Научная статья на тему 'ЗООФРАЗЕОЛОГИЗМЛАРНИНГ СЕМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ЛИНГВОМАДАНИЙ ТАДҚИҚИ'

ЗООФРАЗЕОЛОГИЗМЛАРНИНГ СЕМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ЛИНГВОМАДАНИЙ ТАДҚИҚИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

120
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
зоофразеологизм / семантик хусусият / лингвомаданий / тасаввур / миллий-маданий семантика / zoophraseology / semantic feature / linguocultural / imaginative / national-cultural semantics

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Зарина Ширназарова

Ушбу мақолада зоофразеологизмларнинг семантик хусусиятлари ва лингвомаданий тадқиқи тавсифланган. Шунингдек, лингвомаданий тадқиқда шу маданият вакилларининг ҳаѐти тарзи, тасаввурларини ўрганиш, зоофразеологизмларнинг миллий-маданий семантикасини очиш масалалари қаламга олинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article describes the semantic features and linguocultural study of zoophraseology. Linguocultural research also addresses the issues of lifestyle, imagination of the representatives of this culture, the discovery of national-cultural semantics of zoophraseology.

Текст научной работы на тему «ЗООФРАЗЕОЛОГИЗМЛАРНИНГ СЕМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ЛИНГВОМАДАНИЙ ТАДҚИҚИ»

ЗООФРАЗЕОЛОГИЗМЛАРНИНГ СЕМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА

ЛИНГВОМАДАНИЙ ТАДЦЩИ

Ушбу маколада зоофразеологизмларнинг семантик хусусиятлари ва лингвомаданий тадкики тавсифланган. Шунингдек, лингвомаданий тадкикда шу маданият вакилларининг хдёти тарзи, тасаввурларини урганиш, зоофразеологизмларнинг миллий-маданий семантикасини очиш масалалари каламга олинган.

Калит сузлар: зоофразеологизм, семантик хусусият, лингвомаданий, тасаввур, миллий-маданий семантика.

This article describes the semantic features and linguocultural study of zoophraseology. Linguocultural research also addresses the issues of lifestyle, imagination of the representatives of this culture, the discovery of national-cultural semantics of zoophraseology.

Keywords: zoophraseology, semantic feature, linguocultural, imaginative, national-cultural semantics.

Жахон тилшунослигида тил элементларининг трансформацияланиши натижасида лексик маънони грамматик маънога трансформация килиш(кучириш) асосида грамматикализация ходисаси, бирикма маъносининг суз маъносига трансформацияси асосида лексикализация ходисаси юзага келиши эътироф этилади. Шунингдек, суз бирикмаси ва фразеологик бирликларнинг таркибий ва маъновий трансформацияси асосида фразеологизация ходисаси юзага келади.

Зоонимик компонентли фразеологик бирликларнинг таркибидаги сузлар уртасида гипонимик хамда бошка семантик алокалар мавжуд. Масалан, улар таркибидаги отларнинг жинсидаги фарклар хам бутун бошли зоонимик компонентли фразеологик бирликнинг маъносига

Зарина Ширназарова

Термиз давлат университети магистранти

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

хал килувчи таъсир курсатиши мумкин. Жинс-тур

May, 2022

муносабати суз бирикмаси ёрдамида ифодаланса, тур номини ифодалаб келган номинатив бирликлар нуткнинг махсули булиб, улар тил курилишида мустакил уринга эгадир. Улар тилнинг лексик-семантик тизимида жинс белгисининг номини, хамда тур белгисининг номини ифодалаб келади, яъни номинатив вазифа бажаради[1].

Таъкидлаш жоизки, тилдаги хар бир суз бирикмаси шу тилдаги мустакил лугавий бирликларнинг умумий микдори хам келиб чикади. Шунинг учун хам хар бир мавзу каторидан мустакил лугавий бирлик ва суз бирикмаси номинатив бирлик сифатида уз урнини эгаллайдн. Тилнинг лексик-семантик тизимида у ёки бу денотат номининг алохида лугавий бирликлар ёрдамида ифодаланиши шу халкнинг хаёти, турмуш тарзи, кишлок хужалиги, урф-одати психологиясида кандай ахамиятга эга эканлиги билан белгиланади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мустакиллик даврида тилимизнинг фразеологик бойлигини тула камраб олувчи турли хил изохли лугатлар, сузликлар яратишга алохида ахамият берилди. Масалан, Ш.Рахматуллаевнинг «Узбек тилининг фразеологик лугати» [2]., М.Содикованинг "Кискача русча-узбекча баркарор иборалар лугати", Махмуд Сатторнинг "Узбекнинг гапи кизик" [3], Б.Йулдошев, К.Бозорбоевнинг "Узбек тилининг фразеологик лугати", Ш.Шомаксудов, Ш.Шорахмедовларнинг "Маънолар махзани", Ш.Шомаксудов, С.Долимовларнинг "Кайроки сузлар", Н.Махмудов, Д.Худойбергановаларнинг "Узбек тили ухшатишларининг изохли лугати", Н.Махмудов, Ё.Одиловларнинг "Узбек тили энантиосемик сузларининг изохли лугати" [4] сингари лексикографик асарлари шулар жумласидандир.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Ш.Алмаматова узбек тилидаги фраземаларни компонент тахлил килиш муаммоларига доир номзодлик ишини химоя килди. Бу ишнинг дастлабки боби узбек тилидаги от компонентли фраземаларнинг семантик тахлили масалаларини ёритишга багишланган. Тадкикотчи шахс компонентли фраземалар (кунгли жойига тушди, жонини фидо килмок, димоги чог булди, эси жойига тушди каби), зоонимик компонентли фраземалар (ит кунини бошига солган, отдан тушса хам, эгардан тушмайди, млондай аврамок, илон кимирласа билмок, бузокнинг югургани

сомонхонагача каби), соматик компонентли фраземалар

Мау, 2022

(кулиданкелмок, кулини кутармок, куз олайтирмок, кузига иссик куринмок, оёгини тираб туриб олмок, оёгини тортмок каби)нинг хар бирини алохида-алохида семантик жихатдан тахлил килишга интилган [5].

Фразеологизмлар оркали турли хайвон номларини ифодаловчи фразеологик бирликларнинг урганилиши нафакат фразеологизмлар ясалишидаги тизимли муносабатларни аниклаб беради, балки дунёкарашнинг узига хослигини умумийлик хамда миллий фаркларни очиб беради.

Тилнинг бирор нарса хакида маълумот бериши унинг коммуникатив вазифаси билан чамбарчас богликдир. Зоонимик компонентли фразеологик бирликлар нуткни ранг-баранг килишда, унинг экспрессивлигини оширишда катта хизмат килади. Зоонимик компонентли фразеологик бирликлар нуткда кулланганда улар томонидан ифода этилаётган маъно умумий маънонинг оддий семаси булмайди. Масалан: a tame cat - фразеологик бирлиги томонидан ифодаланаётган референциал маъно "уй кизи" тушунчасини билиш учун бизга бу ибора ишлатилган констекстни, хар иккала компонентнинг семантик структурасини билишимиз камлик килади. Бу ерда шу тилда сузлашувчи одамлар онг окими, фикрлаш стандартлари ва дунёни, борликни тил унсурлари ёрдамида ифода этиш хусусиятларидан хабардор булишимиз керак, чунки ФБларниг лексик-семантик тахлили бизга куп нарса бера олмайди. Х,ар бир тил ходисасининг табиатини тушуниш учун унда сузлашувчиларнинг борликни билиш ва уни уз онгида «пишириб» тингловчига узатиши кандай булишини урганиш лозим. Бу уринда "tame cat" ва "уй кизи" ибораларини якинлаштирувчи нарса зоонимик компонентли фразеологик бирликлар билан номланган шахс характеридаги асосий белгидир, яъни ундан "катта бир узгаришни бошидан кечирган, узи учун нотабиий булган шароитга кунишга мажбур булган шахс", маъноси англашилиб, бу ерда у асосан эркак жинсига мансуб шахсларга нисбатан ишлатилади.

Инглиз тилида айик номи остида уз аксини топган иборалар куп, узбек маданиятида айик тарбиясиз, купол одамга нисбатан кучма маънода кулланса инглизлар уни куйидаги ибораларда яхши сифатлар билан изохлайди.

От номи билан боглик иборалар нафакат бизни тилда балки рус тилида хам алохида ахамиятга "ега в дождевой день не покупай лошадь" айни мукобили ибора даражасига етмаган булсада айтишади, ёмгирда от сотиб олиб булмайди [6].

Инглиз ва узбек тилларда «ит» ва «куш» зооними

иштирок этадиган фразеологизмлар шунчалик купки, улар

May, 2022

лугатларнинг 2-3 бетини ташкил этади. Бу бежиз булмаса керак. Умуман, инглизлар ва узбеклар ит ва кушларни яхши парвариш киладилар ва уларга озор бермайдилар. Табиийки, ит ва кушларга хос ижобий ва салбий хислатлар инсонга, унинг турмуши, одоб-ахлоки ва холатига тил ёрдамида кучирилади, ухшатилади ёки метафоризация килинади, Бу ФБлар анча кучли образли булгани учун инсон хиссиётига катта таъсир килади ва унинг онгида мухрланиб колади. Бу хусусият масалага когнитив аспектда ёндашиш натижасидир. Инсон онгида сакланиб колган ибора мулокот жараёнида яна бошка маъноларига, синоним ва антонимларга эга булиб колади. Когнитив жихатдан ахборот эсда сакланиши учун унинг фреймини, яъни у ни тушуниб хис килиш ва нуткда куллаш жихатларини яратиш зарур. Шундагина бу ахборот аввалги ва кейинги ахборотларга бо глик равишда каралиб, унинг структураси ва жараёни хакида етарли маълумотга эга булинади.

Лингвомаданий ахамият шу маданият вакилларининг хаёти тарзи тасаввурларини урганиш зоофразеологизмларнинг миллий-маданий семантикасини очишни унда аксланган миллий аксиологик нигох - ташки дунёни билиш ва унга муносабати жараёнида акс етади.

Тилдаги зоофразеологизмлар тадкик этган тилшуносларнинг аксарияти идиомаларга якин туришини ёки идиома макомида деб таъкидлашади, аммо бу фикр асос сифатида бахоланишига мен мутлако каршиман, чунки идиома кенг имкониятга эга маълум вазиятга бахо сифатида берилади холос.

Идиомага этимологик ва тарихий маълумот талаб этилади. Ухшатишларни еса хар бир киши мустакил юзага келтириши хам мумкин. Немислардаги куйидаги идиомалар мисолида. Kaufen Sie die Katze im Sack (мушукни коп ичида сотиб олмок) Das schwarze Schuf sein (кора куй булиш) [7]

Семантикасини келтириб чикариш учун немис улкаларида кора куй куп хам учрамаслигини билиш керак. Узбек тилида бу (сухбатдан четда колмок) маъносини билдиради. Бунда узига ухшамаган кишиларни даврасига кушмаслик маъноси хам ётади. .

Семантик жихатдан хайвонларга йуналтирилган, аммо метафорик тарзда инсонни назарда тутувчи бундай ухшатишларни матнда куплаб келтиришим мумкин.

May, 2022

Узбек тилида ёки муайян тилда энг куп ифодаланувчилар - комат, юз, умумий таассурот, соч ва кузлардир. Умумий таассурот ифодаловчи еталонда куплаб хайвонлар флора ва фауналар мифологик образлар келтирилиши муммин. Этник жихатдан аёл кишини юришини турли маданият вакиллари турлича бахолайди. Инглиз маданиятида аёллардаги охиста харакат оркали ( sat like) мушук юриш, немис маданиятида бу Pferd (от) викорли, хинд маданиятида эса, бу фил оркали тамсилланади. Туркий этносда "кийик оху" тарзида исжлатилади.

ХУЛОСА

Англиянинг биографик жихатдан кулайлиги хайвонлар, баликлар, кушлар, хашоротлар, усимликлар, дарахтлар, харсанг тошлар ва бошкаларнин номларини ифодаловчи жуда куп сузларни яратишга имкон берган.

REFERENCES

1. Алиева Г.Х. Сопоставительный анализ фразеологических единиц, характеризующих внешность человека в английском и турецком языках: Дис. ... канд. филол. наук. - Казань, 1999. - 169 с.

2. Рахматуллаев Ш. Узбек тилида феъл фраземаларнинг боглашуви. - Тошкент: "Университет", 1992. - Б. 125.

3. Вафоева М.Й. Узбек тилида фразеологик синонимлар ва уларнинг структуралсемантик тахлили. Филол. фанлари номзоди... дисс. автореф. -Тошкент, 2009. - Б. 4-20.

4. Шамсиддинов X,. Узбек тилида сузларнинг функционал-семантик синонимлари. Филол. фанлари доктори... дисс. автореф. - Тошкент: 1999, 9-бет.

5.Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. - Л.: ЛГУ, 1961. - 207 с.

6.Икрамов Т.Т. Фразеологические единицы с фиксированным глагольным компонентом в императиве в современном английском языке. - авт. Дисс. Канд.филол. наук. М., 1978. -22 с.

7. Муминов А.М. О фразеологической продуктивности слов в современном английском языке. // Иностранные языки в вузах Узбекистана. Научные труды. № 587, 1979.-с.91.

d ©

ф'

May, 20221

871

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.