Научная статья на тему '“СУВ” СЎЗИ БИЛАН БОҒЛИҚ ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ НЕМИС, ЎЗБЕК ВА РУС ТИЛЛАРИДАГИ ТАҲЛИЛИ'

“СУВ” СЎЗИ БИЛАН БОҒЛИҚ ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ НЕМИС, ЎЗБЕК ВА РУС ТИЛЛАРИДАГИ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
239
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Фразелогик бирлик / эквивалент / стереотип / археотип / инсоният / субъектив / объектив / топоним / антропоним / гидроним. / Фразеологизм / эквивалент / стереотип / археотип / человечество / субъективный / объективный / топоним / антропоним / гидроним.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Руфина Шароповна Бозорова

Мазкур мақолада“Сув” сўзи билан боғлиқ фразеологик ибораларнинг немис, ўзбек ва рус тилларидаги таҳлили ўз ифодасини топган. Фразеологик бирликлар инсониятнинг маданий салоҳиятини: маданий муносабат, стереотиплар, стандартлар ва археотипларни қайд этади ва етказади, шу билан бирга миллат руҳи ва ўзига хослигини ифода этади.Фразеологик бирликларнинг ўзига хослиги турли тилларни таққослашда аниқ намоѐн бўлади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АНАЛИЗ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ СВЯЗАННЫХ СО СЛОВОМ “ВОДА” НА НЕМЕЦКОМ, УЗБЕКСКОМ И РУССКОМ ЯЗЫКАХ

В данной статье анализируется фразеологические выражения, связанные со словом “вода” в немецком, узбекском и русском языках. Фразеологизмы фиксируют и передают культурный потенциал человечества: культурные установки, стереотипы, стандарты и археотипи, а также выражают дух и самобытность нации. Уникальность фразеологизмов ярко проявляется при сопоставлении разных языков.

Текст научной работы на тему «“СУВ” СЎЗИ БИЛАН БОҒЛИҚ ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ НЕМИС, ЎЗБЕК ВА РУС ТИЛЛАРИДАГИ ТАҲЛИЛИ»

"СУВ" СУЗИ БИЛАН БОГЛЩ ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ НЕМИС, УЗБЕК ВА РУС ТИЛЛАРИДАГИ ТАХДИЛИ

Руфина Шароповна Бозорова

Бухоро давлат университети, укитувчи

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада"Сув" сузи билан боглик фразеологик ибораларнинг немис, узбек ва рус тилларидаги тахлили уз ифодасини топган. Фразеологик бирликлар инсониятнинг маданий салохиятини: маданий муносабат, стереотиплар, стандартлар ва археотипларни кайд этади ва етказади, шу билан бирга миллат рухи ва узига хослигини ифода этади.Фразеологик бирликларнинг узига хослиги турли тилларни таккослашда аник намоён булади.

Калит сузлар. Фразелогик бирлик, эквивалент, стереотип, археотип, инсоният, субъектив, объектив, топоним, антропоним, гидроним.

АНАЛИЗ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ СВЯЗАННЫХ СО СЛОВОМ "ВОДА" НА НЕМЕЦКОМ, УЗБЕКСКОМ И РУССКОМ

ЯЗЫКАХ

Руфина Шароповна Бозорова

Бухарский государственный университет, учительница

АННОТАЦИЯ

В данной статье анализируется фразеологические выражения, связанные со словом "вода" в немецком, узбекском и русском языках. Фразеологизмы фиксируют и передают культурный потенциал человечества: культурные установки, стереотипы, стандарты и археотипи, а также выражают дух и самобытность нации. Уникальность фразеологизмов ярко проявляется при сопоставлении разных языков.

Ключевые слова. Фразеологизм, эквивалент, стереотип, археотип, человечество, субъективный, объективный, топоним, антропоним, гидроним.

КИРИШ

Фразеологик фонднинг миллий-маданий узига хослиги сунгги пайтларда куплаб тилшунослар учун анъанавий тадкикот мавзусига айланди

(Э.М.Верешчагин, В.Г.Костомаров, В.Н.Телиа, З.Д.Попова, И.А.Стернин, В.А.Маслова, С.Г.Минасова). Ушбу масалада эътиборнинг кучайиши "Тил ва маданият" муаммосига булган кизикишнинг умумий усиши билан боглик булиб, у уз навбатида хозирги кунда пайдо булаётган замонавий тилшуносликнинг янги антропологик парадигмаси доирасида ривожланиш учун янги туртки булди. Ушбу йуналиш доирасида тилнинг фразеологик тизимига мурожаат килиш табиий ва зарурий жараёндир. Фразеологик бирликлар инсониятнинг маданий салохиятини:маданий муносабат, стереотиплар, стандартлар ва археотипларни кайд этади ва етказади, шу билан миллат рухи ва узига хослигини ифода этади. Фразеологик бирликларнинг узига хослиги турли тилларни таккослашда энг аник намоён булади. У иккита омил билан шартланган - объектив ва субъектив. Объектив омил маълум бир миллат хаётига хос булган ва бошка бировнинг хаётида мавжуд булмаган табиий ва маданий хакикатларда намоён булади. Субъектив омил мустакил танланган булиб, бир хил тушунчани берувчи сузлар турли тиллардаги фразеологизмларда турлича акс эттирилган. [2]

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ

^иёсий жихатдан олиб борилган тадкикотлар икки ёки ундан ортик тилларнинг фразеологик бирикмаларидаги фразеологик эквивалентлар ва эквивалент булмаган фразеологик бирликларни аниклашга каратилган. Маколамиз доирасида тахлил турли хил гурухларга мансуб немис, узбек ва рус тилларининг фразеологик фондлари буйича олиб борилади; уларнинг миллий ва маданий узига хослиги "Сув" семантик майдонининг таркибий кисмлари билан фразеологик бирликлар мисолида амалга оширилади. Сув хар доим одамлар учун рамзий хисобланган. Сувнинг рамзий маъноси чукур улчовга эга: бир томондан, у поклаш функциясига эга, хаёт манбаи, бошка томондан куркувни уйготадиган, бошкариб булмайдиган офат булиб, бу албатта тилда акс этади. [5]

Тадкикотимизга кура, "Сув"семантик майдони таркибий кисмларини уз ичига олган фразеологик бирликларнинг ярмига якини тулик ёки кисман эквивалентлардир, яъни бирликлар нафакат бир хил семантикада, балки таркибий ва грамматик тузилиши жихатидан жуда якин. Ухшашликнинг сабабларидан бири фразеологик бирликларнинг табиатида булиб, унда бир катор универсал ходисалар кузатилади.

Нем. "Brot und Wasser"; узб. "Бир бурда нонга зор" рус. "сидеть на хлебе и воде". Ушбу иборадан гап ута камбагал оила ёки инсонлар хакида бораётганлигини англашимиз мумкин. [3] Дархакикат, турлича маданиятга, турмуш тарзига эга давлатларда нон асосий озик-овкат, сув эса арзон ва энг

кулай ичимликдир, шунинг учун улар биз урганган халклар онгида мутлак кашшоклик ва очлик рамзи хисобланади. Тиллараро фразеологик эквивалентликда фразеологик бирликнинг асосини ташкил этувчи метафора ва метонимик тушуниш механизмларининг универсаллиги мухим рол уйнайди. Масалан, учта тилда сув окими тенг равишда "хаёт" сифатида кабул килинади ва оким билан ёки унга карши харакат буйсуниш ёки унга карама-каршилик сифатида кабул килинади. Изланишлар натижасида шахснинг худбинлиги бир хил образларда тахлил килинган учта тилнинг фразеологик бирликларида намоён булиши кузатилади. Масалан: нем. Bis dahin läuft noch viel Wasser den Berg hinunter; узб. Орадан куп йиллар утди."К,анча сувлар оциб кетди"; рус. много воды утекло; - куп йиллар утгани ва куп нарсалар узгарганини англатади. Бирок стереотиплар турли тилларда бир хил булмаслиги мумкин. Масалан, узбек тилида бу бирликлар фразеологик бирликларга хам мос келади: "канча шамоллар эсди", бу вакт шамол тасвири билан боглик.

Агар немис ва узбек тилларининг фразеологик бирликлари-тиллараро эквивалентлари купинча маъно, коннотация, таркибий-грамматик тузилишнинг маъно-мазмунли макрокомпонентлари билан мос тушадиган булса, унда узбек фразеологик бирликлари деярли хар доим узларининг таркибий-грамматик тузилиши билан улардан фарк килади. Бу хусусиятларнинг катта кисми фразеологик бирликларда сузларнинг тартибига богликдир, бу эса тил тизимининг узи билан боглик. [4]

Биз куриб чикаётган фразеологик бирликларнинг структуравий ва грамматик тузилишидаги фарк узбек ва немис тилида фраземали феъллар билан, рус тилида эса мукаммал ва номукаммал шакл: немис тили оркали бериладиган шаклларни ифодалаш учун кушма феъллардан фойдаланиш билан тавсифланишига боглик булиши хам мумкин. [5] Бу хусусиятларнинг катта кисми фразеологик бирликлардаги суз тартибига тааллуклидир, бу эса тил тизимининг узи билан боглик. Масалан, nem. jemandem das Wasser abgraben; узб.тагига сув куймок; чох казимок; рус.подкапываться под кого либо; рыть кому-либо яму;.

Сув хар доим хам инсон хаётида мухим рол уйнаган. Уни макташди, хурмат килишди, унга сигинишди, у хакида афсоналар таркатишди. Шунинг учун хам кадим замонлардан бери жуда куп фразеологик ибораларда "сув" сузи ишлатилган. Агар бирор бир фразеологик бирликни узбек тилидан бошка бирор бир тилга таржима килсак, биз сузларнинг уйгун булмаган бирикмасини олишимиз мумкин, аммо ушбу бирикмани бошка тилда сузлашувчи инсон тушуниши эхтимолдан анча йирок. Факатгина узбек миллатига мансуб

кишининг бундай ибораларни хар кун ишлатиши, унинг маълумотлилиги, саводхонлиги ва нотиклик кобилиятидан далолат беради.

Шу каби иборалардан бир нечтасини эслайлик:

Нем. „Ablaufen wie das Wasser am Entenflügel "узб."Сувдан курук чикмок"; рус. "как с гуся вода" [1]

Бу ибора хар канча ёмонлик килсада, вазиятдан осон чика олиш кобилиятига эга инсонларга нисбатан кулланилади. Ушбу ибора гозлар сувдан чикканда уларнинг усти курук холатда булишига киёсланган. Бундай ибора бирор бир ноконуний хатти-харакат содир этганига карамай, коралашдан, ошкораликдан ва жазодан кочган шахсга нисбатан ишлатилади.

HeM.Wie ins Wasser fallen, узб. "Сувга тушган тош", рус. "Как в воду кануть"- ушбу фразеологик ибора анча пайт куринмай колган кишига нисбатан ишлатилади. [1]

Нем. "Wie zwei Tropfen Wasser" ;узб. "Икки томчи сувдек"; рус. "Как две капли воды"- бу ибора кимнингдир ёки ниманингдир бир-бирига нихоятда ухшашлигини англатади. Масалан, эгизаклар икки томчи сувга ухшайди. [1]

Нем. "Wie eine Katze im Wasser"; узб."Сувга тушган мушукдай"; рус. "Ходить как в воду опущенный " - кайфияти йук одамга нисбатан ишлатилади. [1]

ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Фразеологизмлар барча тилларда кизикарли, чунки уларни сузма-суз таржима килиш ва тушуниш имконсиз. Фразеологик бирикмалар тилни жонлантиради, уларни ривожлантириш кийин булса хам, улар жилоланган ва тилда алохида урин эгаллайди. Купинча улар мамлакат маданияти ва тарихи билан боглик.

Бундай кизикарли мисолларни куплаб келтириш мумкин. Берилган тиллараро фразеологик эквивалентларнинг таркибидаги фаркни изохлаб булмайди. Бу, эхтимол, халкнинг менталитети, дунёнинг лингвистик тасвири, у хакикат объектлари ва ходисалари уртасида урнатиладиган алокалар ва уюшмалар билан боглик. Шуни ёдда тутиш керакки, рус ва узбек тилларида ухшаш фразеологик бирликлар жуда куп булиб, бу руслар ва узбекларнинг узок йиллик якин алокалари билан боглик, шунингдек узок утмишда фразеологик тилларнинг узлаштирилишига сабаб булган. Рус тилидан узбек тилига фразеологик бирликларни излаш оркали хар иккала тилда хам маъно жихатдан ухшаш фразеологизмлар мавжуд эканлигини гувохи буламиз. Масалан: Рус. выходить сухим из воды; узб: сувдан цуруц чицмоц. как воды в рот набрал. [1]

Арсеневанинг фикрича, фразеологик бирликларнинг миллий-маданий узига хослиги 3 даражада булади. [2]

1. Жамланган фразеологик маъно. Бунда бошка тилда эквивалента булмаганфразеологизмларни бир тилдан бошкасига угиришда лексик, тавсифловчи ёки сузма-суз таржима килиш усуллари ёрдамида лексик бирликлар ёки суз бирикмалари оркали фразеологик бирликнинг маъноси берилади.

2. Фразеологик бирлик таркибида маълум бир халк учун хар кандай вокеъликни белгиловчи аник сузларнинг мавжудлиги, факат бир ёки бир неча халкларнинг узига хос булган топоним, антропоним ва гидронимларнинг кулланилиши.

3. Кучма маънода кайта уйлаб топилган эркин иборанинг бевосита маъносида (яъни халк тарихи, узига хос анъаналари, урф-одатлари, характерини ифодаловчи фразеологик бирликлар прототиплари). [2]

Буюк немис тилшуноси Вилхелм фон Хумболд ёзганидек: "Х,ар кандай таржима менга ечиб булмайдиган масалани хал килишда тулик уринишдай туюлади. Шунга кура хар бир таржимон уз она тилининг жозибаси хисобига оригиналнинг маъносини бойитиши ёки оригинал хисобига уз она тилининг узига хослигини саклаб колиши керак". Унинг карашларини куп олимлар илгари суради. Уларнинг хулосалари буйича биз эквивалент деб хисоблайдиган суз аслида турли тил вакилларида турлича таассурот уйготади. Масалан, хар бир тилда "уй", "хонадон" маъносини берувчи суз бор. Аммо унинг ташки куриниши ва ички жихозланиши немис, узбек, ёки русларда бутунлай фарк килади.[1]

Биз тахлил килган "сув" сузи билан боглик ибораларнинг баъзилари хам бир ёки бошка тилга айнан таржима килинса, бошка холатларда уни урнига бошка суздан фойдаланилган. ("Brot und Wasser" (Тарж. "Сув ва нон"); узб. "Бир бурда нонга зор"). Бу холат маълум тилда сузлашувчи миллатнинг менталитетига боглик булиши мумкин.

ХУЛОСА

Тахлиллар шуни курсатдики, "Сув" семантик сохаси таркибига кирувчи фразеологик бирликлар немис, узбек ва рус тилларида талаффуз килинадиган миллий узига хосликнинг лингвистик ахамиятга эга катламини ифодалайди. Фразеологик бирликларни урганиш тухтамайди, чунки тилда доимо янги фразеологик бирликлар пайдо булади. Фразеологик бирликларни бошка тилда тугри таржима килиш масаласи эса доимгидай колади. Бу эса ушбу сохадаги изланишлар давом этади демакдир.

АДАБИЁТЛАР

1. Бозорова Р.Ш. "Таржима санъати ва унинг муаммолари" НамДУ илмий ахборотномаси 2019 йил 5-сон.

2. Николенко Л.В. 2005. Современный русский язык: теория анализ языковых единиц в двух частях. Москва: Академия.

3. Бозорова Р.Ш. «О немецкой обиходной речи». НамДУ илмий ахборотномаси 2019 йил 3-сон.

4. Хдётова Д.З. National-cultural linguoculturological Features of the concept of Heimat (homeland) In german and uzbek languages Bukhara state university Received 22 ndApril 2021, Accepted 25thApril 2021, Online 15 th May 2021 d.z.hayotova@buxdu.uz

5. Назарова Н.А. Study of anthroponyms and their places in the lexical system (In Web of Scientist:International Scientific Research Journal,Volume 3, Issue 1,pp.90-96) https://wos.academiascience.org/index.php/wos/article/view/619

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.