Научная статья на тему 'Тил ва маданият: ўзаро муносабат ва ўзаро таъсир масаласи'

Тил ва маданият: ўзаро муносабат ва ўзаро таъсир масаласи Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
2156
439
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тил / маданият / нутқий фаолият / лисоний қобилият / ижтимоий мерос / таржима / дунё манзараси / дунёнинг лисоний манзараси / концепт / language / culture / speech activity / language skills / social heritage / translation / scenery of the world / language scenery of the world / concept.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Худойберганова З. Н., Мамаражабов Б. Б.

Мақолада тил ва маданият тушунчалари изоҳланган, улар хусусидаги олимлар фикрларига муносабат билдирилган, тил ва маданият тушунчаларининг ўзига хос жиҳатлари ҳамда улар ўртасидаги алоқа тавсифланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LANGUAGE AND CULTURE: THE ISSUE OF THE RELATION AND INTERACTION

The article examines the concept of «language» and «culture». There is given response to the different approaches by scientists regarding these concepts. The specific features and the relation between the concepts of «language» and «culture» were described.

Текст научной работы на тему «Тил ва маданият: ўзаро муносабат ва ўзаро таъсир масаласи»

30 ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч___/

Худойберганова З.Н.,

Тошкент давлат шаркшунослик институти

«Шарк филологияси» факультети профессори,

филология фанлари доктори;

Мамаражабов Б.Б.,

Тошкент давлат шаркшунослик институти

тадкикотчиси

ТИЛ ВА МАДАНИЯТ: УЗАРО МУНОСАБАТ ВА УЗАРО ТАЪСИР МАСАЛАСИ

ХУДОЙБЕРГАНОВА З.Н., МАМАРАЖАБОВ Б.Б. ТИЛ ВА МАДАНИЯТ: УЗАРО МУНОСАБАТ ВА УЗАРО ТАЪСИР МАСАЛАСИ

Маколада тил ва маданият тушунчалари изох,ланган, улар хусусидаги олимлар фикрларига муносабат билдирилган, тил ва маданият тушунчаларининг узига хос жих,атлари х,амда улар уртасидаги алока тавсифланган.

Таянч сузлар ва тушунчалар: тил, маданият, нуткий фаолият, лисоний кобилият, ижтимоий мерос, таржима, дунё манзараси, дунёнинг лисоний манзараси, концепт.

ХУДОЙБЕРГАНОВА З.Н., МАМАРАЖАБОВ Б.Б. ЯЗЫК И КУЛЬТУРА: ПРОБЛЕМА СООТНОШЕНИЯ И ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ

В стате анализируются понятия «язык» и «культура», исследуются подходы учёных о понятиях «язык» и «культура», описываются специфические черты и соотношения между понятиями «язык» и «культура».

Ключевые слова и понятия: язык, культура, речевая деятельность, языковые способности, социальное наследие, перевод, картина мира, языковая картина мира, концепция.

XUDOYBERGANOVA Z.N., MAMARAZHABOV B.B. LANGUAGE AND CULTURE: THE ISSUE OF THE RELATION AND INTERACTION

The article examines the concept of «language» and «culture». There is given response to the different approaches by scientists regarding these concepts. The specific features and the relation between the concepts of «language» and «culture» were described.

Keywords: language, culture, speech activity, language skills, social heritage, translation, scenery of the world, language scenery of the world, concept.

г

v.

31

_J

Шубцасиз, тил маданиятнинг таркибий цисми булиб, ин-сониятнинг ижтимоий тарихидаги энг муцим ютуцлардан бири саналади. Лекин бошца томондан тилнинг материяси-да инсоннинг биологик табиати намоён булади.

Оламнинг лисоний манзараси турфа ранг-лар, хусусан, мифологемалар, образли мета-форик сузлар, ухшатишлар, коннотатив сузлар, стереотиплар, рамзлар ва х,.к. воситасида яра-тилади. Хар кандай тил узида мазкур тил эга-сининг дунёкарашини белгилайдиган ва олам манзарасини шакллантирадиган миллий, узига хос хусусиятлар тизимини мужассамлаштиради. Хар кандай маданият узининг калит сузларига эга булади. Бу уринда Узбекистан Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг тилимизнинг миллий-маданий хусусиятлари х,акида билдирган куйидаги фикрларини келтириш айни муддаодир: «Маълумки, узликни англаш, миллий онг ва тафаккурнинг ифодаси, авлодлар уртасидаги ру^ий-маънавий боглицлик тил орцали намоён булади. Жамики эзгу фазилатлар инсон калбига, аввало, она алласи, она тилининг бетак-рор жозибаси билан сингади. Она тили — бу миллатнинг рухидир. Буюк маърифатпарвар бо-бомиз Абдулла Авлонийнинг сузлари билан айт-ганда, «Хар бир миллатнинг дунёда борлиFини курсатадурган ойинаи х,аёти тил ва адабиёти-дур. Миллий тилни йукотмак миллатнинг рухини йукотмакдур»1. Бу уринда куп нарса нуткий фао-лиятнинг физиологик ва психофизиологик имко-ниятлари билан аникланган. Масалан, дунёнинг барча тилларида унли ва ундошлар х,амда куплаб товушлар алмашинуви занжирининг мавжудлиги маданият билан эмас, табиат билан боFликдир. Бинобарин, инсон факат унлилар ёки ундош-ларнинг узи билан нутк хосил кила олмайди. Табиат тил структурасининг теран хусусиятларини Хамда матнни хосил килиш ва уни кабул килиш конуниятларини аниклайди. Маданият эса тилнинг мазмун жих,атини аниклайди2.

«Инсоннинг нуткий фаолияти тугмами ёки кейин шаклланганми?» деган савол х,алигача мунозарали булиб колмокда. Инсоннинг нутк имкониятини психофизиологик механизм би-лан таъминлайдиган тугма лисоний кобилиятга

эгалигини барча эътироф этган. Купчилик тадкикотчиларнинг фикрича, бу инсон мия коби-лиятининг дастлабки онтогенез йилларидаги, би-ринчидан, муайян тил белгилари тизимини, ик-кинчидан, матн тузишда керакли белгиларни тан-лаш коидаларини узлаштиришини ифодалайди. Лисоний кобилиятни амалга ошириш атрофда-ги муайян тил эгалари билан мулокот килиш жа-раёнида юз беради. Н.Хомскийнинг таълимотига кура, лисоний кобилиятнинг тугма компоненти жуда сермазмун булади, шунинг учун онтогенез-да тил урганиш «нолдан» бошланмайди. Лисоний кобилият айрим туFма ва универсал билим-ларни уз ичига олади, инсон улар ёрдамида жум-лалар хосил килади ва тушунади. Шундай килиб, Н.Хомский тил структураси ва семантиканинг бо-тиний хусусиятларини табиий-генетик асосга ту-таштиради3.

«Тил ва маданият» масаласи куп киррали булиб, унга маданиятшунос, тилшунос, файласуф, психолог, этнограф ва адабиётшунос турлича ён-дашади. Бирок масаланинг тилшуносликка оид томони икки жихатлидир, чунки тил ва маданият узаро муносабатда булади. Шунга кура, икки-та савол тугилади: 1) турли маданий жараёнлар тилга кандай таъсир курсатади? 2) маданиятга тил кандай таъсир килади?

Машхур рус тилшуноси Г.О.Винокурнинг «тилни урганаётган хар кандай тилшунос, ал-батта, танлаган тили унинг махсулоти булган уша маданиятнинг тадкикотчисига айланади»4, деган фикри тилшуносликнинг шаклланиши-дан бошлаб тасдикланиб келмокда. И.Гердер «Инсон фаолиятидаги турт асосий ходиса: тил, маданият, жамият ва миллий рух бир-бири билан боFлаган. Тил узининг келиб чикишига кура маданият билан боFлик булиб, у жамият билан бирга такомиллашади. Тилнинг маданият билан органик боFликлиги уни миллий рухнинг мухим таркибий кисмига айлантиради», деб эътироф

1 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -83-б.

2 Мечковская Н. Б. Социальная лингвистика. 2-изд. - М., 2000.

3 Хомский Н. Аспекты теории синтаксиса. - М.: Издательство Московского университета, 1972. -С. 259; Язык и мышление. - М.: Издательство Московского университета, 1972. -С. 122.

4 Винокур Г.О. Избранные работы по русскому языку. -М.: «Учпедгиз», 1959. -С. 211.

этади1. Тил ва маданиятнинг узаро муносабати Вилгельм фон Гумбольдтнинг «Одам тиллари-нинг тузилишининг фаркланиши ва унинг одам зотини маънавий ривожланишига таъсири» ном-ли асарида батафсил ёритилган2. Олимнинг турли тиллар уз мохиятлари, билиш ва сезишга таъсир курсатишлари буйича турли дунёкарашни таш-кил этиши хамда тил хусусиятларининг миллат мохиятига таъсир курсатиши х,ак,идаги фикрла-ри кенг таркала бошлади. Олимнинг таълимоти-да куйидаги Fоялар уз ифодасини топди: 1) мод-дий ва маънавий маданият тилда мужассамла-шади; 2) хар кандай маданият миллийдир, унинг миллий характери тилда дунёни узига хос куриш воситаси билан ифодаланади; тилга хар бир халк учун узига хос булган ички шакл хосдир; 3) тил-нинг ички шакли - «халк рухи» ва унинг мада-ниятининг ифодасидир; 4) тил инсон ва уни ураб олган дунё орасидаги халка хисобланади. Гумбольдт Fоялари Х1Х-ХХ асрларда неогумболь-дтианлик (тилшуносликда Гумбольдт билан боглиц янги давр) доирасида ривожланти-рилди. Хусусан, XIX асрда Россияда А.А.Потебня унинг «тилни фаолият сифатида»ги Fоясини ри-вожлантирди3.

Тилшуносларнинг хеч бири «тил ва маданият» масалалари билан америкалик машхур тил-шунос ва маданиятшунос Э.Сепирчалик (18841939) куп ва самарали шугулланмаган, дейиш мумкин. Э.Сепирнинг «Тилшунослик ва мадани-ятшунослик буйича танланган асарлари»да «тил ва маданият» масалаларига доир катор саволлар куйидагича ёритилган4.

Маданият нима? Э.Сепирнинг фикрича, маданият - турмуш тарзимизни тавсифловчи, ижти-моий мерос килиб олинган амалий малакалар ва Fоялар мажмуи. Сепирнинг бошка бир талкинига кура, маданият - жамият томонидан амалга оши-риладиган кадриятларнинг танлаб олиниши. Маданият хатти-харакатлар билан киёсланади.

Тил олдин пайдо булганми ёки маданият? Сепир тил маданиятдан олдин пайдо булган, чунки тил маданиятга нисбатан маъно ифодаловчи во-

1 Гердер И.Г. Идеи и философия истории человечества. - М.: «Наука», 1977. -С. 233.

2 Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. - М.: «Прогресс», 1984. -С. 80.

3 Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. -Харьков, 1922. -С. 19, 20.

4 Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. - М.: «Прогресс», 1993.

сита саналади, деб хисоблаган. Тил миллий маданият мавжудлиги ва унинг ифодаланишининг асосий шакли сифатида намоён булади. Бирок Сепирга кура, тил ижтимоий ва маданий ривож-ланиш махсулидир. Тил маданиятнинг ижтимо-ийлашган кисмидир5.

Тил ва маданиятнинг муштараклиги нима-да? Биринчидан, нутк хам, маданият хам кон-цептуал танлаб олишни талаб килади. Иккин-чидан, тиллар хам, маданиятлар хам камдан кам холатларда уз-узича етарли булади. Бу икки ходисанинг фаркини Э.Сепир шундай изохлаган: Жамиятнинг нима килиши ва нимани уйлашига караб маданиятни, цандай уйлашига караб эса тилни аниклаш мумкин6.

Тил ва маданият к,андай узаро таъсир к,илади? Тил маданиятга нисбатан маданиятни туплаш ва уни мерос килиш кумулятив хусусия-тига эга булади. Сепирнинг фикрича, маданият сакланиб колишининг асосий шаклларидан бири маколлар, диний калималар, халк ривоятлари, насл-насаб шажараси хисобланади. Тилдаги та-вофутлар маданиятдаги фаркли тавофутларни курсатади7.

Тил ва маданият: 1) коммуникатив жараён-ларда; 2) онтогенез ва филогенезда узаро алокада булади. «Тил ва маданият» масаласи фавкулодда мураккаб ва куп киррали булгани учун унга турлича ёндашилади. Хусусан, Э.Сепир ва Б.Уорф мактаби илгари сурган карашларда инсонлар оламни уз она тиллари воситасида турлича куриши эътироф этилади. Модоми-ки, хар бир тил борликни узига хос усуллар билан акс эттирар экан, унда тиллар бир-биридан узининг «оламнинг лисоний манзараси»га кура фаркланади. Э.Сепир ва Б.Уорфнинг гипотезаси-да куйидаги асосий масалалар ажратилади: 1. Тил унда сузлашувчи халкнинг тафаккур усули билан боFликдир. 2. Оламни билиш усули субъектлар-нинг кандай тилларда фикрлашига боFликдир8.

Хуллас, тил маданиятнинг таркибий кисми ва унинг воситасидир. У рухимизнинг борлиFи, ма-даниятимизнинг куринишидир; у миллий ментал-ликнинг узига хос хусусиятларини ифодалайди.

5 Уша жойда, 23-б.

6 Уша жойда, 35-б.

7 Уша жойда, 57-б.

8 Уорф Б.Л. Отношение норм поведения и мышления к языку. // «Новое в зарубежной лингвистике». М., 1960, вып. 1. -С. 174.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 1

г

Ч.

33 _>

Тил инсон олдида тафаккур сохасини очган ме-ханизмдир.

Узбек тилшунослигида тил ва маданият тушун-чалари куйидагича изохланади: «тил ва маданият деганда, купинча, «нутк маданияти» дейилади-ган муаммо ассоциатив холда эсга тушса-да, бу икки уриндаги маданиятнинг айнанлигини асло курсатмайди. Тил ва маданият деганда, одатда, тил оркали у ёки бу маданиятни ёки аксинча, ма-даниятни урганиш оркали у ёки бу тилни тушунти-риш назарда тутилади, аникрок айтадиган булсак, лингвокултурологиядаги маданиятнинг маъноси «аклий-маънавий ёки хужалик фаолиятида эри-шилган даража, савия (нутк, маданияти)» эмас, балки «кишилик жамиятининг ишлаб чикариш, ижтимоий ва маънавий-маърифий хаётида кулга киритган ютуклари мажмуи (маданият тарихи, узбек маданияти)» демакдир»1.

Хар кандай тил алохида олам манзарасига эга ва лисоний шахс ана шу манзарага мос равишда ифодаларнинг мазмунини тузишга мажбурдир. Бунда тилда уз аксини топган инсоннинг оламни узига хос идроки намоён булади. Тил инсоннинг олам хакидаги билимларининг шаклланиши ва мавжуд булишидаги мухим омилдир. Лисоний шаклларда мухрланган мазкур билимлар мажмуи «оламнинг лисоний манзараси», деб номланади. Оламнинг манзараси тушунчаси инсоннинг олам хакидаги тасаввурларини урганиш асосида яратилади. Агар олам узаро муносабатдаги инсон ва мухит булса, олам манзараси инсон ва мухит хакидаги маълумотни кайта ишлаш натижаси-дир2.

М.Хайдеггернинг кайд килишича, «манзара» деганда биринчи навбатда, бирон нарсанинг тасвири хакида уйлаймиз, яъни олам манзараси дунёнинг тасвирини эмас, балки оламни манза-радек тушунишни ифодалайди3. Реал дунёни акс эттирувчи оламнинг манзараси ва оламнинг лисоний манзараси уртасида мураккаб муносабатлар мавжуд булади. Олам манзараси макон (юкори-куйи, унг-чап, шарк^арб, узок-якин), замон (кун-тун, киш-ёз), микдор улчовлар воситасида тасав-вур этилиши мумкин. Унинг шаклланишига тил,

1 Махмудов Н. Тилнинг мукаммал тадкики йулларини излаб... // «Узбек тили ва адабиёти». Т., 2012, № 5. -10-б.

2 Маслова В.А. Лингвокультурология: Учебное пособие для студ. высш. учеб, заведений. - М.: Издательский центр «Академия», 2001. -С. 64.

3 Хайдеггер М. Время картины мира. // «Время и бы-

тие». - М., 1993. -С.72.

анъаналар, табиат ва ландшафт, таълим-тарбия ва бошка ижтимоий омиллар таъсир курсатади.

Оламнинг лисоний манзараси инсонни олам-га (табиатга, хайвонларга, уз-узига) булган му-носабатини шакллантиради. Хар кандай таби-ий тил дунёни билишнинг муайян усулини акс эттиради. Унда ифодаланган маънолар муайян карашларнинг ягона тизимида, узига хос жамоа-вий фалсафада мужассамлашади ва у барча тил эгалари учун мажбурийлик касб этади. Мазкур тилда сузлашувчилар дунёси шаклланади, яъни оламнинг лисоний манзараси лексика, фразеология ва грамматикада мухрланган олам хакидаги билимлар мажмуасидир. Олам манзараси, яъни олам хакидаги билимлар индивидуал ва жамоа-вий билишнинг асосида ётади. Тил эса билиш жа-раёнининг талабини бажаради. Турли кишиларда, масалан, турли даврлар, турли ижтимоий ва ёш гурухлари, турли билим сохалари вакилларида оламнинг концептуал манзаралари фаркланиши мумкин. Хар хил тилларда сузлашувчи кишилар муайян шароитларда бир-бирига якин булган оламнинг концептуал манзараларига, аксинча, бир тилда сузлашувчи кишилар оламнинг турли концептуал манзараларига эга булишлари мум-кин4.

Шундай килиб, оламнинг концептуал манза-расида умуминсоний, миллий ва шахсий узаро муносабатлар мавжуд булади. Оламнинг лисоний манзарасини яратишда фразелогизмлар алохида роль уйнайди. Улар «халк хаётининг кузгуси»дир. Фразеологик бирликларнинг табиати тил эгаси-нинг билимлари, хаётий тажрибаси ва мазкур тилда сузлашувчи халкнинг маданий-тарихий анъаналари билан чамбарчас бо^икдир. Фразеологик бирликларнинг семантикаси инсон ва унинг фаолиятини тавсифлашга каратилади5.

Фразелогизмлар воситасида яратилган оламнинг лисоний манзарасининг тахлилида унинг антропоцентрик хусусиятини таъкидлаш жоиз. Оламнинг антропоцентрик манзараси фразеоло-гизмлар йуналишининг инсонга каратилганлиги билан ифодаланади. Бунда инсон барча нарса-ларнинг улчови сифатида иштирок этади: куп -

4 Маслова В.А. Лингвокультурология: Учебное пособие для студ. высш. учеб, заведений. - М.: Издательский центр «Академия», 2001. -С. 65.

5 Фразеологический словарь русского литературного языка. / Под ред. А.И.Федорова. - М., 1996; Образные средства русского языка. / Под ред. В.Н.Телия. - М., 1995.

бошини еб; тула, бутун - бошдан оёк; кичик - куз илгамас; тез - куз очиб юмгунча.

Демак, юкорида билдирилган фикр-муло-хазалар натижасида куйидаги хулосаларни илга-ри суриш мумкин.

Тил маданиятнинг таркибий кисми булиб, инсониятнинг ижтимоий тарихидаги энг мухим ютуклардан бири саналади. Лекин бошка томон-дан тилнинг материясида инсоннинг биологик табиати намоён булади. Оламнинг лисоний ман-зараси турфа ранглар, хусусан, мифологемалар, образли метафорик сузлар, ухшатишлар, конно-татив сузлар, стереотиплар, рамзлар ва х.к. воси-тасида яратилади. Хар кандай тил узида мазкур тил эгасининг дунёкарашини белгилайдиган ва олам манзарасини шакллантирадиган миллий, узига хос хусусиятлар тизимини мужассамлаш-тиради. Маданият эса тилнинг мазмун жихатини

аниклайди. «Тил ва маданият» масаласи куп киррали булиб, унга маданиятшунос, тилшунос, файласуф, психолог, этнограф ва адабиётшунос турлича ёндашади.

Маданият ва оламнинг лисоний манзарасини урганиш масаласи инсон ва унинг турмуши, унинг дунё билан узаро муносабати, мавжудлик шаро-итларини акс эттирадиган оламнинг концептуал манзараси масаласи билан чамбарчас боFликдир. Оламнинг лисоний манзараси, маданият инсоннинг турли олам манзараларини изохлайди ва умумий олам манзарасини акс эттиради.

Тил маданият билан доимий алокада экан, тил урганиш жараёнларини урганилаётган тил халки ва маданияти призмасидан туриб укитиш маса-ласини ижобий хал килиш заруратини юзага кел-тиради.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008.

2. Винокур Г.О. Избранные работы по русскому языку. - М.: «Учпедгиз», 1959.

3. Гердер И. Г. Идеи и философия истории человечества. - М.: «Наука», 1977.

4. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. - М.: «Прогресс», 1984.

5. Маслова В.А. Лингвокультурология: Учебное пособие для студ. высш. учеб, заведений.

- М.: Издательский центр «Академия», 2001.

6. Махмудов Н. Тилнинг мукаммал тадкики йулларини излаб... // «Узбек тили ва адабиё-ти», Т., 2012, № 5. -10-б.

7. Мечковская Н. Б. Социалная лингвистика. 2-изд. - М., 2000.

8. Образные средства русского языка. / Под ред. В.Н.Телия. - М., 1995.

9. Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. - Харьков, 1922.

10. Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. - М.: «Прогресс», 1993.

11. Уорф Б. Л. Отношение норм поведения и мышления к языку. // «Новое в зарубежной лингвистике», М., 1960, вып. 1. -С. 174.

12. Фразеологический словарь русского литературного языка. / Под ред. А. И.Федорова.

- М., 1996.

13. Хайдеггер М. Время картины мира. // Время и бытие. - М., 1993. -С. 70-78.

14. Хомский Н. Аспекты теории синтаксиса. - М.: Издательство Московского университета, 1972.

15. Хомский Н. Язык и мышление. - М.: Издательство Московского университета, 1972.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.