Научная статья на тему 'УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ОНГЛИ ИНТИЗОМНИ ТАРБИЯЛАШНИНГ ТЕХНОЛОГИК ВА УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ'

УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ОНГЛИ ИНТИЗОМНИ ТАРБИЯЛАШНИНГ ТЕХНОЛОГИК ВА УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
150
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Ключевые слова
тарбия / онгли интизом / бурч / масъулият.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Шоира Сиддиқовна Усмонова

Мактабда ёшларда ҳар томонлама ривожланган шахс тарбиясида барча тарбиялар қатори онгли интизом тарбияси ҳам асосий ўрин тутади. Ўқувчиларда мактабдаги тартиб қоидалар, бурч ва вазифалари ва уларга бўлган масъулият ҳам муносабатларни тўғри тарбиялашда онгли интизом тарбияси ўқитувчининг самарали натижаларга эришишида яқиндан кўмак беради. Ўқувчида ахлоқий сифатларни тарбиялаш синф жамоасида ўз-ўрнини топа олиши ва ўзлигини англай билиши педагогик талабларни бажарилишига асос бўлади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ОНГЛИ ИНТИЗОМНИ ТАРБИЯЛАШНИНГ ТЕХНОЛОГИК ВА УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ»

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

YMYMTAt^HM MAKTAB^APH^A OHRHH HHTH30MHH TAPBHH^AmHHHr TEXHO^OrHK BA YC^YBHH ACOC^APH

Шоира Сиддиковна Усмонова

Андижон давлат университети Умумий психология кафедраси укитувчиси

shoirausmonova@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Мактабда ёшларда хар томонлама ривожланган шахс тарбиясида барча тарбиялар катори онгли интизом тарбияси хам асосий урин тутади. Укувчиларда мактабдаги тартиб коидалар, бурч ва вазифалари ва уларга булган масъулият хам муносабатларни тугри тарбиялашда онгли интизом тарбияси укитувчининг самарали натижаларга эришишида якиндан кумак беради. Укувчида ахлокий сифатларни тарбиялаш синф жамоасида уз-урнини топа олиши ва узлигини англай билиши педагогик талабларни бажарилишига асос булади.

Таянч сузлар ва тушунчалар: тарбия, онгли интизом, бурч, масъулият.

Кириш. Узбекистон Республикаси мустакил давлат сифатида ривожланиб бораётганига хам йигирма саккиз йилдан ортмокда. Утган давр ичида барча сохалар катори таълим сохасида хам туб узгаришлар булди. Узбекистон Республикасининг "Таълим тугрисида" ги ^онуни бевосита таълим сохасида янги укитиш тизимини жорий килиш хамда узуликсиз таълим тизмини такомиллаштиришни конуний жихатдан асослаб берди. Бу борада умумтаълим мактабларида таълим-тарбия ишларини ташкил этиш хам мухим урин эгаллайди. Чунки дастабки таълим ва тарбияни мактабда тизимли равишда олиб бориш максадга мувофикдир. Биринчи Президентимиз таъбири билан айтганда "Узбекистоннинг энг катта бойлиги нима деса, хеч иккиланмасдан айтишга хаклимиз. Энг катта бойлигимиз бизнинг ёшларимиз, болаларимиз. Бугунги авлод биз бундан 22 йил олдин кабул килган Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг меваси булиб, уша пайтлар биз максад килган «портлаш эффекти» руй бермокда".1

Мактабда ёшларда хар томонлама ривожланган шахс тарбиясида барча тарбиялар катори онгли интизом тарбияси хам асосий урин тутади. Укувчиларда мактабдаги тартиб коидалар, бурч ва вазифалари ва уларга булган масъулият хам муносабатларни тугри тарбиялашда онгли интизом тарбияси укитувчининг самарали натижаларга эришишида якиндан кумак беради. Укувчида ахлокий

1 Каримов И. Она юртимиз бахту икболи ва буюк келажаги йулида хизмат килиш энг олий саодатдир. -Тошкент: Узбекистон нашриёти, 2015 йил. 249-бет.

Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 729

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

сифатларни тарбиялаш синф жамоасида уз-урнини топа олиши ва узлигини англай билиши педагогик талабларни бажарилишига асос булади. Бу борада укитувчилар олдида мухум вазифалардан бири укувчининг бурчи, вазифалари ва итоат этиши зарур булган конун-коидаларни тушинтириб, онгли равишда муносабат билдиришларни тарбиялашга каратилган ишларни амалга ошириш талаб этилади. Ёшларимизни камол топишида тарбияни мухимлиги шу билан ахамиятлики, чунки улар келажагимизни белгиловчи ва яратувчи кучдир.

Ёш авлодни тарбиялашда тарбияни ахамияти юзасидан Биринчи Президентимиз Ислом Каримов алохида эътибор билан караб шундай дейди, "Мен Абдулла Авлонийнинг "Тарбия биз учун ё хаёт, ё мамот, ё нажот, ё халокат, ё саодат, ё фалокат масаласидир" деган фикрини куп мушохада киламан. Онгли интизом ахлокнинг таркибий кисми хисобланади. Интизом деганда бурчни бажариш - шахсий ва ижтимоий, давлат, шахсий ва жамоатчилик мажбуриятларини кам-кустсиз бажариш хамда ижтимоий хаётда кишиларга, мехнатга ва жамоат мулкига жамият кабул килган хатти-харакат меёрларида амал килиш тушинилади. Укувчиларда интизомлиликни тарбиялаш уларнинг эътикодини шакллантириш, умумий маданиятини устириш, мунтазам мехнатга ва вазифасини катъий бажаришга ургатиш билан бир вактда амалга оширилади. Ахлокий тарбиянинг мазмуни аввало укувчиларнинг амалий фаолиятларида, укиш, мехнат, жамоатчилик ишларида, уларнинг муносабатлари характерида, узаро таьсир курсатиш усуллари, хулк-атвор меъёрларини узлаштиришларида намоён булади.

Асосий кисм Онгли интизом кишининг кундалик фаолиятида, хулк-атворида, кишилар билан алокасида, умумий дунёкарашида намоён булади. Онгли, интизомли кишининг маданияти, муомаласи кундалик масалаларни хал килиш билан хаётининг мазмуни, яхшилик ва ёмонлик хакидаги, маънавий бойлик хакида тасаввурлари билан у ёки бу тарзда боглангандир. Онгли интизом эгаси булган киши уз ахлокий бурчини тугри англайди, уз хатти-харакатларига бахо беради, нотугри хатти-харакатни коралайди. Интизомли киши уз хулк-атворига тугри бахо бериш билан бирга, бирор хатти-харакат учун шахсий масъулиятни хис этади. Демак, интизом рухимизга, фикримизга таъсир киладиган хислат, тартиб-одоб, маънавий кувватдир. Интизом яхши хулкларнинг манбаидир. Укувчиларда интизомни тарбиялашда мактаб жамоаси ва улар орасидаги узаро муносабатлар, бир- бирига булган ишонч ва хурмат, узаро ёрдам ва уртоклик хислатлари асосий роль уйнайди. Укувчиларда онгли интизомни, одобни тарбиялашда укитувчилар уз хулк-атворлари, муомала маданияти билан намуна булишлари даркор. Чунки уларнинг юриш-туриши, одоби укувчининг ички

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

эътикодига айланиши ва маънавиятига таъсир этиши керак. Шундагина укувчилар жамият ва жамоа олдида ахлокий тарбия талабларига жавоб берадиган хулк-атвор эгалари була оладилар.

Демак, онгли интизом тушунчаси инсонни катъий тартиб асосида урнатилган ва бунинг остида давлат ахлок нормалари ва уни тушунишга, бахо беришга хамда узининг харакатлари ва муносабатлари билан фаолиятларида амал килишдир. Шундан куриниб турибдики онгли интизом албатта шахснинг фаол позицияси булиб, у нафакат узи меъёр ва коидаларни куйиб, балки бошка билан хам муносабатга кириб уларни харакатларини юргизади.

Тарбия ишининг заргарнинг мехнатидек нозик иш эканлигини унутмаган холда, болани энг кичик ёш давридан бошлаб хулк-одоб, юриш-туриш малакаларига ургатиб бориш, бунинг учун, аввало, машк килдириш, сухбат, тушунтириш, ишонтириш, ибрат-намуна каби илмий-амалий методлардан окилона фойдаланиш максадга мувофикдир. Инсон машк килиш, айрим одатларни эгаллаш оркали хар кандай муъжизалар ярата оладиган даражадаги кудратли кучга эга. Дорбозу полвонларнинг махорати-ю, космонавт-учувчиларнинг жасорати тинимсиз машк натижаси эканлигини тугри тушунтира олмасак, келажакда «Сабъаи сайёр»даги Бахромдек уз махоратларига кандайдир рагбатлантиришни талаб килишларининг гувохи буламиз.

Шахснинг ривожланиб, таркиб топишида асосан учта омил хал килувчи ахамиятга моликдир: биологик омил, ижтимоий шарт-шароит (мухит) ва тарбия. Бинобарин, кишининг маънавий киёфаси, унинг феъл-атвори, вокеликка муносабати, илгор дунёкараши худди ана шу учта омил туфайли карор топади. Зотан инсоннинг хакикий комил инсон даражасига усиб етишишида мазкур учта омилнинг роли бирдек ахамият касб этади. Муайян сабабларга кура, бу омилларлан бирортаси маром даражасида булмай, шахс фаолиятида турли микёсда амал килинмаслиги салбий куринишларни келтириб чикаради. Бошкача килиб айтганда, шахс маънавий киёфасида чекиниш юз беради унинг тарбияси бузила бошлайди. Бинобарин, «болани бошидан, нихолни ёшидан асра» деган хикматга амал килган холда, ёш бугинни энг кичик мактаб ёши давридан бошлаб гоятда эътибор билан тарбиялаб борилса, зарур хулк-атвор куникмаларини шакллантирилса, фарзандларнинг келажаги хакида кайгуриб, ватан олдидаги масъулиятимизни доимо хис этган холда ота-оналик бурчимизни шараф билан адо этган буламиз. Ана ушанда болаларимиз мухим характер хислатларини эгаллаб, улар оиланинггина фарзанди булиб колмасдан, ватанга ва халкига муносиб фарзанд булиб вояга етадилар.

Бола ёшлигида хамма нарсага хавас килувчи, узидан катталарга таклид

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

килувчи булади. Баъзан катталарнинг ёмон киликларини узлаштиришга улгурган буладилар. Бола характерига хос бундай хусусиятлар тарбияда кенг илдиз отган, уни купрок оиладаги тугри тарбия ва уринли, асосли танбехлар, ибратомуз угитлар замирида улгайтирсак, бу иллатни аста-секин йукотиш мумкин. Аммо биз катталар баъзида эркаланиб ёлгон гапириб келган болаларга бефарк караймиз: бундай кусурларга «шунчаки камчилик» ёки «хали бола-ку» деган тушунча билан ёндашмаслигимиз керак. Акс холда ана шу юкоридаги «шунчаки камчилик»лар кимматга тушади. Х,ар бир инсон узининг бутун умри давомида узининг кадриятлар тизимини, узининг хулк-атвор, ёмонлик ва яхшилик, бахт, адолат ва бошка ахлокий категориялар хакидаги тасаввурларини такомиллаштириб боради.

Ахлокий муносабатлар - ижтимоий муносабатларнинг куриниши сифатида инсонлар томонидан ахлокий (ахлоксиз) хатти-харакатларни содир этиш жараёнида вужудга келади. Ахлокий муносабатларнинг объектив ва субъектив томони мавжуд. Субъектив томони - бу инсоннинг кизикишлари, хиссиётлари. Объектив томони эса инсон учун императив характерга эга булган нормалар, идеаллар, урф-одатлар, анъаналар ва бошка ижтимоий факторлар хисобланади. Бу борада жараёнга онгли муносабатни шакллантириш мухим ахамият касб этади. Зеро, тадкикот ишлари жараёнида Андижон вилояти Хужаобод туманидаги 8-умумтаълим мактаби укувчиларида онгли интизом ва маданий хулк тарбиясини шакллантиришда китобхонлик маданиятини ривожлантириш мухим ахамият касб этиши аникланди. Хусусан, укувчиларда китобхонлик маданиятини мохирона ташкил этиш ахлокий гузаллик тарбиясида катта роль уйнайди. Шунга кура, болалар китобхонлигини ташкил этишда оила ва мактаб хамкорлигини урнатиш, бунда мактабнинг етакчилик ролини ошириш максадга мувофикдир. Масалан, укувчиларнинг китобхонлигини уюштиришни куйидагича амалга оширилиши аникланди:

1. Х,ар кайси ёшдаги болалар учун бадиий асарларни тугри танлаш.

2. Маълум тартиб асосида бадиий китобларни укиш учун вакт хамда шароитни тугри белгилаш.

3. Бадиий асарларнинг маънавий-ахлокий жихатдан тарбиявий таъсир этадиганларини танлаш ва керакли адабиётларни туплаб, болалар кутубхонасини ташкил этилиши.

4. Катталар ва болалар китоблари алохида жавонларда тартибли саклашниши керак.

5. Онгли интизомни тарбиялашга йуналтирилган болалар китобхонлигини мактабгача таълим муассасаси ва мактаб билан хамкорликда уюштириш. Бунда методистлар ва синф рахбарлари, мутахассислар билан доимий алока урнатиш.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

6. Болалар китобхонлигини уюштиришда турли усулларни топиш. Хулоса сифатида таъкидлаш жоизки, тажриба ва кузатишлар мактабда укувчилар китобхонлигини уюштиришда сухбат, ифодали укиш, хикоя, бахс-мунозара метод ва усулларидан фойдаланиш яхши самара беришини курсатди. Эмпирик урганиш ва олинган натижалар

Хар кандай педагогик муаммонинг ижобий ечимини топишда унинг самарадорлик даражасини аниклаш мухимдир. Тадкикот давомида амалга оширган дастлабки кузатишларимиз жараёнида умумтаълим мактабларида онгли интизомни тарбиялашнинг мавжуд холатини аниклашга харакат килинди. Шу максадда тажриба объекти сифатида белгиланган Андижон вилояти Хужаобод туманидаги 8-чи умумтаълим мактабида сухбатлар, анкета суровлари ташкил этилди. 88 нафардан иборат мактаб укитувчилари эътиборига куйидагича анкета суровномалари такдим этилди.

Укитувчилар учун анкета суровлари

1. Хулкнинг одобдан фарки нимада?

2. Нима учун онгли интизом ахлокий меъёрларга асосланади?

3. Адолатнинг шахс ахлокий хаёти ва онгли интизомда урни кандай хусусиятлар билан белгиланади?

4. Бурч деганда нимани тушунасиз?

5. Ахлокий меъёрларнинг инсон камолотига таьсири кандай?

6. "Оила-онгли интизомнинг илк маскани" ушбу иборани тавси фланг?

7. Онгли интизомда меъёр ва улчовлар борми?

8. Укувчиларнинг юриш-туриши,умуман фаолиятини доимий тахлил килиб бориши онгли интизом шаклланишига кай даражада таьсир курсатади?

9. Онгли интизом ва маьданий хулкнинг уйгунлиги нимада?

10. Онгли интизомда катталар ибрати ва наъмунаси кай даражада роль уйнайди?

Саволларга укитувчиларнинг жавоблари ва уларнинг мазмуни урганилганда умумий холда курсаткичлар коникарли (урта) деб топилди. Укувчилар учун анкета суровлари

1. Интизомли булиш нима дегани?

2. Одоб ахлок хакидаги эртаклар(хикоялар)укиганмисиз?

3. Нотугри килган ишингиз учун ота-онангиз ва укитувчингиз танбех берадими? Нима учун?

4. Нима учун дарсга уз вактида кирилади?

5. ^илган яхши ишларингиз учун мактов,рагбат оласизми? Нима учун рагбатлантириласиз?

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

6. Синфда синфдошларингиз билан инокмисиз, доимо уларга ёрдам берасизми?

7. Укитувчингизнинг хар бир гапи-сузига,танбехларига кулок соласизми?

8. "Катталарга хурмат,кичикларга иззат" бу маколни кандай изохлайсиз?

9. Ахлокли булиш нима дегани?

10. Оилада кун тартибингиз борми? Унга амал киласизми?

Худди шунингдек, мактабнинг 5, 6, 7-синфларидан жами 74 нафар укувчилар иштирокида утказилган суровномага укувчиларнинг жавоблари ва уларнинг мазмуни урганилганда умумий холда курсаткичлар коникарли (урта) деб топилди. Та^лил натижалари куйидагича булди:

Утказилган тажриба-синов ишларининг якунлари ва тахлил куйидагича хулоса чикариш имконини берди:

1) утказилган тажриба-синов ишлари умумтаълим мактабларида онгли интизомни тарбиялашда технологик ва услубий асослар кутилган самарани берди;

2) тадкикот жараёнида кулланилган усуллар тадкикот фарази тугрилигини тасдиклади;

3) тадкикот давомида белгиланган вазифалар уз ечимини топди. ХУЛОСАЛАР ВАТАВСИЯЛАР

Мустакил республикамизни ривожланган давлатлар каторига олиб чикишда ёш авлодни урни бекиёсдир. Х,ар томонлама ривожланган инсон тарбиясида интизом ва маданий хулк тарбияси мухим ахамият касб этади. Чунки сиёсий, иктисодий, ижтимоий вазифаларни хал этиш куп жихатдан жамиятнинг ва ундаги хар бир шахснинг ахлокий даражасига богликдир. Бизнинг жамиятимиздаги интизом ва маданий хулк энг яхши умуминсоний хулк меъёрларини уз ичига олган булиши керак. Инсоннинг баркамоллиги унинг маьнавий дунёси кандайлиги билан белгиланади. Яхши тарбия кишининг кимматбахо бойлигидир.

-умумтаълим мактабларида укувчиларда онгли интизомни тарбиялашда аввало улардаги хиссий-иродавий сифатларни, кизикиш ва эхтиёжларни аниклаш лозим;

- Укувчиларда онгли интизомни шакллантиришда таълим муассасасининг мавжуд имкониятлар ва шарт-шароитларини инобатга олган холда замонавий, информатсион ахборот технологияларини куллаш оркали мавзуга багишланган видео такдимотларни ишлаб чикиш максадга мувофикдир;

-шунингдек укитувчи томонидан таълим олувчилар иштирокида онгли интизомни максадли шакллантириб бориш, зарурий эхтиёжга айлантириш ва унга риоя килиш йулларига тааллукли тренинглар ташкил этиш кутилган самарани беради.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

REFERENCES

1. Узбекистон Республикасининг "Таълим тугрисида"ги ^онуни. Баркамол авлод - Узбекистон тараккиётининг пойдевори. - Т.: Шарк нашриёт-матбаа концерни, 1997.

2. Узбекистон Республикаси "Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури" Баркамол авлод - Узбекистон тараккиётининг пойдевори. - Т.: Шарк нашриёт-матбаа концерни, 1997.

3. Каримов И. Она юртимиз бахту икболи ва буюк келажаги йулида хизмат килиш энг олий саодатдир. -Т.: Узбекистон, 2015.

4. Абдулла Авлоний. Туркий Гулистон ёхуд ахлок. -Т.: Узбекистон, 1992

5. Азаров Ю.П. Тарбиявий иш методикаси. -Т.: Укитувчи,1991.

6. Холикбердиев Педагогика. - Тошкент:"Укитувчи" 2001

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.