик дунёкараш ва маданиятнинг шаклланишида топонимик билимларнинг урни ва ахамияти хакида фикр юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: мактаб география таълими, худудий бирликлар, топонимик объект-лар, географик номлар, географик номларнинг имлоси, географик дунёкараш, номларнинг луFавий маъноси.

АБДУЛЛАЕВА Д.Н. УСВОЕНИЕ ЗНАНИЙ ПО ТОПОНОМИКЕ В СРЕДНИХ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛАХ

В статье рассматривается роль географического образования, формирования общечеловеческой культуры молодёжи, непосредственной связи географии с топонимикой, а также место и значение топонимических знаний в формировании географического мировоззрения и культуры.

Ключевые слова и понятия: школьное географическое образование, территориальные единицы, топонимические объекты, географическое мировоззрение, словарные содержания названий.

ABDULLAYEVA D.N. MASTERING KNOWLEDGE ON TOPONYMYCS IN SECONDARY EDUCATION

In this article the role of teaching Geographical education in forming common national culture among youth, interrelation ship between Geography and Toponymy, and also the role of forming the culture of toponymyсal knowledge and Geographical out looking are discussed.

Keywords: geography education at schools, regional elements, toponymyсal objects, Geographical names, written form of Geographical names, Geographical views, meanings of Geographical names.

Цаерда, цандай географик объект жойлашган, улар бир-бирига нисбaтaн цандай уринда эканлигини урганиш орцали уцувчи уар бир объектнинг уз атоцли оти, объектнинг ху-сусиятини ифодаловчи уодиса ва жараёнларнинг махсус географик атамалардан иборат эканлиги ва унинг моуиятини билиб олади.

География укувчиларда ер хакидаги ил-мий дунёкарашни шакллантиради, дунё-вий билимларни таркиб топтиради, дунё давлатлари ва турли минтакалардаги жамият ва табиатнинг узаро боFликлиги, географик объект, жараён ва ходисалар хакидаги би-лим ва тушунчалар билан куроллантиради, дунё табиий манзараси билан боFлик умумин-соний маданиятнинг таркибий кисми булган географик маданиятни тарбиялайди.

География таълими жараёнида география-нинг кизикарли томонини ошириш учун таърифланаётган атама ва номларнинг маъно-мазмуни ва келиб чикишини билишга интилиш, буни имкони борича укитувчи укув-чига етказиши мухим ахамият касб этади. Шу фикрлар нуктаи назаридан уз улкасининг тарихи, табиати, бойликларини урганишга мулжалланган экскурсиялар ташкил этиш, тугарак ишини жойлаштириш каби синфдан ва мактабдан ташкари машFулотлар мухим ахамиятга эгадир.

Бу масалалар буйича география укитувчиси куйидаги меъёрий хужжатлар буйича тулик маълумотларга эга булиши шарт:

1. Узбекистон Республикасининг 1996 йил 30 августдаги «Узбекистон Республикасида маъмурий-худудий тузилиш масалаларини хал этиш тартиби туFрисида»ни 276-1-сонли конуни1. Ушбу конун вилоятлар, туманлар, шахарлар, шахарчалар, кишлоклар, овулларни тузиш, тугатиш, уларнинг чегараларини узгар-тириш, маъмурий марказларни кучириш хамда ахоли пунктларини шахар, шахарчалар туркумига утказиш тартибини белгилайди.

2. Узбекистон Республикасининг 2011 йил 12 октябрдаги «Географик объектларнинг

1 Узбекистон Республикасининг 1996 йил 30 августдаги «Узбекистон Республикасида маъмурий-худудий тузилиш масалаларини хал этиш тартиби туFрисида»ги 276-1-сонли конуни. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1996 й., 9-сон, 139-модда; Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2004 й., 51-сон, 514-модда; 2011 й., 41-сон, 449-модда.

номлари туFрисида»ги УРК.-303-сонли конуни2. Ушбу конуннинг максади географик объектларнинг номлари сохасидаги муноса-батларни тартибга солишдан иборат. Хусусан, конуннинг 4-моддасида географик объектларнинг номларига доир талаблар белгилан-ган, яъни географик объектга берилаётган ном:

- географик объектга энг хос булган белги-ларни акс эттириши;

- мазкур географик объект жойлашган ердаги географик объектлар номларининг мавжуд тизимига мос тушиши;

- махаллий ахолининг фикрини хисобга олиши;

- коида тарикасида, купи билан учта суздан иборат булиши;

- вилоятлар, туманлар, шахарлар, шахар-чалар, кишлоклар, овуллар, ахоли пункт-ларига одамларнинг исми-шарифини бе-риш, шунингдек, уларни тарихий вокеалар шарафига номлашга, коида тарикасида, йул куйилмайди;

- кучалар, шохкучалар, махаллалар, май-донлар, боFлар ва ахоли пунктларининг бошка таркибий кисмларига айрим одамлар, жамоат арбоблари, сиёсий арбоблар исми-шарифини беришга, коида тарикасида, йул куйилмайди, Узбекистон тарихида чукур из колдирган шахслар бундан мустасно.

3. Узбекистон Республикасининг 2011 йил 12 октябрдаги «Географик объектларнинг номлари туFрисида»ги Узбекистон Республикаси Конуни кабул килинганлиги муносабати билан Узбекистон Республикасининг айрим

2 Узбекистон Республикасининг 2011 йил 12 октябрдаги «Географик объектларнинг номлари туFрисида»ги УРК-303-сонли конуни. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2011 й., 41-сон, 448-модда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 7

конун хужжатларига узгартишлар киритиш х,ак,ида»ги УРК,-304-сонли конуни1.

4. Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,-камасининг 2012 йил 16 октябрдаги «Географик объектларнинг номлари туFрисида»ги Узбекистон Республикаси Конунига мувофик географик объектларнинг номлари сохасидаги ишларни тартибга солиш чора-тадбирлари хакида»ги 295-сонли карори2. Мазкур карор билан Географик объектларни номлаш ва кайта номлаш масалалари буйича худудий комиссиялар туFрисидаги Намунавий низом тасдикланди. Ушбу комиссияларнинг асосий вазифалари деб куйидагилар белгиланди:

- географик объектларнинг Узбекистон халкининг тарихий-маданий кадриятлари ва мероси билан боFлик номлари асралишини таъминлаш, уларнинг асоссиз кайта номлани-шининг олдини олиш;

- географик объектларни Узбекистон халкининг миллий анъаналари хамда менталитетига ёт булган номлар билан кайта номлаш ва уларга ном беришга йул куймаслик;

- географик объектларни номлаш ва кайта номлашда махаллийчилик, ошна^ай-нигарчилик, хизмат мартабасини суиистеъмол килиш холларини истисно килиш.

Юкоридаги меъёрий хужжатларда белги-ланган Узбекистон Республикасидаги худудий бирликлар, ахоли пунктлари, ташкилотлар ва бошка топонимик объектларга ном бериш ишларини тартибга солиш талабларидан келиб чикиб жой номларининг муайян тарихий лисоний ва жойнинг антропоген узгаришидан олдинги тарихи ва табиатининг буртик кирраларини узида мухрлаган географик номларни асраш, миллий кадриятларнинг таркибий кисми сифатида таълим ва тарбияда фойдаланиш масалалари алохида таъкид-

1 Узбекистон Республикасининг 2011 йил 12 октябрдаги «Географик объектларнинг номлари туFрисида»ги Узбекистон Республикаси Конуни кабул килинганлиги муносабати билан Узбекистон Республикасининг айрим конун хужжатларига узгартишлар киритиш хакида»ги УРК-304-сонли конуни. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2011 й., 41-сон, 449-модда.

2 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2012 йил 16 октябрдаги «Географик объектларнинг номлари туFрисида»ги Узбекистон Республикаси Конунига мувофик географик объектларнинг номлари сохасидаги ишларни тартибга солиш чора-тадбирлари хакида»ги 295-сонли карори. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2012 й., 41-42-сон, 483-модда.

ланган таълимнинг миллий дастури талабига монанд келади.

Урта мактаб география таълимида география фанига куйидагича таъриф берилади: «География бутун ер сайёрасининг табиати, хужалиги ва ахолини бир бутун ургатишга мулжалланган ягона укув предмети эканлиги алохида таъкидланганки, сайёрамиздаги бар-ча географик объектлар номларининг факат жойлашувини билиш билан чегараланмасдан, номлар тарихи ва маъносини билиш - география фанининг кизикарли фан деган рамзий таърифини оклайди». Зеро, географик объ-ектнинг тарихи, табиий хусусияти, хозирги холати, географик урни, номларнинг кайси халк тилидан олинганлигини билиш кабилар география фанининг оммабоплигини ортти-ради. Ёшларда умуминсоний маданиятнинг таркибий кисми булган географик маданият ва географик дунёкарашни шакллантиради-ган географик таълим алохида ахамият касб этади. Шундай экан, укувчиларнинг географик билимларини оширишда топонимика ва географик атамашунослик мухим ахамият касб этади, уларда ватанпарварлик ва баFрикенглик хислатларини пайдо килади.

Хар кандай атокли отнинг узига хос маъно-си, унинг келиб чикиш тарихи мавжуд булиб, бу холат хам географик, хам топонимика эканлигини курсатади. Географик номлар хакидаги фан булган топонимика сайёрамиз-нинг аник худудининг тузилиши ва хусусияти-ни ургатиш билан шуFулланадиган геология, геоморфология, биогеография фанлари би-лан чамбарчас боFлик. Зеро, геология Ернинг ички хусусиятлари, казилма бойликларини аниклашда тайин бир ном билан аталувчи худуд билан иш курганлиги учун топонимика конун-коидаларидан фойдаланади. Демак, география, геология, геоморфология ва топо-нимиканинг манфаатларида муштараклик бор.

«Топонимика» сузи грек тилидан олин-ган булиб, t6pos - ер, жой, опута - исм, ном сузларидан ташкил топган. Демак, топонимика жой номлари хакидаги фан, географик ата-ма ва номлар хакидаги таълимдир.

Географияни жой номларисиз тасаввур этиб булмайди. Географик жой номлари шу кадар купки, дунёда уларнинг сони канча, деган са-волга хеч ким аник жавоб бера олмайди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 7

Мактаб география дарсларида жой ном-лари салмокли уринни эгаллайди. Географик хариталарни эса жой номларисиз тасаввур этиб булмайди. Шунинг учун мактаб география дарсларида топонимларга алохида эъти-бор бериш керак. Куйи синфларда укувчилар 50-100 тагача, юкори синфларда эса бир неча юзлаб номларга дуч келадилар. Буларни урганиш учун факат номини айтиб утиш би-лан чегараланиб колмаслик керак. Ушбу географик объект хакида укувчиларда тасаввур хосил булиши учун номнинг кискача изохи, келиб чикиш тарихи айтиб утилса, максадга мувофик булади. Бу нарса укувчиларнинг кизикиши, объект хакидаги билимларининг «мухрланиб» колишига кумак беради.

Укувчиларнинг жой номлари хакидаги бар-ча саволларига укитувчи хозиржавоб булиб туриши шарт. Бунинг учун укитувчи топо-нимлар хакида кушимча маълумотларга эга булишлари лозим.

Топонимикага оид маълумотлар укувчиларнинг география фанига булган кизикишини янада оширади ва билимларини мустахкам-лайди. Географик жой номларини мактабда урганишда укувчиларнинг номларни туFри ёзишлари ва туFри талаффуз килишларига эришиш лозим. Чунки географик номларни туFри ёзиш укувчилар саводхонлигининг мухим кисми хисобланади, номларни туFри талаффуз килиш оркали нутк маданияти оши-рилади.

Жой номларини дарсдан ташкари факультатив машFулотлар, уйинлар, викториналар, кроссвордлар, кизикарли савол-жавоблар та-рикасида урганиш мумкин.

Топонимика фанининг максади географик атама ва номларни урганиш, уларнинг узига хос белгиларини аниклаш, атама ва ном-ларнинг вужудга келиши, мохиятини тахлил килишдан иборат. Фаннинг вазифаси муайян тилдаги географик номларни туплаш, уларнинг ривожланишини урганиш, ареаллари-ни аниклаш, номларнинг лексик-семантик, грамматик хусусиятларини ёритиш, топоним луFатлар тузиш, жой номлари транскрипсия-си сингари муаммолар билан шуFулланишдан иборат. Географик номларнинг келиб чики-шига сабаб уларга булган эхтиёждир, булар

инсоният пайдо булган даврдан бошлаб керак була бошлаган. Дастлабки географик номлар жуда оддий булган. Масалан, тоF, дарё, кул ва бошкалар. Жой номлари турли-туман, ажойиб ва Fаройиб, сони эса жуда куп. Топонимика тил хакидаги фанлар тизимига мансуб фанлардан бири, лингвистиканинг бир тармоFидир. Бирок жой номлари бошка сузлардан фарк килади. Улар муайян худудда таркиб топади, географик конуниятлар, тушунчалар ва атамаларни (рельеф шакллари, дарё тармоклари, куллар, музликлар, усимликлар ва хайвонлар номи, фойдали казилмалар) акс эттиради. Шунинг учун топонимика географиянинг ажралмас кисми хисобланади. Уларда хар хил тарихий вокеалар, тарихий шахсларнинг номлари акс этган булади. Шунинг учун бу фан тарих фани билан хам боFликдир.

Географик атама ва номлар таълими Узбекистон Республикасининг «Узбекистон Республикасининг Давлат тили туFрисида»ги ва «Географик объектларнинг номлари туFрисида»ги конунларини хаётга татбик этиш замон талабларига жавоб берадиган география укитувчиларини тайёрлаш муносабати билан катта амалий ахамиятга эгадир.

География фанини укитишда хариталар хам таълимий, хам тарбиявий вазифани бажара-ди. Укувчилар харита билан куйи синфларда таниша бошлайдилар. Харита объектлар жойлашган урнини курсатибгина колмасдан, балки вокеа ва ходисалар, улар уртасидаги боFликликни билишга хам ёрдам беради. То-понимларни урганишнинг энг мухим амалий ахамиятларидан бири картография учун ном-ларни харитада тасвирлашдир. Чунки географик объектларнинг номлари хариталар мазмунининг асосини ташкил этадиган номлар, аввало, хариталар ёзуви сифатида намо-ён булади. Хариталарни тузиш билан боFлик дала ва лаборатория шароитида номларни аниклашга каратилган бир катор ишларни ба-жариш мухим ахамият касб этади. Укитувчидан жой номининг махаллий худудда, узга тилда кандай аталиши, кандай маънони англатиши, кандай талаффуз этилиши ва ёзувдаги имлоси билан алокадор маълумотларни билиш талаб этилади.

География фанининг узига хос кирралари жуда куп булиб, унинг вазифаси хох олий таъ-лимда, хох умумий урта таълимда булсин, фукароларда умуминсоний маданиятнинг таркибий кисми булган географик дунёкараш ва географик маданиятни шакллантиришдан иборат. Сайёрамизнинг исталган жойида юз бераётган табиий-иктисодий, сиёсий вокеа-ходисаларнинг маконини аник тасаввур этиш географик дунёкараш хисобланади. Материк, океан, давлатларнинг жойлашган урни, киёфаси, озми-купми табиий ва иктисодий-ижтимоий хусусиятлари хакида маълумотга, уларнинг урни хакида тасаввурга эга булиш географик маданиятнинг асосини ташкил килади.

Географик дунёкараш ва маданият, албатта жой номлари - топонимлар билан бевосита боFлик холда шаклланади. Шундай экан географик объектларнинг номлари - топонимлар-ни, асосан, мактаб география таълими жараё-нида узлаштириш мухим боскич хисобланади. Топонимиканинг география таълими билан узаро алокадорлиги хам шу уринда намоён булади. Бунинг устига география оммабоп ва кизикарли укув предмети деб сифатланар экан, таърифланаётган номнинг маъноси, ата-лиш тарихи, аник хусусиятлари хакида маълу-мот берилса, унинг жозибадорлиги таъминла-нади.

География фани укувчиларда Ер хаки-даги илмий дунёкарашни шакллантиради, ижтимоий-иктисодий билимларни таркиб топтиради, дунё давлатлари ва турли мин-такалардаги жамият хамда табиатнинг узаро боFликлиги, географик объект, жараён ва ходисалар хакидаги билим ва тушунчаларни шакллантиради. Дунё табиий манзараси билан боFлик умуминсоний маданиятнинг таркибий кисми булган географик маданиятни тарбиялайди.

Каерда, кандай географик объект жойлашган, улар бир-бирига нисбатан кандай уринда эканлигини урганиш оркали укувчи хар бир объектнинг уз атокли оти, объектнинг хусуси-ятини ифодаловчи ходиса ва жараёнларнинг махсус географик атамалардан иборат экан-лиги ва унинг мохиятини билиб олади.

Табиий ва иктисодий объектларда топони-микани билиш, ходиса ва жараёнлар булимида географик атамаларни урганиш талаб этила-ди. Географик объектлар номи ва жойлашу-вини харитадан курсата олиш, муайян жараён ва ходисанинг мохиятини ифодаловчи атама-нинг мазмунини шархлай олиш - бу топонимика ва географик атамашунослик мазмуни-даги таълимий ишдир. Хар кандай географик номни билишда биринчи ва асосий вазифа объектнинг шу хилдаги объектлардан алохида ажратилиши ва номланишида намоён булади. Объект номидан фойдаланиб, оFзаки ва ёзма нуткда ушбу топонимнинг бирор бир предмет ёки ходиса билан боFлаш имконияти пай-до булади. Номлар айни шу объектнинг бошка объектларга нисбатан худудий жойлашиши, бошкалари билан худудий боFликлиги хамда географик ходиса ва жараёнларни объект билан боFлашга ёрдам беради. Таълим мазму-нининг мажбурий минимумида укувчилар эгаллаши шарт булган куникма ва малакалар -курсата олиш, аниклай олиш, тасвирлай олиш, тушунтира олиш ва башорат кила олиш каби курсаткичлар воситасида ифодаланган, булар асосан объектни харитадан курсата олиш ва унинг хусусиятини таърифлай олиш топонимика ва географик атамаларни билиш билан боFл и к эканлиги купчиликка аён.

Номларнинг луFавий маъносини билиш шу топонимнинг хусусияти ва тарихи билан боFл и к вокеликларни билиш демакдир. Масалан, Аргентина давлатининг пойтахти Буэнос-Айрес - «яхши хаво» маъносини беради. Шахарга 1580 йилда испанлар асос со-либ, христиан дини авлиёлари шарафига 29 май «Мукаддас учлик куни» муносабати билан «Иффатли Марианнанинг порти, учлик авлиё шахри, яхши хаволи шахар» деб аталганки, бу номдан факат «Яхши хаво» - Буэнос-Айрес колган.

Уругвай давлатининг пойтахти - Монтевидео шахрининг номланиши куйидагича тарихга эга: дастлабки пайтларда испан кар-тографлари тоFларни ракамлар билан белги-лаганлар. «ТоF - монте»нинг жойлашишига караб, тоF Fарбий ёки шаркий тоF деб харита-га туширилган. 1720 йилда португаллар бу ерда кур-тон барпо этиб, жойлашган урнига

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 7

кура Fарбдан олтинчи тоF - Монте - ве - рим раками VI - олти - Монтевидео номи билан аталган. Дунёдаги энг куп ахолига эга Хитой Халк Республикасининг пойтахти номи - Пекин - Беецизин - «Шимолий пойтахт», Осиёда энг ривожланган давлат - Япониянинг пойтахти номи - Токио сузи «Шаркий пойтахт» деган маънони англатади.

Австралия - Жанубий ер, Гренландия - Яшил ер, Исландия - Музлок ер, Миссисипи - Кат-та сув, Химолай - корлар макони, Коракурум - корсиз урмонсиз тоF ва хоказо номларнинг маъносини билиш географ учун касбий бурч хисобланади.

Республикамиз худудида хам жуда куп жой номларининг луFавий маънолари аникланган, жумладан, Андижон - шахар, уруF номи. Анди - кабила номи, андижонликларни кис-кача «анди» деб хам атаганлар, «жон» кушимчаси кадимий атамалардан бири - ган, кон булиб, дарё маъносини билдиради.

Бустонлик - Тошкент вилоятидаги туман. «Буй» ва «стон» сузларидан иборат булиб, «хушбуй ер», «хушцаво жой» маъносини бил-диради.

Жиззах шахар номи суFд тилида диз -«калъа» ва ак - «кичик» сузларидан ясалган булиб, «калъача» маъносида келади.

Наманган шахар номи турлича изохланади: Намаккон - «туз кони», Номийкан - «азиз ва номдор кишилар шацри», Наманг - «маржон», шундан «маржон кони» каби маънода ишлати-лади.

Кукон Х асрдан бошлаб Xauqand, Xuqand шаклида тилга олинган, лекин Х.Хасанов фик-рига асосланиб, «шамол шацри», «сершамол шацар» деб изохлаш мумкин.

Самарканд - юртимиздаги энг кухна шахар-лардан бири. Унинг Афросиёб, Мароканда, Са-мариана, Самаранка, Саканна, Сам-Манген ва Самакиен каби номлари булган. Бирок номлардан кура, уларнинг бир-бирига зид изохлари купрок.

Бу каби топонимлар юртимизда нихоятда куп учрайди, уларнинг маъноларини билиш укувчиларнинг юртимиз тарихига булган кизикишларини оширади.

Аммо хар бир дарсда укитувчи хеч булмаса 25-50 та географик номни ишлатади, бу то-

понимларнинг энг мухимлари, диккатга сазо-ворларини билиш дарс самарадорлиги учун нихоятда мухимдир. Номнинг маъноси ва географик урнини билиш география дарсининг кизикарлилиги ва оммабоплигини таъмин-лайди. Географик номларнинг имлоси, яъни транскрипцияси туFри ёзилиши укувчи савод-хонлиги учунгина эмас, география билан тил предметларининг узаро алокаси учун хам за-рур.

География талими жараёнида география-нинг кизикарли томонини ошириш учун таъ-рифланаётган атама ва номларнинг маъно-мазмуни ва келиб чикишини билишга инти-лиш, буни имкони борича укитувчи укувчига етказиши мухим ахамият касб этади. Шу нуктаи назардан, уз улкасининг тарихи, табиати, бой-ликларини урганадиган экскурсиялар таш-кил этиш, тугарак ишини жойлаштириш каби синфдан ва мактабдан ташкари ишлар мухим ахамиятга эгадир.

Умумий урта таълимда географик билим-ларнинг узлаштирилишида укувчилар нафакат дарсларда, балки хар куни оммавий ахборот воситаларида эшитиладиган географик номларнинг маъноси ва аталиш сабабини билиши хам мухим хисобланади. Бугунги ахборотнинг тезкорлиги давр талаби хисобланади. Айни пайтда узи яшаб турган улка, узи мансуб булган халк утмиши ва кадриятларини хурмат килиш, авлод-аждодларнинг орзу-умидлари мужас-сам булган номлар, халкнинг топкирлиги ва донишмандлигини курсатувчи географик ном-лар Ватанга ифтихор туЙFуларини тарбиялай-ди.

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, мак-таб география таълимида топонимик билим-ларнинг узлаштирилиши замон талабларидан бири хисобланади. Укитувчилар география дарсларида топонимикадан унумли фойдала-ниш масалаларига алохида эътибор берсалар, максадга мувофик булади. Дарслик ва харита-ларда тез-тез учраб турадиган жой номларининг изохига каратилган методик кулланмалар сони янада купайтирилса, укувчиларнинг топонимик билимлари ошиши учун хизмат килади. Географик жой номларини урганиш билан бирга, уларни туFри талаффуз килишни хам укувчиларга ургатиш зарур булади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 7

Г МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 53 У

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг 1996 йил 30 августдаги «Узбекистон Республикасида маъмурий-х,удудий тузилиш масалаларини х,ал этиш тартиби т^рисида»ни 276-1-сонли конуни. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1996 й., 9-сон, 139-модда; Узбекистон Республикаси конун х,ужжатлари туплами, 2004 й., 51-сон, 514-модда; 2011 й., 41-сон, 449-модда.

2. Узбекистон Республикасининг 2011 йил 12 октябрдаги «Географик объектларнинг номлари туFрисида»ги УРК.-303-сонли конуни. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2011 й., 41-сон, 448-модда.

3. Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2012 йил 16 октябрдаги «Географик объектларнинг номлари туFрисида»ги Узбекистон Республикаси Конунига мувофик географик объектларнинг номлари сох,асидаги ишларни тартибга солиш чора-тадбирлари х,акида»ги 295-сонли карори. // Узбекистон Республикаси конун х,уж-жатлари туплами, 2012 й., 41-42-сон, 483-модда.

4. Узбекистон Республикасининг 1989 йил 21 октябрдаги «Узбекистон Республикасининг Давлат тили туFрисида»ги 3561-Х1-сонли конуни. // Узбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1989 й., 26-28-сон, 453-модда; 1991 й., 11-сон, 273-модда.

5. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008.

6. Узбекистон Республикаси географик номларининг узбек тилида ёзилиши асосий коидалари. - Т.: «Узгеодезкадастр», 2001.

7. Кораев С. Тошкент топонимлари. - Т.: «Фан», 1991.

8. Кораев С. ва бошкалар. Географиядан изошли луFат. - Т.: «Укитувчи», 1979.

9. Хасанов Х.Х. Географик номлар сири. - Т.: «Узбекистон», 1985.

10. Хасанов Х.Х. Географик номлар имлоси. - Т.: «Фан», 1962.

11. Нафасов Т. Узбек номномаси. - Карши: «Насаф», 1994.

12. Fуломов П. Географиядан кискача русча-узбекча атамалар ва тушунчалар луFати. - Т.: «Университет», 1993.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.