Научная статья на тему 'ЎЗБЕК, РУС ВА ИНГЛИЗ ТИЛЛАРДАГИ СОМАТИК ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЎЗБЕК, РУС ВА ИНГЛИЗ ТИЛЛАРДАГИ СОМАТИК ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
203
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
frazeologiya / somatik ibora / muqobillik / milliy / madaniyat / inson tana a’zolari / metod / samaradorlik / qiyosiy / yondashuv / o’ziga xos xususiyatlar. / phraseology / somatic phrase / alternativity / national / cultural / human body parts / methods / productivity / comparative / approach / specific pecularities.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — M. Batirkhanova

Maqolada nemis va o’zbek tillaridagi somatik frazeologizmlarning o’ziga xos xususiyatlari yoritib berilgan, somatik iboralarning ifoda samaradorligi, milliy o’ziga xosligi hamda etimologik jarayonlari tahlil qilingan.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SPECIFIC PECULARITIES OF SOMATIC PHRASEOLOGICAL UNITS UZBEK, RUSSIAN AND ENGLISH LANGUAGES

This article clearly describes specific pecularities of somatic phraseological units in German and Uzbek languages and expressive productiveness, national uniqueness, etymological processes of somantic phrases are analyzed.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК, РУС ВА ИНГЛИЗ ТИЛЛАРДАГИ СОМАТИК ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

УЗБЕК, РУС ВА ИНГЛИЗ ТИЛЛАРДАГИ СОМАТИК ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Batirkhanova Madina Oybekovna

Candidate of Philological Sciences, (PhD) Ferghana, Uzbekistan. https://doi.org/10.5281/zenodo.7199541

Annotatsiya. Maqolada nemis va o'zbek tillaridagi somatikfrazeologizmlarning o'ziga xos xususiyatlari yoritib berilgan, somatik iboralarning ifoda samaradorligi, milliy o'ziga xosligi hamda etimologik jarayonlari tahlil qilingan.

Kalit so'zlar: frazeologiya, somatik ibora, muqobillik, milliy, madaniyat, inson tana a'zolari, metod, samaradorlik, qiyosiy, yondashuv, o'ziga xos xususiyatlar.

SPECIFIC PECULARITIES OF SOMATIC PHRASEOLOGICAL UNITS UZBEK, RUSSIAN AND ENGLISH LANGUAGES

Abstract. This article clearly describes specific pecularities of somatic phraseological units in German and Uzbek languages and expressive productiveness, national uniqueness, etymological processes of somantic phrases are analyzed.

Keywords: phraseology, somatic phrase, alternativity, national, cultural, human body parts, methods, productivity, comparative, approach, specific pecularities.

ОСОБЕННОСТИ СОМАТИЧЕСКИХ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ В И УЗБЕКСКОМ, РУССКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ Аннотация. В данной статье четко описаны специфические особенности соматических фразеологизмов в немецком и узбекском языках и проанализированы выразительная продуктивность, национальная уникальность, этимологические процессы фразеологизмов.

Ключевые слова: фразеология, соматическая фраза, эквивалентность, национальность, культура, части тела человека, методы, продуктивность, сравнительный подход, специфические особенности.

КИРИШ

Соматик фразеологик иборалар инсоннинг онги пастлиги, нодонлигини ифодалайди, лекин х,ар кайси тилда улар узгача таърифланади. Биз буларнинг таржимасида аналогик таржима усулидан фойдаландик. Х,ар кайси тилда турли ФБлар битта маъно билдириши мумкин. Шуни эътиборга олган х,олда, биз битта тилдан иккинчисига таржима килишда иккинчи тилда мазкур маънони англатадиган ФБни кидиришга хдракат килиб курдик. Куриниб турибдики, бош компонентли соматик ибора инглиз, рус ва узбек тилларида турлича "маданий кодлар" билан бирлашиб келади. Бу уринда маънолар, "маданий кодлар" деярли бир хил, лекин компонентлар узгариб боради. Х,ар кайси тилда инсоннинг онги паст ва акли заифлигини соматик биоморфик код ифодалайди. Шу билан бирга, айтиш мумкинки, соматик биоморфик код бир хил булса-да, лекин компонентлари турличалиги айнан миллат менталитети билан боглик масаладир. Албатта, агар биз калька, яъни сузма-суз таржима килиш оркали ушбу соматик ибораларни ифодаласак, асл маъно йукотилиши мумкин эди. Масалан, дубовая голова соматик фразеологик бирлигининг эман дарахти каллали, арча каллали, бананли калла ёки карам калла каби нокис таржимаси вужудга келиши мумкин эди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Бундан ташкари, Л.С.Бархударов таржиманинг прагматик жихдтларини куриб чикиб, таржимада асл нусханинг узгармаслиги мумкин эмаслигини ва "бу хдкда факат нисбий маънода гапириш мумкин"лигини, "таржимада йукотишлар мукаррар, яъни асл матнда ифодаланган маъноларнинг тулик булмаган узатилиши кузатилади. Олим ана шу мулох,азалари асосида "таржима матни х,еч качон асл матннинг тулик ва мутлак эквиваленти була олмайди", деган мантикий хулосага келади [1, 2].

Сузлашув услубига мансуб идиомалар купинча калька усули оркали бошка тилга узатилади. Бу, айникса, ёшлар тилида яккол намоён булади. Бундай идиомалар купинча инглиз тилидан рус тилига ёки рус тилидан узбек тилига сузма-суз таржима оркали утиши мумкин: томи кетган - крыша поехала. Инглиз тилида эса аналог хдмда лексик таржима оркали ифодаланади: toys in the attic, be not right in the head, have a bat in the belfry, loose mind.

ТАДЦЩОТ МЕТОДИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Ру тилида хотиранинг кискалиги куриная память, девичья память СФБлари оркали намоён булади. Девичья память ибораси рус халкида аввалги вактлардан колган ибора булиб, кизларнинг севган йигити кетиб колиши билан узларига бошка йигит топиб олишини назарда тутади. Рус тилидаги ушбу иборанинг узбек тилига таржимасида биз лексик баён усулини таклиф киламиз: цисца хотирали ёки паришонхотир. Чунки доимо х,ам ибораларга мос ибора топилавермайди, айнан ушбу х,олатларда маъно аслиятдаги маънони саклаш учун ФБни лексик баён оркали ифодалаш максадга мувофикдир.

Инглиз тилида sweet tooth ибораси учун узбек тилида ширин томоц иборасини, рус тилида эса сладкоежка сузини таклиф килмокдамизки, бундай таржима аналогик усул билан ифодаланган булади.

Бир ёстицца бош цуймоц, бошини икки цилмоц соматик фразеологик иборалари учун биз инглиз тили лугатларидаги лексик ва ФБлар сирасидан инглиз миллий маданиятини тасвирлайдиган ибораларни аналогли таржима оркали беришга хдракат килдик: tie the knot, to get hitched, jump the hurdle, step off the carpet. Рус тилида ушбу ибораларга мувофик ибора топилмаганлиги сабабли, биз лексик таржима оркали ФБни "связать себя узами брака/пожениться" тарзида изох,лаймиз.

Тадкикотчилар СФБларнинг эквивалентларини аниклашда уларнинг семантикаси, ички шакли, фразеологик бирликларнинг таркибий кисми, грамматик аспектлари ва тилнинг турли катламларида кулланишига х,ам эътибор каратганлар. Шунинг учун турли тизимли тилларда СФБларнинг эквивалентлик х,олатини урганиш бевосита лингвокультурология билан боглик, дейиш мумкин. СФБларнинг лингвокультурологик аспектида эквивалентсиз ёки ярим эквивалентли х,олат эътиборга олинади. Тулик эквивалентли СФБларда маданиятга хос хусусиятлар топилмади. Шунинг учун тадкикот ишининг мазкур бобида биз уз эътиборимизни СФБларнинг эквивалентсиз х,олатларига каратамиз, чунки эквивалентсиз х,олатда учта тилда х,ам миллийликка хос тушунчалар, халкнинг утмиши, тарихи билан боглик х,одисаларни учратишимиз мумкин. Бу хдкда Д.Добровольский ва Э.Пирайнен ибораларнинг тадрижий узгаришида маданият ва тарих таъсирини курсатади. Шунингдек, улар фразеология сохдсини "Фразеология - бу маданий ва тарихий контекстда урганилиши ва тушунилиши мумкин булган тил сохдси" [4, 1]. сифатида кайд этадилар.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Худди шу тарзда Антонио Памис Бетран этник жихатдан узига хос ёки маданий деб аталадиган куплаб мажозий маъно англатадиган бирликлар мавжудлигини ва уларнинг халк тилига мансублигини таъкидлайди [5, 1].

Тил ва маданият уйгунлиги туфайли СФБлар алохида ахамият касб этади. СФБлар миллий олам манзарасини шакллантиришда асосий роль уйнайди. Бу, уз навбатида, жамиятнинг миллий онгини белгилайдиган манзара хам булиб, оламнинг узига хос куринишини акс эттиради.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАСИ

Инглиз ва узбек тилларининг СФБларида тиллараро фразеологик эквивалентлик даражаси анча юкорилигини куриш мумкин. Чунки иккита миллий маданиятнинг бир-бирига якинлиги фразеологиянинг эквивалентлик даражасини оширади[2, 1]. Масалан, куйидаги соматик фразеологик ибораларда икки тилга хос тушунчалар мавжуд, шунинг учун хар икки тилдаги соматик иборалар тулик эквивалент хисобланади: синяя борода -blue beard; голубая кровь - blue blood; Ахиллесова пята - Achill's heel; Дамоклов меч -sword of Damokle; Эзопов язык - Ezop's toungue. Ушбу СФБларнинг этимологик жихатларини тахлил киладиган булсак, хар бир идиоматик ифоданинг келиб чикиши битта манбадандир, яъни диний ва мифологик адабиётлардан олинган. Рус ва инглиз халкининг христиан динига эътикоди натижасида кадимий Рим ва Юнон афсоналари Европа халкларининг тилига бевосита таъсир утказганлиги сабабли, ушбу соматик иборалар хар бир европа тилида учраши бежиз эмас. Аксарият ФБлар Европа тилларидан, хусусан, инглиз тилидан рус тилига кириб келиб, худди шу маънони англатади. Бундай соматик фразеологик бирликлар Европа тилларидан рус тилига олинаётганда калька усули оркали таржима килиниб олиб кирилади. Лекин bluetooth ибораси калька оркали эмас, балки транслитерация усули оркали олиб кирилган. Синяя борода - blue beard; голубая кровь - blue blood; Ахиллесова пята - Achill's heel; Эзопов язык - Ezop's tongue каби ибораларни узбек тилига угирганда айрим муаммолар юзага келади. Лекин биз бу ибораларнинг маъносини узбек тили сохибига, имкон кадар, асл маъносини саклаган холда етказиш учун турли таржима усулларидан фойдаландик: голубая кровь - blue blood

- оц суяк; Ахиллесова пята - Achill's heel - нозик жой/нуцта; Эзопов язык - Ezop's tongue

- яширин маъно. Куриниб турибдики, узбек тилида ушбу ибораларга аналоглар йуклиги учун, лексик баён усулидан фойдаланиб, маъносини етказдик.

СФБларнинг таржимасида миллий тушунчалар мавжуд булиб, унинг асосида "культурема" тушунчаси вужудга келди. Лекин "культурема" атамаси аслида тилшуносликда эмас, балки маданиятшунослик назариясида шаклланган булиб, илк бор С.Лем томонидан таклиф килинган. "Cultureme" - атамаси француз социологи Абрахам Молес томонидан 1973 йилда фанга киритилган. Культуремалар бевосита олам манзарасининг бир кисмидир ва, албатта, лугат тузишда хдмда лексикографик масалаларни х,ал этишда уларни таржима килиш масалаларга алох,ида эътибор бериш зарур. Лингвокультурология фанида "культурема" атамаси турли жихдтдан талкин этилиб, хар кайси тадкикотчи ушбу атаманинг узига хос изохини берган. В.Гак культуремани лисоний ифодага эга маданият рамзи сифатида талкин этган [3, 1]. булса, А.Вежбицкая тил сатхларининг узаро бирлиги сифатида изохлаб, унинг шакли тил ва рамзларнинг бирикувидан иборат булиб, мундарижаси эса тилдаги маъно ва маданият уйгунлашувини назарда тутади [6,1]. Культуремаларни маданиятлараро мулокот

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

жараёнида куллашда асосий ва мухим урин лексикографик масалаларга ажратилган. Икки ёки ундан ортик тилли лугат тузишда бир тил культуремаларининг бошка тилга угирилишида фразеологик бушлик ва маданиятлараро лисоний ассиметрик холатлар мавжуд булиб, таржимонлардан ФБнинг эквиваленти ёки аналогини топиш асосий масалалардан хисобланади. Эквиваленти ёки аналоги топилмаган холатда таржимон тасвирли изох, калька, транслитерация усулларидан фойдаланиши мумкин. Агар икки миллат менталитети бир-бирига якин булса ёки тарихий, жугрофий, маданий, ижтимоий жихатдан тенг ифодаланса, ФБлар бир тилдан иккинчисига калька усули оркали таржима килинади. Рус ва инглиз тиллари сохибларининг диний хамда мифологик тушунчалари ухшашлиги туфайли, хар икки тилда хам фразеологик бирликларнинг мукобил эквивалентлари куп учрайди, масалан, Эзопов язык, Ахиллесова пята, Сизифов труд каби. Шунинг учун лугат тузишда ФБларнинг маъносини тугри бера олиш, мазмун жихатдан уларни лингвомаданий хусусиятларини курсата олиш таржимондан юксак махоратни талаб килади.

Айнан маданиятга таалллукли хамда ислом дини билан боглик культуремалар узбек тилининг узига хос жихатлари билан ажралиб туради. Культуремалар бир тилдан иккинчи тилга осон ва хеч бир тусикларсиз узлаштирилиши мумкин.

Крра суяк ибораси узбек тилида одамнинг паст табакага масублигини ифодалайди, лекин бу иборага мувофик ибора на инглиз тилида, на рус тилида топилмади, шунинг учун биз хам бу ибора учун рус тилидаги айрим адабиётларда келтирилган чернь сузини куллашни маъкул топдик. Инглиз тилида ушбу иборани турли лексик бирликлар оркали ифодалаш мумкин.

МУ^ОКАМА

"Маданий кодлар"га тааллукли сифатни ифодаловчи СФБлар учта тилда хам талайгина, буларнинг таржимаси хусусида тухталишни лозим деб топмадик, чунки ушбу "маданий код"га тааллукли СФБлар калькалаш оркали осон таржима килиниши мумкин ва калька усули хар бир тилда ушбу ФБларнинг хусусиятини саклаб колади.

Инглиз ва рус тилларидаги ФБларнинг аксарияти калька оркали олинган. Лекин айрим холатда инглиз ёки рус халкининг миллий удумларини бошка тилларга етказишда таржиманинг бошка усуллари хам кулланилади. Масалан, ветер в голове ФБнинг инглиз тилидаги mush for brains, scatterbrain аналогли таржимаси оркали рус ва инглиз халкларининг муштарак менталитети ифода этилмокда.

Умуман олганда, СФБларнинг киёсий тадкикида ва уларнинг таржима масалаларида инглиз ва рус тилларидан узбек тилига таржима килишда энг куп таркалган усул - бу эквивалентлик, кейинги уринда эса аналогли таржима усулидир. Эквивалентли ва аналогли таржима усуллари ибора маъносини ифода эта олмаса, тасвирли изох ва лексик баён таржима усулларидан фойдаланиш мумкин. Инглиз тилидан рус тилига таржима жараёнида биз купрок калькалаш, эквивалентлик ва аналогли таржима усулларини кулладик. Инглиз ва рус халклари дунёкараши ва уларда оламнинг миллий манзарасининг деярли бир хиллиги таржима жараёнида муаммоларни вужудга келтирмади. Лекин инглиз ва узбек тиллари турли тизимдаги тиллар булиб, узбек ва инглиз халкларининг менталитети ва оламнинг миллий манзарасида катта фарк кузатилади, шунинг учун бу тилларда калька усули билан ибораларни угириш узини окламади, чунки калькалаш иборалар асл мохиятини тулик курсата олмади. Инглиз

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

халкининг дунёкараши, миллийлиги, узига хослиги ушбу халкнинг маънавий ва маданий лисоний меросида сакланиб, ибораларда жамланади.

ХУЛОСА

Табиийки, калька усули турли тушунмовчиликларга олиб келиши хам мумкин эди. Бу уринда тасвирли изох ва лексик баён таржима усулларидан фойдаланиш анча самарали булади. Ва айтиш мумкинки, таржимада тасвирли изох хамда лексик баёндан фойдаланар эканмиз, бунда иборалар коннотациялари, ФБлар бераётган экспрессивлик, эмоционаллик бутунлай йуколади ва тилнинг фразеологик катлами оркали эмас, балки лексик катлам оркали ифодалаш зарурияти келиб чикади. Бунда, албатта, иборалар асл маъносининг бошка тилда таърифланиш имконияти булади, лекин ибораларга хос миллий хусусият акс этмайди.

REFERENCES

1. Бархударов Л.С. Язык и перевод (Вопросы общей и частной теории перевода). Монография. - М.:Междунар. отношения, 1975. - С.240.

2. Бессонова Л.А., Кожемяченко Е.В. Соматические фразеологизмы и их роль в создании языковой картины мира (на примере русского и английского языков). -Минск, 2021. - С.4.

3. Гак В.Г. Прагматика и языковое варьирование // Гак В.Г. Языковые преобразования. - М., 1998. - С.554-586.

4. Добровольский ДО., Пирайнен Э. Образный язык: межкультурные и типологические аспекты. - М, 2005. - С.219.

5. Pamies Antonio Pamies-Bertran "Zoo-Symbolism and Metaphoric Competence "Research on Phraseology in Europe and Asia. Focal Issues of Phraseological Studies. - University of Biallystok, 2011. - P.308.

6. Wierzbicka A. Boys Will Be Boys: Radical Semantics vs. Radical Pragmatics // Language, 1987. - P.95-114.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.