Научная статья на тему 'Интеллектуал ва амалий уқувлар, ўқув модуллари асосида чет тилларини ўзлаштиришнинг педагогик-психологик масалалари'

Интеллектуал ва амалий уқувлар, ўқув модуллари асосида чет тилларини ўзлаштиришнинг педагогик-психологик масалалари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
292
43
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўзлаштириш / чет тиллари / нутқ / тил қонуниятлари / таълим модуллари / таълим мазмуни / интеллектуал уқувлар / амалий уқувлар / назарий билимлар / амалий билимлар / билиш фаолияти / ижтимоий тафаккур / mastering / foreign languages / speech / speech pattern / educational modules / educa- tional content / intellectual skills / practical skills / theoretical knowledge / practical adilities / activities / social thinking.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Нартаева М. Б., Юнусова Д. М.

Мақолада хорижий тилларни ўзлаштириш самарадорлигини оширишнинг педагогикпсихологик хусусиятлари, хусусан, хорижий тилларни ўзлаштиришда ўқувчилар тил ҳодисалари ва қонуниятларини тизимлаштириш, унга қўйиладиган талаблар асосида умумлаштириш ва хорижий тилларни ўзлаштиришда ўқув модулларидан фойдаланиш масалалари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOLOGICAL AND PEDAGOGICAL FEATURES OF FOREIGN LANGUAGES ASSIMILATION INCREASING RELYING ON INTELECTUAL PEDAGOGICAL MODULIES

There is analyzed in the article psychological and pedagogical features of increasing assimilation of foreign languages. In particular, it is considered process of pupils learning foreign speech based on modules developing their practical and intellectual abilities.

Текст научной работы на тему «Интеллектуал ва амалий уқувлар, ўқув модуллари асосида чет тилларини ўзлаштиришнинг педагогик-психологик масалалари»

Нартаева М.Б., Юнусова Д.М.,

Тошкент давлат стоматология институти «Тиллар, педагогика ва психология» кафедраси укитувчилари

ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ВА АМАЛИЙ УКУВЛАР, У^УВ МОДУЛЛАРИ АСОСИДА ЧЕТ ТИЛЛАРИНИ УЗЛАШТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК МАСАЛАЛАРИ

НАРТАЕВА М.Б., ЮНУСОВА Д.М. ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ВА АМАЛИЙ УЦУВЛАР, УК.УВ МОДУЛЛАРИ АСОСИДА ЧЕТ ТИЛЛАРИНИ УЗЛАШТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК МАСАЛАЛАРИ

Маколада хорижий тилларни узлаштириш самарадорлигини оширишнинг педагогик-психологик хусусиятлари, хусусан, хорижий тилларни узлаштиришда укувчилар тил хрдисалари ва конуниятларини тизимлаштириш, унга куйиладиган талаблар асосида умумлаштириш ва хорижий тилларни узлаштиришда укув модулларидан фойдаланиш масалалари тах,лил килинган.

Таянч суз ва тушунчалар: узлаштириш, чет тиллари, нутк, тил конуниятлари, таълим модулла-ри, таълим мазмуни, интеллектуал укувлар, амалий укувлар, назарий билимлар, амалий билим-лар, билиш фаолияти, ижтимоий тафаккур.

НАРТАЕВА М.Б., ЮНУСОВА Д.М. ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ВОПРОСЫ УСВОЕНИЯ ИНОСТРАННЫХ ЯЗЫКОВ НА ОСНОВЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫХ И ПРАКТИЧЕСКИХ НАВЫКОВ И УЧЕБНЫХ МОДУЛЕЙ

В статье анализируются психолого-педагогические особенности повышения эффективности усвоения иностранных языков. В частности, обсуждены вопросы систематизации учащимися языковых явлений и закономерностей при изучении иностранных языков, обобщения на основе установленных к ним требований, использования при изучении иностранных языков учебных модулей.

Ключевые слова и понятия: усвоение, иностранные языки, речь, речевые закономерности, образовательные модулы, содержание образования, интеллектуальные умения, практические умения, теоретические знания, практические знания, познавательная деятельность, социальное мышление.

NARTAEVA M.B., YUNUSOVA D.M. PSYCHOLOGICAL AND PEDAGOGICAL FEATURES OF FOREIGN LANGUAGES ASSIMILATION INCREASING RELYING ON INTELECTUAL PEDAGOGICAL MODULIES

There is analyzed in the article psychological and pedagogical features of increasing assimilation of foreign languages. In particular, it is considered process of pupils learning foreign speech based on modules developing their practical and intellectual abilities.

Keywords: mastering, foreign languages, speech, speech pattern, educational modules, educational content, intellectual skills, practical skills, theoretical knowledge, practical adilities, activities, social thinking.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

Психологик-педагогик адабиётларда цайд этилишича, таълимда чет тилини узлаштиришни ривожлантириш-нинг муаммоли уцитиш, мустацил тафаккурни ривожлан-тириш, назарий умумлашмаларни шакллантириш, ижодий фаолиятни ташкиллаштириш воситаларини шакллантириш ва %.к. каби турли методлари ишлаб чицилганлиги ва ишлаб чицилаётганлигига царамасдан, уцувчиларнинг хо-рижий тилларни урганишда катта мицдордаги билимларни узлаштириш жараёнлари ва чет тилини узлаштиришни ри-вожлантириш жараёнларини мувофицлаштириш муаммоси юцори даражада долзарблигича цолмоцда1.

Манбалардан маълум булишича, чет тил-ларини узлаштиришда билимлар ва укувлар, шу жумладан, интеллектуал ва амалий билимлар хамда укувларга таяниш купчилик муаллифлар томонидан тан олинади. Бирок бу масала уларнинг тадкикотларида батаф-сил мухокама килинмайди ва шунинг учун хам уларнинг укувлари, чет тилини узлаштиришни ривожлантириш доирасида самарали узаро хамкорлик масаласи эътибордан четда колиб кетмокда2.

Аслида тил урганишда таълимнинг мазмуни, укув предметининг узига хослигига асосланган-лик интеллектуал ва амалий укувлар уртасидаги боFланишни тушуниш ва амалга ошириш им-конини беради. Шундан келиб чикиб, биз тадкикотимизда3 тил урганишда хам интеллектуал, хам амалий укувларнинг узаро таъсир-лашув усулларини аниклаш максадида мактаб укувчиларининг гуманитар циклнинг баъзи укув предметлари (рус тили, чет тили) буйича укув тайёргарлигига куйиладиган талабларни урганишда ушбу икки гурух укувнинг нисбати

1 Гез Н.И., Ляховский М.В., Миролюбов А.А. Методика обучения иностранным языкам в средней школе. - М.: «Высшая школа», 1992; Панфилов В.З. Философские проблемы языкознания. - М.: «Наука», 1987.

2 Витт Н.В. Психологические вопросы индивидуализации обучения иностранным языкам в средних специальных учебных заведениях. - М.: «Высшая школа», 1975; Колшанский Г.В. Проблемы владения и овладения языком в лингвистическом аспекте: сб. Иностр. языки в высшей школе. - М.: 1985.

3 М.Б.Нартаева томонидан «Умумтаълим мактаблари укувчиларида чет тилларини узлаштиришнинг педагогик-психологик муаммолари» мавзусидаги докторлик дис-сертацияси доирасида олиб борилаётган тадкикот на-тижалари. Тадкикот ишлари Тошкент, ФарFона, Сирдарё вилоятлари ва Тошкент шахри умумтаълим мактаблари-да олиб борилган.

тахлилини асослашга харакат килдик. Бундай ёндашувда укувчилар муайян укув материали ва билимларнинг узига хос жихатлари хамда манбаларига нисбатан мазмундор йуналишни танлаб олишлари кузатилди.

Бугунги кунда чет тилларини урганишда юртимиз дидактикасида иккинчи нуктаи назар устувор булиб, улар ушбу коидага асосла-нади: билимлар у ёки бу фаолиятга киритили-ши оркали узлаштирилади, билим сифати эса фаолият характери билан аникланади. Амалий укувларни шакллантиришда онгга таяниш куйидагидан иборат: укувчи бу фаолият нима-лигини ва бу фаолиятга кандай киришиш ке-раклигини хамда уни кандай муваффакиятли бажариш мумкинлигини тушунади ва билиб боради. Бунда интеллектуал укувлар фаолияти узини бажариш жараёнида сайкалланади.

Масалан, чет тилларини урганиш икки-та йуналиш - назарий ва амалий йуналишга асосланади: назарий масала, коида ва таъриф-лар тил воситаларининг турфалигидан уз нутк амалиётида оFзаки ёки ёзма шаклда фойдала-на олиш учун урганилади, яъни назарий материал факат билимлар олишнинг узи учунгина урганилмасдан, балки имло, нутк укувларини эгаллаш учун хам хизмат килади.

Аммо унутмаслик керакки, факат назарий билимларни эгаллаш оркали тилни амалий эгаллаш таъминланиши мумкин эмас. Бирок шу уринда таъкидлаш жоизки, нутк фаолиятида амалий укувларнинг хосил булишига назарий билимлар ижобий таъсир этади. Шундай килиб, назарий укув материалининг узлаштирилиши тил далилларини тахлил килиш, киёслаш, тас-нифлаш ва гурухлаш интеллектуал укувларида намоён булади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

Шунингдек, чет тилларини узлаштиришда тил нуткини эгаллаш жараёни укувчиларнинг тил ходисаларини таккослаш, киёслаш, тахлил килиш, тизимлаштириш ва умумлаштиришга хам боFликлигини унутмаслик лозим.

Бу саъй-харакатларнинг муваффакиятли булиши куп жихатдан нуткда аник тил ходисасига амал килиш, тил бирликларини аналогия буйича хосил килиш ва табакалаштириш, нуткда тил далилларини кайта тиклаш ва яра-тишни осонлаштирувчи таянчлар ва ориен-тирлардан фойдаланиш укувларига боFлик.

Мазкур укувлар маълум машк килиш топширикларини бажариш билан шаклланти-рилади. Укувнинг маъмурий-фаолиятли тузил-маси канчалик аник тавсифлаб берилган булса, мазкур укувни шакллантириш учун машкни танлаш шунчалик осон кечади.

Кузатишларимиздан1 маълум буладики, мазкур укувлар узаро бир-бирига боFлик ва шунинг учун уларнинг узаро таъсирлашув усулларини ажратиш таълим жараёнида фао-лиятнинг хар хил турлари билан узаро нисбати туFрисидаги масала ечимини уртага ташлайди. Интеллектуал ва амалий укувларнинг асосли узаро таъсирлашуви укувчиларнинг продук-тив фаолиятини тежамли ва максадга мувофик амалга ошириш имконини беради хамда хам тафаккур жараёнлари, хам амалий фаоли-ят устуворлигига эришилади. Натижада тил урганишда тафаккур амалий фаолиятга узига хос тарзда таъсир этади, йуналтиради ва тар-тибга солиши мумкин.

Бу фикр билимлар ва укувларнинг узлаш-тириш назарияси билан хам тасдикланади (П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина). П.Я.Гальпериннинг фикрича, узлаштириш мураккаб билиш фао-лияти сифатида иккита узаро боFланган билиш саъй-харакати: интериоризация2 ва экстерио-ризация3 жараёнларини уз ичига олади4.

1 М.Б.Нартаеванинг «Умумтаълим мактаблари укувчи-ларида чет тилларини узлаштиришнинг педагогик-психо-логик муаммолари» мавзусидаги докторлик диссертация-си доирасидаги тадкикотлар ва кузатишлар.

2 Ички чукурлашуви (тахр.)

3 Ташки кенгайиши (тахр.)

4 Гальперин П.Я. Введение в психологию. - М.: МГУ, 1976. -С. 234.

Тадкикотимиз доирасида урганилган рус тили, чет тили дастурлари тахлилининг кур-сатишича, интеллектуал ва амалий укувларнинг узаро таъсирлашув усуллари хамда уларнинг предмет мазмуни билан узаро боFланиши ё дастур тузувчилари томонидан ажратилади ёки уларда амалий укувларнинг ихтиёрий тузилган узаро таъсирлашувнинг ноадекватлиги кузати-лади. Бундай холатда бир укув бошка укувнинг шаклланишини кийинлаштириши мумкин.

Шу муносабат билан биз интеллектуал ва амалий укувлар узаро таъсирлашуви чет ти-лини узлаштиришнинг ривожланиши учун ахамиятли булган куйидаги уч усулни ажра-тишни мухим деб хисоблаймиз:

I усул - амалий укувлар шаклланишининг интеллектуал укувлар шаклланишидан олдин-да бориши;

II усул - интеллектуал укувлар шаклланишининг амалий укувлар шаклланишини тулдириши ва такомиллаштириб бориши;

III усул - ижтимоий масалаларни ечишда интеллектуал ва амалий укувларнинг бир вактда талаб килиниши.

Биринчи усулни у ёки бу укувни шакллан-тиришга йуналтирилган куплаб машк килиш топшириклари кулланилганда амалга ошириш мумкин. Иккинчи усул укув материали наза-рий билимлар билан ута туйинган холларда самарли булиш мумкин. Учинчи усул назарий билимлар ва машк килиш топширикларини куллашда уларга мувофиклаштирилган ёнда-шувда намоён булади.

Маълумки, чет тилларини узлаштириш жа-раёнининг махсулдорлиги таълимнинг ижодий фаолиятда, укитувчи ва укувчилар орасидаги самимий ва ишончли муносабатларда, доимий такдирлашлар ва маъкуллашлар, ташаббус ва бой фантазия, уз саъй-харакатларига нисбатан ишонч рухига боFликдир. Шунинг учун хам таълим-тарбия жараёни шаклан жамоавий, мазмунан мутлако индивидуалдир.

Айни шу содда, кейинчалик эса мураккаб ва глобал масалаларни ечишда чет тилини узлаштиришни шакллантириш, кейин эса ри-вожлантириш маъноси ётади. Бу каби маса-лаларнинг ечилиши укувчилар умумтаълим тайёргарлигининг юкори сифатли булиши, интеллектуал ва ижодий такомиллашуви, шахс-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

нинг иродавий сифатлари шаклланишини та-лаб килади.

Тадкикотли-изланишли укитиш моделла-ри укувчиларнинг муаммоларни хал этиш йулидаги продуктив фаолиятига асосланган. Бу моделнинг Fояси янги укитиш усулидан эмас, балки асосий билиш укувларига ургатиш усулидан иборат.

Бу модель буйича ишлашда бошланFич нукта билиш махсулини юзага келтирувчи пародок-сал вазиятдир. Билиш махсули натижасида му-аммони англашда укувчилар маълумотларни туплаш ва тахлил килиш, гипотезаларни куйиш ва текширишга урганадилар. Укитувчи бунда болаларнинг тахминларини шархламайди хамда айтилаётган фикрларнинг мазмунини маъкуллаш ёки маъкулламасликдан узини ти-йиб туради. Бирок хар бир Fояни келгуси фао-лият учун саклайди ва маъкуллайди. Бунда бо-лаларни билиш фаолиятига раFбатлантирувчи, куллаб-кувватловчи муносабат - изланиш тафаккури «натижалари» нейтрал муносабат билан кушиб олиб борилади, чунки билишда изланиш жараёнининг узи мухимдир.

Мазкур модель тизимли-изланишли таж-рибани узлаштиришга йуналтирилган булиб, бунда укувлар шаклланади, интеллектуал ва амалий укувларнинг узаро таъсирлашуви натижасида такомиллашади, чунки укитиш энди билимларни умумлашмалар сифатида узлаштиришга эмас, балки бу умумлашма-лар асосида яратилаётган ва текширилаётган жараённинг узини хам узлаштиришга хизмат килади.

Модель куйидаги боскичларни уз ичига олади:

- муаммога дуч келиш;

- маълумотлар туплаш-верификация;

- маълумотлар туплаш-эксперимент утка-зиш-тушунтириш;

- тадкикот йулини та^лил килиш.

Муаммоли-тадкикотли таълим моделлари

куйидаги ижтимоий кадриятларга таянади:

- укувчиларнинг муаммони куриш, аниклаш ва ифодалаш кобилияти;

- укувчиларнинг масала ёки муаммони мукобил, маданий ечиш йулини кидиришга тайёргарлиги;

- укувчиларнинг масала ёки муаммони ечиш давомида саволлар куйиш ва уларни х,ал этиш йулини аниклай олиш укуви;

- муаммони аниклаш, туFри жавобни то-пиш алгоритми ёки режасини тузишда х,ар бир укувчининг мустакиллиги;

- эгалланаётган билим ва укувларни илга-ри эгалланган х,амда онг ва хотирада мустах,-камланиб колган билим ва укувлар билан боFлаш, киёслаш кобилияти.

Мазкур таълим модуллари укувчиларда ижтимоий масалаларни ечишга кизикиш уЙFотади ва ижтимоий тафаккурнинг шаклланишига хамда шахсий ижтимоий фаолият тажрибаси-нинг бойишига ёрдам берди.

Муаммоли-изланишли укитиш моделлари фронтал, гурухли ва индивидуал фаоли-ятни билишнинг турли усулларини хисобга олиб, ахборотни укитиш ва ахборотли идрок килишнинг турли шаклларидан фойдаланиб куллашга асосланади.

Юкорида келтирилган моделларни умум-лаштириш оркали чет тилини узлаштириш учун ахамиятли булган умумий изланишли укувларни ажратиш имконияти яратилади ва улар куйидагиларда ифодаланади:

- муаммони аниклаш;

- муаммони куйиш;

- ноаник саволларни ойдинлаштириш;

- гипотезани таърифлаш;

- укув саъй-харакатларини режалаштириш ва ишлаб чикиш;

- маълумотлар йиFиш;

- маълумотлар ва хулосаларни киёслаш;

- хабарни тайёрлаш ва ёзиш;

- тайёрланган хабар билан чикиш килиш;

- саволларга жавоб бериш давомида нати-жаларнинг мазмунини кайта англаш;

- умумлашмалар тузиш, хулосалар яратиш;

- тадкикот йулини тахлил килиш.

Изланишли укувлар аксарият холларда

мажмуавий булиб, интеллектуал, умумтаъли-мий укувлар, укув мехнатини илмий ташкил этиш укуви ва шунингдек, мустакил маълумот олиш зарурлигини тушунишни уз ичига олади. Бундан ташкари, хар бир укув предмети буйича укув ва тадкикот укувлари орасидаги ривожланишда ворисийликка риоя килиниши зарур. Бу эса укитувчидан укувчиларни тафак-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 8

^p килишнинг x,ap xил туpлapигa ypгaтишдa aклий caъй-x1apaкaтлapни тaлaб килaди.

Taдкикотлapимиздaн1 мaълум бyлишичa, чeт тиллapини yзлaштиpишдa x1aмкоpликдaги ижодни тaшкил этиш х^м мух,им омиллapдaн x1иcоблaнaди. Бундaй фaолиятдa болaлapнинг билиш^ кизикишлapи фaоллaшaди x1aмдa энг яxши eчимлap тaнлaниш жapaёни шaкллaн-тиpилaди. Xaмкоpликдaги ижодиётни тaшкил этиш учун зapуpий шapт cифaтидa болaлapдa билимлapни ижодий yзлaштиpиш кобилиятини pивожлaнтиpиш, му^кил билиш фaолиятини фaоллaштиpиш, ypгaнилгaн yкувлapни янгичa шapоитлapдa кУллaш нaмоён бyлaди.

X,амкорлuкдагu uжодuй фаолuятнu таш-кuл этuшда y^umye4u кyйuдагuларга амал кluлuшu лозuм:

- интeллeктуaл вa aмaлий укувлapни pивож-лaнтиpишгa йyнaлтиpилгaн топшиpиклapни ишлaб чикиш;

- тушунтиpиш дaвомидa acтa-ceкин илмий тaдкикот мeтодлapигa УТИШ;

- peжaлaштиpиш дaвомидa yзapо фи^ aл-мaшинув учун cy3 зaxиpacини колдиpиш;

- муcтax1кaмлaш дaвомидa укув-илмий peф-лeкcия мaлaкaлapини мaшк килиш^ йyнaл-тиpилгaн caволлap мaжмуacини peжaлaшти-pиш;

- тaшxиcлaшни ^и^бгэ ол^н x1олдa aклий caъй-x1apaкaтлap интeллeктуaл вa aмaлий укувлap билaн yзapо оптимaл тaъcиpлaшувни юзaгa кeлтиpувчи унивepcaл aлгоpитмлapни мaшк килдиpиш;

- yкувчилapнинг эвpиcтик тaфaккуp уелуб-лapини pивожлaнтиpиш учун интeллeктуaл мaшк килишгa кyпpок эътибоp кapaтиш.

Юкоpидaгилapдaн xулоca килиб тaъкидлaш мумкинки, интeллeктуaл вa aмaлий укувлap Узapо тaъcиpлaшувининг мaзкуp уcуллapидaн фойдaлaнилгaндa, улapнинг шaкллaнгaнлик дapaжacи cифaтли тaшxиc килингaндa x1aмдa Укитишдa туpли ёндaшувлap вa мeтодлap aœ-cидa пуxтa модeллaштиpилгaн пeдaгогик тизим шapоитидa тaълим жapaёнидa yкувчилapнинг чeт тилини yзлaштиpишини шaкллaнтиpиш вa pивожлaнтиpиш боpacидa cифaтли нaтижaгa эpишиш мумкин.

Ддабиётлар:

1. Te3 Н.И., Ляxовcкий M.B., Mиpолюбов А.А. Meтодикa обучeния иноcтpaнным язы-кaм в cpeднeй школe. - M.: «Bыcшaя школa», 1992.

2. Bитт H.B. Пcиxологичecкиe вопpоcы индивидуaлизaции обучeния иноcтpaнным языкaм в cpeдниx cпeциaльныx учeбныx зaвeдeнияx. - M.: «Bыcшaя школa», 1975.

3. Пaнфилов B.3. Филоcофcкиe пpоблeмы языкознaния. - M.: «Haукa», 19В7.

4. Гeльфмaн Э.Г., Холоднaя M.Ä. Пcиxолого-пeдaгогичecкиe о^овы клaccификa-ции зaдaч в обучeнии. II Пcиxолого-пeдaгогичecкиe вопpоcы оpгaнизaции учeбно-воcпитaтeльного пpоцecca. - Tомcк: изд-во Томного ун-тa, 19ВВ. -С. 97-112.

5. Сaймaн Б.А. Английcкaя школa и интeллeктуaльныe тecты. - M., 2004.

1 M.Б.Hapтaeвaнинг «Умумтaълим мaктaблapи Укувчилapидa чeт тиллapини yзлaштиpишнинг пeдaгогик-пcиxологик муaммолapи» мaвзуcидaги доктоpлик диccepтaцияcи доиpacидaги тaдкикотлap вa кузaтишлap.

ЗAMOHAВИЙ TA'^M I COВРEMEHHOE OБРAЗOВAHИE 2015, В

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.