Научная статья на тему 'Хорижий тилни ўрганиш кўникмалари'

Хорижий тилни ўрганиш кўникмалари Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
232
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тил / оғзаки / ёзма / машқ / гап / матн / таржима / язык / устный / письменный / упражнение / предложение / текст / перевод

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Низамова Феруза Алимуллаевна

Мақолада шарқ тилларини ўргатишда ҳозирги куннинг муҳим масалалари, бунда оғзаки ва ёзма нутқни ўстириш тизими билан таништириш, соҳадаги маҳорат қирраларини аниқлашдек мақсад қўйилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

НАВЫКИ ИЗУЧЕНИЯ ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА

В статье обсуждаются актуальные вопросы обучения восточным языкам, ознакомление с системой повышения их устной и письменной речи, определение граней мастерства в этой области.

Текст научной работы на тему «Хорижий тилни ўрганиш кўникмалари»

Низамова Феруза Алимуллаевна,

Узбекистан халкаро ислом академияси «Шарк, адабиёти ва манбашунослик» кафедраси доценти вазифасини бажарувчи, филология фанлари номзоди

ХОРИЖИИ ТИЛНИ УРГАНИШ КУНИКМАЛАРИ

УДК:378:37.02

НИЗАМОВА Ф.А. ХОРИЖИЙ ТИЛНИ УРГАНИШ КУНИКМАЛАРИ

Маколада шарк тилларини ургатишда х,озирги куннинг мух,им масалалари, бунда оFзаки ва ёзма нуткни устириш тизими билан таништириш, сох,адаги майорат кирраларини аниклашдек максад куйилган.

Таянч суз ва тушунчалар: тил, оFзаки, ёзма, машк, гап, матн, таржима.

НИЗАМОВА Ф.А. НАВЫКИ ИЗУЧЕНИЯ ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА

В статье обсуждаются актуальные вопросы обучения восточным языкам, ознакомление с системой повышения их устной и письменной речи, определение граней мастерства в этой области.

Ключевые слова и понятия: язык, устный, письменный, упражнение, предложение, текст, перевод.

NIZAMOVA F..А. LEARNING SKILLS OF FOREIGH LANGIAGE

There is discussed in the article the current top issues of eastern languages teaching, acquaintance with the system of increasing oral and written speech and defining the range of skills in the field. Keywords: language, oral, written, exercise, sentence, text, translation.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 2(75)

Республикамизда босцичма-босцич демократик тамойил-ларнинг устуворлигига асосланган янги жамиятни цуришга йуналтирилган ислоцотлар доирасида таълим-тарбия ишларига катта ацамият берилмоцда.

Жумладан, Узбекистон Республикасининг «Таълим т^рисида»ги конуни ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастури мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий ва маданий тарак-киётини таъминлаб берувчи асосий омил сифатида намоён булиб, ушбу х,ужжатларда замон талабларига мувофик булган барча шарт-шароитлар ва авваламбор инсон ман-фаатларининг устуворлигини таъминловчи имкониятлар, унинг эх,тиёжларини амалга ошириш масалалари билан бир каторда ракобатбардош, юкори малакали мутахассис-ларни тайёрлаш асослари белгилаб куйилган.

Тилнинг тозалиги ва уткирлигининг мох,ияти х,акида буюк мутафаккир Алишер Навоий «Мах,буб-ул кулуб»нинг танбех, кисмида шундай ёзган эди: «Одами тил била сойир х,айвондин мумтоз булур ва х,ам анинг била сойир инсонFа сарафроз булур»1, яъни одамнинг х,айвондан юксак тутадиган х,ам, одамни одамдан юксак тутадиган х,ам тил-дир.

Бой миллий меросимизни урганишда янгича ёндашилаётган бугунги кунимизда урганилаётган мавзу долзарб, чунки хорижий тилни мукаммал эгаллаган мутахассисларга талаблар ортиб бормокда, зеро улар маъна-вий меросимиз сирларини очиб беришда мух,им омил булиб хизмат килмокда. Мако-ланинг долзарблиги шундаки, мавзуни тулик узлаштириш натижасида хорижий тилдаги матнларни туFри укиш, суз ва ибораларнинг кайси даврга тегишлилигини мазмунан анг-лаш ва тил грамматикаси буйича назарий билимларини чукурлаштириш куникмасини х,осил килиш х,исобланади.

Мамлакатимизни мустакилликка эришган-лиги туфайли хорижий мамлакатлар билан дипломатик ва иктисодий муносабатларнинг усиши хорижий тилларни урганишга булган эх,тиёжни келтириб чикарди. Бу эса, уз навба-тида, укув дастурларига узгартиришлар кири-тиш, тил урганишнинг янги, самарадор усул-

1 Алишер Навоий. Мах,буб-ул кулуб. -Т.: F.Fулом номи-даги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1983. -72-б.

ларини ишлаб чикишни х,амда турли укув юртларида хорижий тил укитиш дарсларини ташкил килишнинг аввалдан кулланиб кели-наётган анъанавий усулдан узгачарок булган, янада самаралирок шаклларини топишни талаб этмокда.

Тил урганиш инсонга дунёни кенгайти-ради, чунки х,ар бир тилда битилган манба-лар - бир олам х,акикатлар манбаидир. Тил урганган киши узига янги х,акикатлар ола-мини кашф этади. Балки Ах,мад Югнакий, Махмуд КошFарий, Замахшарий, Имом Бухо-рий ва бошка юзлаб уламоларимизнинг илм-нинг бундай юксак чуккиларини забт этиш сабабларидан бири х,ам уларнинг уша замон-нинг халкаро тиллари булган форс, араб тил-ларини яхши узлаштирганлигидадир. Тилни яхши билиш бу тилларда ёзилган манбаларга бир томондан йул очган булса, иккинчи жих,атдан уларнинг араб ва форс тилларида ёзган асарлари шу ондаёк жах,он микёсида маълум ва машх,ур булган.

Форс тили Узбекистонда кадим замонлар-дан урганилиб келинмокда. Маълумки, эрон ва тожик халклари узларининг узок тарихий тараккиётлари даврида доим узаро иктисодий ва маданий алокада булиб келган2. Шундай экан, утмиш маданий меросимизнинг каттагина бир кисми форс тилида ёзилган. Хозирги форс тили Эроннинг давлат ва ада-бий тилидир. Форс адабий тилининг таянч диалекти - Тех,рон диалектидир. Хар бир даврнинг узига хос грамматик хусиятлари, луFавий узгаришлари ва маълум ёзув систе-маси булган. Форс тили узининг ох,ангдорлиги, синонимларга бойлиги ва сузларнинг осон-лик билан вазн х,амда кофияга тушиши сабабли купгина мамлакат шоир ва олимла-рини узига жалб килади ва киска давр ичида Урта Осиёнинг бутун х,удуди, Озарбайжон ва Хиндистонгача ёйилиб, форсий тилда бу мамлакатлар халклари томонидан бой адабий ва илмий асарлар яратилди. Купгина узбек

2 Абдусаматов М. Форс тили. - Т.: «Шарк», 2007. -12-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 2(75)

шоирлари х,атто XIX асрнинг охирига кадар уз шеър ва асарларини узбек тили билан бир каторда форсий тилда х,ам ёзганликлари маъ-лум.

Хозирги пайтда форс тили Узбекистонда илмий ва амалий максадларда урганилади. Давлатимизнинг хорижий шарк мамлакат-лари билан ижтимоий, сиёсий, маданий ва иктисодий алокалари мустах,камланиб бора-ётган бир пайтда чет тилларини, жумладан, шарк тилларини мукаммал билувчи, сало-х,иятли филологлар, таржимашунослар, синх-рон-таржимонларни етиштириб бериш кун-нинг долзарб масалаларидан бири х,исобла-нади. Бунда Узбекистоннинг узлуксиз таълим тизимига чет тилларини ургатиш буйича хал-каро таълим стандартларини жорий килиш ва «чет тилларини эгаллашнинг Умумевропа компетенциялари: урганиш, укитиш, бах,о-лаш» даражаларига асосланиш мух,им ах,а-мият касб этади.

Хаётимизда чет тили турли миллат вакил-лари уртасида бир-бирини тушуниш ва бир-бирига таъсир утказишнинг мух,им воситаси х,исобланади. ЛуFат, фонетика, синтаксисни урганиш албатта талаб килинади, лекин киши грамматик куникмага эга булмаса, у уз фикр-ларини нотуFри баён этади ёки ёзма равишда туFри ифода эта олмайди.

Хорижий тилларни укитишда укитувчининг замонавий инновацион таълим технология-ларнинг ташкилий, техник ва дидактик имко-ниятларидан хабардор булиши, таълим ама-лиётида укитишнинг инновацион технология-ларидан фойдалана олиши, компетентлик сифатлари ва креативлик кобилиятини изчил ривожлантириб бориши таълим беришнинг самарали натижасини таъминлайди. Таълим жараёнида замонавий методларни куллаш юкори самарадорликка эришишга олиб келади. Тил урганишда аклий х,ужум, бах,с-мунозара, муаммоли вазият, йуналтирувчи матн, лойих,а, ролли уйинлар каби интерфаол методлардан фойдаланишга оид материал-ларни укитишда укитувчининг уз олдига куйган максадига эришишини таъминлайди.

Хар бир шахс бошка шахслар билан узаро мулокотга киришиб, фикр алмашиши учун энг аввал тил билиши зарур булади. Тил урганиш х,арфларнинг ёзилиши, талаффузини ва кундалик х,аётда куп учрайдиган зарур сузларни ёдлаб бориш билан бошланади. Урганувчининг чет тилидаги янги сузларни узлаштириб олгани унинг мулокотга кириша олишидан дарак булмайди, яъни сузлар узаро муайян конун-коида асосида бирлашмас экан, у фикр ифодалаш кучига эга булмаган сузлар йиFиндисидан иборат булиб колади. Маълум суз захирасига эга булган талаба узлаштирган сузлари асосида иборалар ва гаплар туза олиш куникмасини шаклланти-риши зарурдир. Одатда, мулокотга киришиш жараёнида икки томоннинг нуткида узаро сух,бат куп кузатилади1.

Укитувчи мавзуни тушунтиришни масалан, «Узбек тилида кандай феъл замонлари мав-жуд? Форс тилидачи? Узбек тилида давомли утган замон кандай маънони англатади?» деган саволлар билан бошлайди. Талабалар бу х,акида уз фикрларини оFзаки баён этади-лар. Укитувчи талабаларнинг фикрларини рад этмай тулик кабул килади. Максад - тала-банинг эркин фикрлаши, уз фикрини етказиб бера олиши ва мулокот ва бах,с-мунозарага кириша олишига эришишдир. Укитувчи бил-дирилаётган барча фикрларни доскага ёзиб боради. Бу методни куллаш давомида талабалар билдирган фикри учун бах,оланмайди. Шундан сунг гапга берилган таърифлар умум-лаштирилиб, талабалар билан биргаликда умумий таъриф шакллантирилади. «А^лий ^ужум» методини куллаш билан талабаларнинг барчаси мавзу доирасига жалб этилади, уларнинг мавзу буйича бошланFич билим-лари фаоллаштирилади х,амда мулокот килиш ва мунозара олиб бориш маданияти шакллантирилади. Бу методни куллаш давомида талаба уз фикрини ёзма равишда баён этиши х,ам мумкин. Ёзма баён талабада мантикий ва

1 Тузувчилар гурухи. Инновацион таълим технология-лари ва педагогик компетентлик модули буйича укув-услубий мажмуа. - Т.: «Истеъдод», 2016. -48-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 2(75)

тизимли фикр юритиш куникмасини ривож-лантиришга ёрдам беради.

«Утган замон давом феъли» мавзуси буйича дастлабки маълумотлар базаси яра-тилгандан сунг кластер методи ёрдамида замон мавзуси классификация килинади. Бу метод талабаларнинг мавзуни чукур урганиш-ларига ёрдам бериб, укувчиларни мавзуга тааллукли тушунча ёки аник фикрни эркин ва очик равишда кетма-кетлик билан узвий боFлаган холда тармоклашларига ургатади. Талабалар замон классификацияси хакидаги билим ва фаразларини тармоклаштириб бошлайдилар, сунг акс этмаган кисм укитувчи томонидан киритилади. Натижада талаба-ларда утган замон давом феъли

хакида яхлит тасаввур шаклланти-рилади, унинг ясалишини куллаш малакаси хосил килинади.

Интерфаол метод хам барча мавжуд методларнинг ютукларидан кенг фойдала-нишни тавсия этади. Айникса, аудио-лингвал методнинг узига хос укитиш йуллари ва усул-ларига асосланиб иш куради, жумладан тил машклари ва соф нутк машклари билан иш куриш ушбу методнинг асосини ташкил этади.

Бундай метод, барча дидактик тамойил-ларни, жумладан кургазмалик ва техник воситалардан унумли фойдаланиш принцип-ларини хам уз ичига олади, жумладан, дарс-ларда замонавий техник воситалар, компьютер, видео, аудио-воситаларнинг хам кенг кулланилишини такозо этади.

Ушбу методнинг яна бир мухим томони шундаки, талабалар олдинга куйилган уму-мий масалалар - умумий муаммоларни бир-галикда, хамкорликда, хамжихатликда, уюшиб, кенгашиб, бир-бирига ургатиб, у ёки бу фикрни куллаб, керак булса рад этиб, турли фаолиятларни амалга оширадилар, шу йусинда улар биргаликда нафакат тил муам-молари, балки х,ар кандай хаётий муаммоларни хал килишга урганадилар, бу эса улар-нинг келажак хаётларида мухим ахамият касб этувчи омилдир. Мулокот малака ва куник-маларни шакллантиришда талабалар учун

укитувчининг намунали нутки, мулокот мада-нияти, чукур билими, унинг барча мулокот турларини олиб боришга лайёкатлилиги, укитувчи томонидан мавзунинг обдон уйлаб уртага куйилиши куп жихатдан мазкур муло-котнинг мувафаккиятли кечишига замин яра-тади.

Бундан ташкари, мулокот малака ва куник-малар, шунингдек, лаёкатлилиги ва мадания-тини шакллантиришида видео, аудио ва бошка укув воситаларидан фойдаланиш, колаверса, тил эгалари билан жонли мулокот олиб бориш имкониятларининг яратилиши хам мухим роль уйнайди.

Юкорида тахлил килинган хар бир метод уз даври учун узига хос ахамиятга молик булган ва тил урганишдаги хаётий эхтиёж-лардан келиб чикиб шаклланган ва кулла-нилиб келаётган методлар булиб, улар бир-бирини узаро тулдиради, бойитади.

Бу уринда талабаларни туFри кизиктира ва раFбатлантира олиш хам жуда мухим ахамият касб этади. Укитувчи укувчининг бутун ички ва ташки оламини урганиб, унинг акл катламларига кира олиши, унда фан, оламга нисбатан кизикиш уЙFота олиши керак.

Талабаларни мавзу юзасидан зериктириб куймаслик ва унга кизикиш уЙFотиш учун дарсда уларга турли методлар билан муро-жаат килишга харакат килиш керак. Шунингдек, дарс давомида талабаларни раFбатлан-тирувчи сузлар (о^^^з «мархамат», «баракалла», «яхши») ишлати-

лади.

Янгиланган таълим тизимини жорий этишда хар бир укитувчининг уз фани ва бар-камол авлод таълим-тарбиясига оид янгилик-ларни мунтазам ургана бориб, уларни уз мехнат фаолиятида изчил куллай билиш махоратига эга булиши бугунги куннинг мухим талабидир. Шундан келиб чикиб, «^кю^еасЫпд» асосида амалга оширилган ушбу лойих,а ишимизда форс тилини уки-тишда «Аклий хужум», «Тармоклар», «Аудио-лингвал» методлар кулланилган гурух тала-балари уртасида татбик килинди ва ушбу усулларнинг самарадорлиги тахлил этилди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 2(75)

Интерфаол методга асосланиб утилган дарсларда укитувчи бир «назоратчи» ёки «бошкарувчи» вазифасинигина утайди. Худди шундай дарсларни мулокотга хизмат килувчи барча фанларда хам ташкил этиш мумкин ва бундай дарсларнинг самараси катта булишига шак-шубха йук.

Ролли уйинлар ёрдамида укувчиларнинг билимларини назорат килиш анъанавий усулдан узгачарок шаклда амалга ошири-лади. Бу ерда асосий мезон укувчиларнинг фаоллиги ва нуткий вазиятга монанд фикр билдиришлари хисобланади.

Дарсни кизикарли утказиш учун, масалан, форс тилида кайси халклар гаплашади, улар-нинг урф-одатлари, байрамлари, кийиниш ва гаплашиш маданияти расмлар ва мисоллар билан тушунтирилса ва курсатилса, улар укувчиларнинг хотирасида яхши сакланиб колади.

Укувчилар билан утказиладиган хар бир оFзаки машкни бирон-бир уйин тарзида ташкил килиш, нуткий вазиятлардан фойдаланиш нуткий куникмаларни шакллантиришдаги самарали усуллардан биридир.

Ролли уйинларда диалог ёки пьесадан фарк килган холда диккат, эътибор купрок сухбатдошнинг мазмунига каратилади, бу эса укитиш жараёнидаги ижобий омил хисобланади. Укувчилар тилни мулокот воситаси сифатида куллаш мумкинлигини уз кузлари билан куриб ишонадилар. Уйин укувчиларнинг узаро ва укитувчи билан мулокотга киришишга булган интилишларини фаоллаш-тиради, нуткий хамкорликка булган тенг-ликни яратиб беради хамда улар уртасидаги анъанавий психологик тусикни олиб таш-лашга имкон яратади.

Ролли уйинлар укувчидаги уятчанлик, узига ишончсизлик хиссиётлари устидан Fолиб чикиш, шу билан бирга, узида форс тилида гапириш кобилияти борлигига ишонч хосил килишига имкон яратиб беради. Оддий сухбат ва мунозараларда купрок тилни яхши биладиган укувчилар фаол иштирок этади. Уятчан укувчилар эса сухбатга аралашмай узларини четга оладилар. Ролли уйинларда

хар бир укувчига роллар булиб берилади ва нуткий мулокотда хар бирининг фаол иштирок этиши талаб килинади.

Тил урганишда тил уйинларидан фойдала-нилганда укувчиларда сухбатни кандай бош-лаш, давом эттириш, сухбатдошнинг фикрини булиш, керак пайтда унинг фикрига кушилиш ёки унга карши чикиш, уз сухбатдошини диккат билан тинглаш, зарур холларда савол-лар бера олиш каби мулокот элементларини узлаштира олиш куникмалари ривожланти-рилади.

Амалда ролли уйинларда барча укитиш жараёнлари нуткий фаолиятга каратилган булади. Бунда нафакат гапираётган, балки уни тинглаётган укувчининг хам фаол булиши, яъни уз сухбатдошини тушуна олиши ва унинг саволига туFри жавоб бера олиши талаб килинади. Укувчи уйинларни форс тилида уйнасагина тилга кизикиши ортади, шу билан бирга форс тилини янада чукуррок урганади. Тажрибалар шуни курсатадики, форс тилидаги дидактик уйинларнинг таъли-мий томони кучли экан. Шу сабабдан форс тилини укитиш амалиётида турли хил уйинлар, шу билан бир каторда ролли уйинлар уйнатиш кенг кулланилмокда. Форсча ролли укув уйинлари укувчи учун энг кизикарли машFулот, укитувчи учун эса укувчининг тинглаб тушуниши, гапириши, укиши, ёзи-шини фаоллаштириш, тил материалларини узлаштириш, мустахкамлашда энг яхши машк ва воситадир. Укувчилар уйинларни кизикиб уйнайдилар, ютишга интиладилар, укитувчи улар оркали таълим-тарбия беради.

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, юко-рида келтирилган замонавий педагогик тех-нологияларнинг хорижий тиллар, хусусан, форс тилини урганишга татбик килиниши тиллар урганиш нуктаи назаридан катта ахамият касб этади, зеро кичик гурухларда хар бир иштирокчининг уз фикрини билди-риб, гурух Fояларини шакллантириши урга-нилаётган мавзунинг талаба онгида чукур сингишига сазовор булади.

Чет тилини урганиш ва уларни куллай олиш куникма ва малакаларни хосил килишда

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 2(75)

кyллaнилaдигaн, aмaлгa oшиpилaдигaн шм-муни^тив фaoлиятлap, шу жумлaдaн мулoкoт oлди фaoлиятлapининг дapc жapaëнидa бaжa-pилишини видeoкaмepa opкaли ëки мaгнитo-фoн opкaли ëзиб oлиш мaкcaдгa мувoфик бyлaди, чунки бaжapилгaн фaoлиятлapни янa

биp тaнкидий куз билaн ^a™6 чикиш ëки эшитиш дapcдa oлиб бopилгaн бapчa фaoли-ятлapгa oдилoнa 6ax,o бepиш, мувaффaкиятлap вa ютуклap, xaтo-кaмчиликлapни aниклaб, улapни тyFpилaшгa им^ният яpaтaди.

Ддабиётлар руйхати:

1. Алишep Нaвoий. Max1буб-ул кулуб. - Т.: F.Fулoм нoмидaги Адaбиëт вa caнъaт нaшpиëти, 1983. -72-б.

2. Абдуcaмaтoв М. Фopc тили. - Т.: <^apK», 2007. -12-б.

3. Tузувчилap ^ухи Иннoвaциoн тaълим тexнoлoгиялapи вa пeдaгoгик кoмпeтeнт-лик мoдули бyйичa укув-уелубий мaжмуa. - Т.: «Иcтeъдoд», 2016. -48-б.

ЗДMOHДВИИ TДЪЛИM I СOВPЕMЕHHOЕ OБPДЗOВДHИЕ 2019, 2(75)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.