Научная статья на тему 'Халқаро тил ва маданиятни ўрганиш жараёнида миллий қадриятларнинг ўзига хослиги'

Халқаро тил ва маданиятни ўрганиш жараёнида миллий қадриятларнинг ўзига хослиги Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
552
90
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бадиий асар / тил ва маданият / қиёслаш / чет тиллари / матн таҳлили / art production / languege and culture / comparison / foreign languege / text analyzes

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ходжаберганова Н.

Мақолада бугунги куннинг энг долзарб муаммоларидан бири бўлган чет тили ўқитишнинг янги метод ва усулларини таълим жараёнига татбиқ этиш, шунингдек, уларнинг жаҳон тиллари ва маданиятларини солиштиришда мос келадиган унсурлари ҳақида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SPECIFICSES OF UZBEK PRECIOUSNESS IN LEARNING OF FOREIGN LANGUAGES AND CULTURE

There is considered in the article one of the most actual issues of nowadays – development of new methods and ways of foreign languages learning, implementation of those to the educastion process. There are discussed as well matching and comparisons of foreign langueges and cultures.

Текст научной работы на тему «Халқаро тил ва маданиятни ўрганиш жараёнида миллий қадриятларнинг ўзига хослиги»

Ходжаберганова Н.,

Узбекистон давлат жах,он тиллари университети магистри

ХАЛКАРО ТИЛ ВА МАДАНИЯТНИ УРГАНИШ ЖАРАЁНИДА МИЛЛИЙ КАДРИЯТЛАРНИНГ УЗИГА ХОСЛИГИ

ХОДЖАБЕРГАНОВА Н. ХАЛЦАРО ТИЛ ВА МАДАНИЯТНИ УРГАНИШ ЖАРАЁНИДА МИЛЛИЙ ЦАДРИЯТЛАРНИНГ УЗИГА ХОСЛИГИ

Маколада бугунги куннинг энг долзарб муаммоларидан бири булган чет тили укитишнинг янги метод ва усулларини таълим жараёнига татбик этиш, шунингдек, уларнинг жах,он тиллари ва маданиятларини солиштиришда мос келадиган унсурлари х,акида фикр юритилади.

Таянч суз ва тушунчалар: бадиий асар, тил ва маданият, киёслаш, чет тиллари, матн тах,лили.

ХОДЖАБЕРГАНОВА Н. ОСОБЕННОСТИ НАЦИОНАЛЬНЫХ ЦЕННОСТЕЙ В ПРОЦЕССЕ ИЗУЧЕНИЯ ИНОСТРАННЫХ ЯЗЫКОВ И КУЛЬТУРЫ

В статье рассмотрена одна из самых актуальных проблем сегодняшнего дня - разработка новых методов и способов изучения иностранных языков, внедрение их в процесс образования. Здесь также обсуждены вопросы соответствия и сопоставлений иностранных языков и культур.

Ключевые слова и понятия: художественное произведение, язык и культура, сопоставление, иностранные языки, анализ текста.

KHODJABERGENOVA H. SPECIFICSES OF UZBEK PRECIOUSNESS IN LEARNING OF FOREIGN LANGUAGES AND CULTURE

There is considered in the article one of the most actual issues of nowadays - development of new methods and ways of foreign languages learning, implementation of those to the educastion process. There are discussed as well matching and comparisons of foreign langueges and cultures. Keywords: art production, languege and culture, comparison, foreign languege, text analyzes.

Узбекистон Республикаси мустацилликка эришгандан сунг унинг хорижий мамлакатлар билан булган алоцалари яна-да юксалиб кетди. Чет эл давлатлари билан %ар жабцада амалга оширилаётган бундай алоцалар, уз навбатида, хорижий тилларни мукаммал билувчи, юцори малакали мутахас-сис кадрларга булган эцтиёжларни кучайтирмоцда.

Шу боисдан, Юртбошимиз И.А.Каримовнинг эмас. Бугун жах,он х,амжамиятидан узига му-

куйидаги фикрлари алох,ида ах,амиятга мо- носиб урин эгаллашга интилаётган мамлака-

лик: "Хозирги пайтда хорижий тиллар- тимиз учун, чет эллик шерикларимиз билан

ни урганиш ва ургатишга юртимизда катта х,амжих,атликда, х,амкорликда уз буюк кела-

ах,амият берилмокда. Бу х,ам, албатта, бежиз жагини кураётган халкимиз учун хорижий

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 5

тилларни мукаммал билишнинг ахамиятини бахолашнинг хожати йукдир"1.

XX асрнинг 90-йилларида илм-фан нати-жаларининг инсон омили ёки оммавий нашр, китоб воситасида халкаро истилохга кириши тезлашди. Коммуникациянинг кучайиши янги бадиий асарлар билан бирга, янги бадиий карашларнинг хам узлаштирилишида худудий тусикларни олиб ташлади. Шу уринда, технология сохасидаги инкилобнинг хам урни ва ахамияти каттадир. Одамлар компьютер, мобил алока воситалари оркали киска муддатда борликнинг турли чеккасида юз берган ва бе-раётган янгиликдан хабардор булиш имкони-ятига эга булдилар. Имкониятларнинг кенга-йиши инсон онги, тафаккури, бадиий-эстетик карашида улкан узгаришлар ясади. Натижада одамлар борликка, хаётга янги нигох билан карай бошладилар.

Хозирги даврда таълим тизимининг барча боскичларида, шу жумладан, олий таълим ти-зимида хам, энг мухим муаммолардан бири чет тили укитишнинг янги-янги метод ва усул-ларини излаб топишга, чет тилини укитиш жа-раёнини тубдан узгартиришга каратилгандир. Янги информацион педагогик технологияни жадал суръатлар билан хаётимизга кириб ке-лиши натижасида чет тили укитишнинг компьютер тизими оркали амалга оширилиши, масофадан укитишнинг жорий этилиши, телефон алокаси, аудио-, видео оркали укитишни ташкил килиш имконияти юзага келди.

Жах,он тиллари ва маданиятларини солиш-тиришда мос келадиган ва келмайдиган ун-сурлар ажралиб туради. Маданиятнинг тар-кибий кисми саналган тил мос келмайдиган унсурлар сирасига киради. Солиштириладиган тиллар канчалик узига хос булса, канчалик унинг тарихида маданий алокалар камрок булса, шунчалик улар бир-биридан бутунли-гича ёки кисман фарк килади. Мос келмайдиган унсурларга, авваламбор, эквивалентсиз лексика билан белгиланадиган предметлар ва бир тилга хос сузлар хамда бошка тилда мав-

1 Каримов И.А. Хавфсизлик ва баркарор тараккиёт йулида. Танланган асарлар. 6-жилд. - Т.: "Узбекистан", 1998. -331-б.

жуд булмаган ёки сузларда фарк киладиган коннотациялар2 киради.

Тил укитишда бадиий асар матнларидан фойдаланиш жараёнида х,ар бир тилнинг мил-лийлик хусусиятидан келиб чикиш максадга мувофикдир. Чунки бадиий асарни ташкил этувчи барча элементлар, давр рухи, персо-нажларнинг хатти-харакатлари ва холатлари уша халк миллий-маданий мухитининг ёркин намунасидир. Хар бир бадиий асарнинг уз за-мони, уз макони бор. Замон ва маконнинг му-айянлиги ёзувчи сиймоси билан узвий боFлик равишда асарга хос миллийлик даражасини белгилайди. Миллийлик, энг аввало, харак-терлар оркали ифодаланади. Зеро, характер инсоннинг бадиий тимсоли экан, миллийлик маълум персонажнинг х,олати ва хатти-харакатларида, нуткий узига хослиги, шунинг-дек, портрет характеристикаларида намоён булади.

Бугунги кунда мамлакатимизда истикомат килаётган турли миллат вакилларига умумин-соний кадриятлар билан бир каторда, миллий маънавий кадриятларимизни хам сингди-риб бориш уларда ватанпарварлик, Ватанга садокат туЙFуларини шакллантиришга ёрдам беради. Халкимизнинг урф-одатлари, анъа-налари, маънавий кадриятлари, миллий ре-алиялари хакида маълумот бериш, узбекона муомала одоби коидаларини сингдириш, миллий маънавий кадриятларни умумин-соний кадриятлар билан уЙFунлаштиришда, айникса, узбек тили таълимининг урни ва ахамияти нихоятда катта.

Тил урганиш кишилик жамиятида батоят мухим сохалардан хисобланади. Алока во-ситаси булмиш тилни табиий мухитда (ои-лада, жамоатчилик орасида) ёки уюшган холда дарсда амалий эгаллаш мумкин. Тил ходисаларига оид билимлар эса назарий жихатдан урганилади. Халкаро муносабат-лар авж олган замонимизда тилларни билиш, куп тиллилик улкан ахамият касб этмокда. Узбекистон худудида таълим олаётган х,ар бир ёш авлод одатда уч тилни урганади. Идрокли ёшларимизнинг купчилиги уч тил эгасидир.

2 Коннотация (лот. connotatio - кушимча маъно) -нуткда (матнда) ишлатилган сузнинг унинг дастлабки, луFавий маъносига нисбатан сермазмун ва хиссий модификациям; тушунча, фикрнинг асосий маъносига кушимча сифат, тус берувчи хамрох сузлар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 5

Ушбу тиллар таълим назариясида махсус ном-лар: она тили, иккинчи тил ва чет тили билан юритилади.

Реалия бу факат муайян миллат ва халкларга тегишли булган моддий маданият ашёлари, тарихий фактлар, давлат институтлари номи, миллий ва фольклор ках,рамонларнинг исм-лари, мифологик мавжудотлар ва х,.к.лардир. Тилларни чоFиштирганда ушбу х,олатларни англатувчи сузларни эквивалентсиз лексикага киритадилар. Эквивалентсиз лексика бошка маданиятда мавжуд булмаган ва коидага кура бошка тилга битта суз билан таржима килинмайдиган, узига тегишли тил доираси-дан ташкарида мукобили булмаган тушун-чаларни ифодалаш учун хизмат киладиган сузлар х,исобланади.

Реалиялар устида ишлаш асосан уч боскичга булинади:

1. Урганилаётган тилнинг реалиялари билан таништириш, тушунтириш.

2. Реалияларни узлаштириш.

3. Она тили реалияларини чет тилида бе-рилиш хусусиятларини аниклаш.

Реалиялар билан таништириш алох,ида аж-ратиб олинган х,олда ёки контекстда булиши мумкин. Реалиялар х,ак,ида маълумот бе-риш: 1) матнни укишдан олдин; 2) матнни укиётганда; 3) мустакил луFатдан фойдаланиш оркали амалга оширилиши мумкин.

Реалияларни тушунтириш, такдим килишда уларнинг х,аммага маълум булган шакли, маъноси (семантикаси), кулланиш вазифаси (функцияси) таништирилади, яъни:

- нимани ифодалаётганини тушунтириш;

- эсда сак,лаб колиш;

- турли нутк, вазиятларида, турли нутк фао-лияти турларида куллай олиш кобилиятларини уз ичига олади.

Реалияларни такдим килиш фонетик талаф-фуз килиш, ёзув, грамматик шаклини такдим килиш, маъноси, кулланилишини тушунтириш-дан иборатдир. С.Ф.Шатиловнинг фикрича, сузни ургатиш лексик куникмани х,осил килиш демакдир. Унинг фикрича, лексик куникмалар х,осил килиш 3 боскичга булинади (юридик терминлар х,ак,ида х,ам шундай хулосага келиш мумкин)1:

1 Шатилов С.Ф. Методика обучения немецкому языку в средней школе. - Л.: "Просвещение", 1977. -С. 97.

1-боскич: янги сузнинг маъносини очиш ва кайта талаффуз килиш;

2-боскич: нутк вазиятларида куллашни машк килиш ва мустах,камлаш;

3-боскич: ургатувчан-вазиятли (ситуатив) боскич.

Реалиялар ва миллий узига хосликни ифо-даловчи сузларни бадиий таржимада кайта яратиш муаммоларини урганишдан олдин, таржимашунослик нуктаи назаридан, реалия-ларнинг умумий классификацияси, миллий ва мах,аллий узига хосликларни ифодаловчи сузларга кандай лексик бирликларни киритиш мумкинлигини жиддий урганишга туFри кели-нади.

Эквивалентсиз лексика тилларни солиш-тирганда осон аникланади, чунки унда мазкур тил томонидан вокеликнинг булиниб кетиш спецификаси ва маданиятнинг узига хосли-ги яккол намоён булади. Агар эквивалентсиз лексикага нафакат кундалик турмуш реалия-си белгиларини, балки давлат-сиёсий тузум, халкнинг маданий х,аёти ва ишлаб чикариш турли сох,аларининг узига хос номланиши-ни киритса, х,ар бир халк тилидаги реалиялар сони янада ошади.

Тил ва маданиятларни солиштирганда анг-ланадиган (реалиядан ташкари) ва англатувчи (шаклдан ташкари) орасидаги фаркни ажра-тиб курсатиш мумкин.

Реалияда тил ва маданият уртасидаги якинлик яккол намоён булади, жамиятнинг моддий ва маънавий х,аётида янги реалиялар-нинг пайдо булиши тилда реалиянинг вужуд-га келишига олиб келади. Лексика ижтимоий х,аётнинг барча узгаришларига уз таъсирини курсатиши сабабли тилда янги реалияларнинг пайдо булиш пайтини аник айтиш мумкин.

Мах,аллий диккатга сазовор жойларнинг номлари мах,аллий реалияга мисол булади. Бундай жойлар х,атто уз х,удудидан ташкарида машх,ур булишига карамай (баъзан миллий маданият фондига киргани х,олда), айнан уша жой билан боFлик х,олда эсланади. Масалан, Регистон, Кукалдош ва бошкалар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 5

Шyндaй килиб, тил ypгaнишдa pеaлиялap-нинг ax1aмияти бекиëc Реaлиялap му^кил œx,a cифaтидa киpиб келгaн 6Ули6, yндa тил-нинг миллий Ba тapихий yзигa хоcликлapи кaттa ax1aмиятгa эгa. Улap тypмyш тapзининг миллий колоpит билaн ботлик жиx1aтлapи,

дaвp колоpитлapини aлоx1идa боблapдa ëpи-тaди. Реaлиялap биp хaлкнинг тилидa тутилиб, миллaтнинг тypмyш тapзи, тapихи, мaдaния-тини yзидa aкc эттиpиб, бош^ тиллapдa aник мукобилини топмaйди.

Адабиётлар:

1. Kapимов И.А. Бapкaмол aвлод - Узбеки^ои тapaккиëтининг пойдевоpи. - T., '^apO 1997.

2. Faфyp Fyлом. Куп тилни билишнинг хо^яти. II "Укитyвчилap гaзетacи", 1965 йил 16 cентябpь ("Tошкент окшоми" гaзетacининг 1989 йил 6 aпpелдaги cонидa "Куп тилни билишнинг хо^яти" номи билaн кaйтa боcилгaн).

3. Шaтилов С.Ф. Методикa обучения немецкому языку в cpедней школе. - Л.: '^о-cвещение", 1977. -С. 97.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ I СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 5

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.