Научная статья на тему 'Учинчи тўлқин'

Учинчи тўлқин Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
255
61
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тўлқин / қишлоқ хўжалиги / саноат / индустриал / цивилизациялар / ўзгаришлар / тараққиёт / Waves / agriculture / industry / industrialization / civilizations / changes / development

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Элвин Тоффлер

Кўпчилик иқтисодчилар, жамиятшунослар ва сиёсатшунослар ўртасида машҳур америкалик жамиятшунос Элвин Тоффлернинг «Учинчи тўлқин» номли китоби хусусида тортишувлар ва бу китобга изоҳлар бериш ХХ асрнинг 80-йилларидан буён давом этиб келмоқда. Муаллиф инсоният тараққиётининг қишлоқ хўжалиги, саноатлашган ва саноатдан кейинги даврларини тўлқинларга қиёслаб, бу тўлқинларнинг барча элат ва миллатларга таъсирининг умумий характерини турли мисоллар орқали асослаб беради. Мазкур китоб тарафдорларининг ҳам, танқидчиларининг ҳам дунёқарашлари ушбу китоб таъсирида чуқур ўзгаришларга учрайди. Журналимизда асардан парчаларнинг келтирилиши ўқувчиларнинг ўзларида бунга баҳо бериш имкониятини яратади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE THIRD WAVE

The arguing and comment in regards of famous America sociologist Alvin Toffler’s book «The Third Wave» continuing among economists, sociologists and politics since 80nth of 20nt century. There stages of humanity development presented in similarity of waves, agricultural, industrial and post industrial. Author proves general character of the waves influence to nations and continents, providing plenty of real living examples. At the same time, both supporters and oppositionists of the concept, not always feel changes of their mentality under influence of the book.

Текст научной работы на тему «Учинчи тўлқин»

ЭЛВИН ТОФФЛЕР.

УЧИНЧИ ТУЛКИН

5-6-боблар (цисцартирилган) 5-боб

ТЕХНОКРАТИЯ

«Ким х,аммасига х,укмронлик килади» деган савол Икинчи тулкин учун хос булган. Чунки саноат ре-волюциясига кадар бу савол би-лан кизикиш хатто аклсизлик эди. Кироллар ёки комлар, дох,ийлар, куёш худолари ёки авлиёлар х,укмронлиги остида булган одамлар улар устидан ким х,укмронлик килиш ^акки ва им-кониятига эга булганлиги туFрисида камдан-кам шубх,аланар эдилар. Ииртик кийим кийган дех,кон ер х,айдашидан узилиб, далалар ортида уфкда улуFвор юксалиб турган сарой ёки эх,ромни курган. Унга х,укмдорлик сирини англатиб бериш учун на сиё-сатшунос, на газета шарх,ловчиси ке-рак булган. Хар бир одам у кимнинг х,укмронлиги остида булганлигини яхши билган. Иккинчи тулкин утиб булган жойларда эса х,укмронликнинг бошка тури, яъни таркок ва шахсият-сиз х,окимият вужудга келди. Хамма нарсанинг бошида номи йук «улар» туриб колди. Бу одамлар кимлар эди?

Интеграторлар

Курганимиздек, индустриализм жа-миятни мингта бир-бирига бирик-кан кисмлар - заводлар, черков-лар, мактаблар, касаба уюшмала-

ри, камокхоналар, касалхоналар ва х,.к.ларга булиб ташлади. У черков, давлат ва шахс орасидаги буйсуниш муносабатларини йук килди, илм-фанни мустакил тармокларга булди, мех,нат жараёнинини алох,ида опе-рацияларга булди, оилаларни майдарок уяларга парчалади. Ушбу х,аракатларни бажариб, индустриализм жамоавий х,аёт ва маданият асо-сига футур етказди. Кимдир барча кисмларни бошкатдан бирга йиFиб, шу йиFиндига янги шакл бериши ке-рак эди. Ушбу зарурат, бош максади интеграциялаш булган талайгина янги тоифадаги мутахассисларнинг юза-га келишига сабаб булди. Мутасад-ди шахс ёки маъмурлар, комиссарлар, координаторлар, президентлар, вице-президентлар, бюрократлар, мене-жерлар номини олган бу мутахассис-лар х,ар бир фирма, х,ар бир бошкарув ва жамиятнинг х,ар бир боскичида пайдо булдилар. Ва улар зарур одам-ларга айландилар. Улар интегратор - боFловчилар эдилар. Улар роллар-ни белгилашар ва ишни таксимлашар, ким кандай мукофот олишини тайин-лашар, режалар тузишар, мезонлар ишлаб чикишар, тавсия беришар ёки бермасдилар. Улар ишлаб чикариш, таксимлаш, транспорт ва алока во-ситалари орасидаги муносабатларни урнатишарди. Улар ташкилотларнинг узаро муносабатларини тартибга со-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

ладиган коидаларни белгилашарди. Хуллас, улар жамиятнинг бир кисми билан иккинчи кисмини мос келади-ган тарзда боFлаганлар. Айнан улар Иккинчи тулкин формациясининг ри-вожланишини таъминлаганлар.

XIX аср уртасида Маркс мехнат во-ситалари ва технология, яъни «ишлаб чикариш воситалари» кимнинг кулида булса, уша жамиятни назорат килади, деган фикрда булган. У мехнат фа-олиятлари узаро боFлик булгани учун ишчилар ишлаб чикаришни тухтатишлари ва мехнат воситалари-ни эгаларидан тортиб олишлари кера-клигини исботлашга уринган. Шунда мехнат воситаларини эгаллагач, улар жамиятни бошкаришни кулга кири-тадилар. Лекин тарих Маркс устидан бир фокус курсатди. Зеро, айнан уша узаро боFликлик янги жамият гурухи - тизимни оркестрдек бошкарган ёки интеграциялаштирган одамларнинг ролини борган сари ошиб боришини таъминлади. Охир- окибат хокимият тепасига на хужайинлар, на ишчилар кела олмади. Капиталистик мам-лакатларда хам, социалистик мамла-катларда хам айнан интеграторлар FOлиб чикди. Уларни хокимият билан таъминлаган нарса хам айнан «ишлаб чикариш воситалари» эмас эди. «Интеграция воситалари» устидан назо-рат уларни хокимият билан таъминлади. Бу кандай воситалар эканини куриб чиксак.

Бизнес оламида саноат корхона-лари эгалари, савдогарлар, тегирмон хужайинлари ва металл буюмлари фа-брикантлари энг биринчи интеграторлар булганлар. Фирма хужайини билан унинг бир нечта ёрдамчиси куп

сонли малакасиз ишчиларнинг мехнат фаолиятини мувофиклаштириш ва фирмани жамият иктисодига интегра-циялашни уддалай олган. Уша давр-да мулк эгаси билан интегратор битта шахс булгани учун Марксни бу холат адаштириб куйгани бежиз эмас ва у мулк эгалигига шу кадар ахамият бер-ган. Лекин ишлаб чикаришнинг му-раккаблашгани ва мехнат фаолияти-нинг ихтисослашиб боргани сари бизнес оламида мисли булмаган сон-да мутасадди шахслар ва эксперт-лар пайдо булди ва улар хужайин ва унинг ишчилари орасидаги урта эгалладилар. Канцелярия ишла-ри тухтовсиз ортиб борди. Якин ора-да йирикрок фирмаларда бир киши, хох у фирма эгаси булсин, хох акционер жамиятнинг асосий хамэгаси булсин, фирмадаги бутун жараён-нинг ипидан игнасигача тушуниш им-кониятидан махрум булди. Фирма эгасининг карорлари муносиб шак-лга келтирилган ва якунан тизимни мувофиклаштириш билан банд булган мутахассислар томонидан назорат килинган. Шу тарзда эгалик хукукига эмас, балки интеграция жараёнини бошкаришга таянган янги маъмурий элита вужудга келди. Бошкарувчининг хокимияти кучайгани сари акционер-лар уз мавкеини йукотиб борди. Ком-паниялар аста-секин йириклашди. Ои-лавий мулк сони купайиб бораётган акциядорлар орасида таксимланиб борди, уларнинг (акциядорларнинг) купчилиги эса тадбиркорликнинг узига хос томонлари туFрисида уму-ман тасаввурга эга эмасдилар. Акциядорлар аксарият холларда нафакат фирманинг кундалик ишлари, бал-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

ки истикбол максадларни ишлаб чикиш ва стратегияни белгилаш би-лан шуFулланувчи менежерларга та-янишларига тyFри келди. Назария-да эгаларнинг манфаатларини ифода этувчи директорлар кенгашлари вакт утган сайин улардан узоклашдилар ва уларни уз бошкарувлари остида булаётган жараёнлар тyFрисида яхши хабардор килмадилар. Хусусий капитал ётиримлар маълум шахслар томо-нидан эмас, балки билвосита пенсия жамFармалари, кушма жамFармалар ва банкларнинг кредит булинмаларига ухшаш ташкилотлар оркали амалга оширилиши ортгани сари, корхона-ларнинг асл «эгалари» бошкарувдан четда колишлари ортиб борди. Ин-теграторларнинг янги хокимияти тyFрисида энг аник фикрни билдирган одам давлат Fазначилигининг собик котиби У. Майкл Блументаль булса ке-рак. Бу лавозимни эгаллашдан олдин Блументаль «Бендикс» корпорацияси-ни бошкарарди. Бир кун Блументаль «Бендикс»га ухшаш компанияга эга-лик килиш истаги борми, деб сурокка олинганида шундай жавоб берди: «Мухими мулкка эгалик килиш эмас, уни бошкаришдир. Ва мен, корпора-циянинг бошида туриб, буни чукур англадим. Хар хафта акциядорлар йиFилишини утказардик ва мен овоз-ларнинг туксон етти фоизини таъмин-лардим. Вах,оланки, узим факат саккиз мингта акцияга эга эдим. Мен учун энг бош нарса бу бошкариш... Шундай катта тузилманинг бошкарувини амалга ошириш ва унинг самара-ли ривожланишини таъминлаш би-ровлар ундагани учун турли хил ах,мокликларни килишдан кура мен

учун афзалрокдир" (1). Шундай килиб, иш юритиш сиёсатини борган сари бошка одамларнинг пулини жойлаш-тирувчи, лекин фирманинг асл эгалари ва айникса, ишчилари булмаган фирма бошкарувчилари ёки молиячи-лари белгилаган. Интеграторлар бу-нинг Fамини уз зиммаларига олди-лар. 1921 йилдаёк Ленин совет бюро-кратиясидан норозилигини билдирган. 1930 йилда Троцкий сургундалик пайтида «бевосита самара беради-ган мехнат билан банд булмаган, лекин бошкарадиган, хукм чикарадиган, буйрук берадиган, кечирадиган ва ун-диришни белгилайдиган» беш-олти миллион бошкарувчилар туFрисида жахл билан ёзган эди. Ишлаб чикариш воситалари балки давлатга тегишли булгандир хам, «лекин давлат... бюро-кратиянинг «кулида», деб норозилик билдирган. 1950 йилларда Милован Жилас узининг «Янги синф» («The New Class») асарида Югославияда маъ-мурий элитанинг кучайиб бораётган хокимиятини танкид килган. Жиласни камокка жунатган Титонинг узи хам «технократия ва бюрократия, синфий душманлар»га нисбатан уз салбий му-носабатини билдирган. Хокимиятнинг менежерлар кулига утиши туFрисида хавфсираш Мао давридаги Хитой-да хам бош масала булиб колган1. Со-циалистик мамлакатларда хам, капи-талистик мамлакатларда хам асли-ни олганда интеграторлар хокимият тепасига келганлар. Уларсиз тизим-

1 Мао Цзэдун, Биринчи тулкин давлатларининг энг каттасининг бошлиFи була туриб, маъмурий элитанинг ортаётган мавкеи туFрисида бир неча бор огохлантирган ва унда анъанавий индустри-ализмга йулдош булган хавфни курган. (Муаллиф кушимчаси.)

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

нинг алохида кисмлари узаро фаолият юрита олмаган. «Машина» ишламасди (2).

Интеграцион двигатель

Маълум ишлаб чикариш ёки хатто бутун саноатнинг интеграция килиниши (мувофиклаштирилган холда боFланиши) зарур булган иш-ларнинг кичик бир кисми эди. Курганимиздек, замонавий индустриал жамиятда купгина ташкилотлар ри-вожланарди - ишлаб чикариш бир-лашмалари ва касаба уюшмалари-дан тортиб черков, мактаб, касалхо-на, рекреацион гурухларига кадар хар бири белгиланган коидалар до-ирасида фаолият юритиши керак эди. Конунлар керак эди. Аввало, ах-борот сохасини, ижтимоий сохани ва технология сохасини узаро тар-тибга солиш керак эди. Иккинчи тулкин цивилизациясининг интегра-циялаш заруратидан хамма нарса-ни энг бош мувофиклаштирувчи, ти-зимнинг интеграцион мотори - катта хукумат келиб чикди. Айнан алохида кисмларни ягона бирликка бирлашти-ришга булган катта зарурат Иккинчи тулкиннинг хар кайси жамияти - катта хукуматларнинг усишига олиб ке-ларди.

Сиёсий демагоглар (сафсатабоз-лар) хукумат таркибини кискартириш таклифлари билан тез-тез чикиб ту-ришарди. Аммо хокимият тепаси-га келгач, худди уша етакчилар каби хукуматни кискартириш урнига купинча катталаштирганлар. Гапи-рилган гаплар ва реал хаёт ораси-даги бу зиддият Иккинчи тулкин хукуматларининг олий максади ин-

дустриал цивилизациясини барпо этиш ва ривожлантириш булганини яхширок англасак, тушунарлирок булади. Бунинг ортида барча келиш-мовчиликларнинг ахамияти билин-май колди. Партиялар ва сиёсатчи-лар бошка бахсли масалалар усти-дан тортишишлари мумкин эди, бу ерда эса жим якдиллик хукмрон эди. Улар кандай охангда ашула айтиши-дан катъи назар, катта хукумат улар-нинг OFзаки билдирилмаган дастури-нинг бир кисми эди, чунки индустриал жамиятлар жуда мухим интеграцион вазифалар бажарувчи хукуматларга боFл и к. Сиёсий шархловчи Клейтон Фритчининг айтишича, Америка Кушма Штатларининг федерал хукумати, худди республикачиларнинг бурунги уч хукумати давридагидек, доимий усиб борган, «сабаби, хатто Гудини хам хукуматни жиддий ва та-лофатли натижаларсиз кайта ташкил эта олмаган».

Эркин савдогарлар хукуматлар уларнинг тижоратларига арала-шишларини исботлашарди. Ле-кин хусусий тадбиркорлик тинч колдирилганида, бу саноатлашти-риш анча секин амалга оширилиши-га олиб келарди, агар бу умуман мумкин булса. Хукуматлар темир йуллар курилишини раFбатлантирарди.

Улар порт, йул ва автострада, канал-лар барпо этардилар. Улар почта алокасини бошкарардилар, телеграф ва телефон алокаси, телевизион ва радиоузатув тизимларини тузардилар ва тартибга солардилар. Улар савдо хукукини ишлаб чикиб, савдони стан-дартларга келтиришарди. Улар ташки сиёсий босим ва тарифларни саноат-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

ни раFбатлантириш максадларида иш-латардилар. Улар дехконларни ери-дан хайдаб, саноатни ишчи кучи би-лан таъминлаганлар. Улар энергетика сохасига субсидиялар беришар ва технология ривожини таъминлашар-ди, шу жумладан харбий буюртмалар оркали хам.

Хукуматлар турли микёсда бошкалар шуFулланишни хохламаган ёки кулидан келмаган мингта инте-грацион вазифаларни ечарди. Ай-нан хукумат буюк тезлаштирувчи эди. Хукумат зурлаш ва соликлар восита-си билан хусусий тадбиркорлик узи бажаргиси келмаган ишларни бажа-рарди. Хусусий компаниялар жараён-га кушилиши мумкинлиги ёки манфа-атли булишини таъминлаш максадида тизимда етарлича ораликлар - имкон-лар колдириш оркали хукуматлар са-ноатлаштириш жараёнини «кизитиб туриш» шароитини яратганлар. Шу оркали хукуматлар «дастлабки инте-грацияни» утказишлари мумкин эди.

Оммавий таълим тизимларини яра-тиб, хукуматлар нафакат усиб ке-лаётган авлодни келажакда ишлаб чикаришда иштирок этишларини таъминлаганлар (аслида ушбу ишчи ку-чини етказиб бериш оркали улар саноатни субсидиялаганлар), балки бир вактда бу жараён нуклеар оила шакли ривожланишига кумаклашган. Оилани таълим ва бошка анъанавий функция-лардан озод этиб, хукумат оила тузул-масини саноат тизими эхтиёжларига мослашишини жадаллаштирди. Шун-дай килиб, хукуматлар Иккинчи тулкин цивилизациясиннг мураккаб схемасини турли микёсларда урин-урнига келтирди. Хукумат таркиби ёки

ишлаш тарзи узгаргани пайтларда ин-теграциянинг ахамияти ошиб боргани бежиз эмас.

Президент ва бош вазирлар узларини биринчи навбатда мене-жер, кейингина жамоат ва сиёсат ар-боблари деб хисоблай бошлади-лар. Узларининг ташки киёфалари ва хулк-атвори билан улар худди йи-рик компания ва саноат корхоналари бошкарувчиларидек булиб колдилар. Демократия ва ижтимоий адолат туFрисида мажбурий сузлар термаси-ни айтиб, саноат оламининг никсон-лари, картерлари, тэтчерлари, бреж-невлари, жискарлари ва охирлари ка-бинетларига, ишларни уддалаб юри-тишдан бироз ортикрок нарсани ваъ-да килиб, кириб келганлар.

Бундан келиб чикдики, хам социа-листик хам капиталистик саноат жа-миятларида бир хил структуралар, яъни йирик компаниялар ёки саноат корхоналари ва мухташам хукумат ап-парати биринчи планга чикиб келди. Ва, Маркс башорат килганидек, иш-чилар мехнат воситаларини эгаллаб олишидан, ёки Адам Смит издошла-ри кутиши мумкин булганидек, капи-талистлар хокимиятни кулида ушлаб колишидан аввал мутлако бошка жа-мият кучи уни хам, буни хам шубхага дучор килди. Технократлар «интеграция воситаларини» кулга киритдилар ва шу оркали ижтимоий, маданий, си-ёсий ва иктисодий хаётда бошкарув жиловларини эгалладилар. Иккинчи тулкин жамиятларига интеграторлар рахбарлик килдилар.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

^окимият пирамидалари

Бу технократларнинг узлари элита ва субэлиталар иерархиясини таш-кил этдилар. Хар бир саноат сохаси ва хокимият бyFин и якин орада узларининг кудратли «УЛАР»га айла-ниб бораётган хизматчилар штатига эга булдилар. Спорт..., дин..., таълим... Бу сохаларнинг хар бири уз хокимият пирамидасига эга булди. Фан, му-дофаа, маданият муассасалари пай-до булди. Иккинчи тулкин цивилиза-циясида хокимият унлаб, юзлаб, мин-глаб шу каби ихтисослашган элита-лар орасида таксимланди. Уз навбати-да, бу ихтисослашган элиталар улар-даги аъзолик ихтисослашишга боFлик булмаган маълум йиFма элиталар-га бирлаштирилди. Масалан, Совет Иттифокида ва Шаркий Европа дав-латларида коммунистик партия аъзо-лари авиациядан то мусика ва пулат саноатига кадар турли хил сохаларда иштирокчи эдилар. Улар субэлиталар орасида асосий узатма бyFини вази-фасини утадилар ва бу уларга бутун ахборотга куллари етиши ва субэлиталар устидан хукмронлик килиш имко-ниятини яратиб берди.

Капиталистик давлатларда, фукаро кумиталари ва бошкарув таркибла-рига аъзо була туриб, етук бизнесмен ва юристлар ухшаш функциялар-ни камрок расмийлашган шаклда ба-жардилар. Бинобарин, курганимиздек, Иккинчи тулкин давлатларининг бар-часида интегратор, бюрократ ва му-тасадди шахсларнинг махсус жамоа гурухлари булган ва улар узлари маълум йиFма тузилмаларга бирлашти-рилганлар.

Суперэлиталар

Натижада баландрок микёсда ин-теграцияни капитал ётиримлар-ни йуналтириш билан шуFулланган «суперэлиталар» амалга оширган-лар. Молия сохасида хам, саноатда хам, Пентагонда хам, совет Госпланида хам ётиримларни индустриал жа-миятга йуналтирган одамлар, инте-граторларнинг узлари ичида харакат килишга мажбур булган хаддиларини белгилаганлар. Капитал ётиримларни жойлаштириш тyFрисида кенг куламли карор каерда кабул килинишидан, Миннеаполисдами, Москвадами, катъи назар, бу карор келгуси тан-лаш имкониятини чеклаган. Манба-лар етишмовчилигидан пулат эритув печлари учиб колиши, ер майдонлари ва конвейерлар то уларнинг киймати копланмагунича бекор туриб колиши мумкин эди, Шунинг учун асосий ка-питалга, булажак менежерлар ёки интеграторларнинг фаолиятини че-клайдиган параметрлар белгиланган. Барча индустриал жамиятларда ёти-римлар буйича карор кабул килган ва ричагларини бошкарган номсиз гурухлар суперэлиталарни ташкил этди.

Натижада хар бир Иккинчи тулкин жамиятида элиталарнинг параллел равишда тузилиши амалга ошди. Хар бир инкироз ёки сиёсий тунтарувдан кейин хокимиятнинг турли махаллий вариантларда махфий иерархияси ву-жудга келди. Номлар, шиорлар, партия белгилари алмашиши, инкилоблар бостириб кириб, чекиниши мумкин эди. Катта ёзув столлари тепаси-да янги шахслар пайдо булди. Лекин

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

хокимиятнинг асосий курилиш услуби сакланиб колди.

Охирги уч аср давомида у ёки бу давлатда кУзFOлончи ва ислохотчилар хокимият чуккиларини забт этишга, ижтимоий адолат ва сиёсий тенглик-ка асосланган янги жамият куришга куп маротаба уринганлар. Барча учун эркинликни ваъда килган шун-дай харакатлар баъзан миллион-лаб кишиларнинг хиссиётлари жуш уришига сабабчи булган. Гохида инкилобчилар хатто эски тузумлар-ни аFдаришга муваффак булганлар. Лекин хар гал якун бир хил булиб чиккан. КУзFOлончилар, энди уз байроклари остида субэлита, элита ва суперэлиталарга ухшаш тузилмаси-ни яратганлар. Иккинчи тулкин циви-лизациясига бундай интеграцион ту-зилма ва уни бошкарган технократ-лар худди заводлар, табиий ёкилFи ва нуклеар оилалардан колишмаган да-ражада зарур бир нарса булган. Индустриализм ва ваъда килинган тулик демократия аслида бир-бирига мос булмаган. Инкилоб ёки бошка йул билан индустриал давлатлар барча спектр буйича: эркин бозордан тор-тиб марказлашган режалаштиришга-ча мажбуран оркага чекинишлари ёки кескин олFа силжишлари мумкин эди. Лекин леопард каби улар терисида-ги рангларни узгартира олмас эдилар. Интеграторларнинг кудратли иерар-хиясисиз фаолият курсатиши мумкин булмаган.

Бугун, Учинчи тулкиннинг узгаришлари бошкарув хокимияти калъа деворларини теша бошла-ган пайтда, бунинг энг биринчи ало-матлари хокимият тизимида пайдо

булмокда. Бошкариш, карор кабул килиш, ишчи, истеъмол ва фукаро на-зоратини амалга оширишда иштирок килиш, демократлаштириш туFрисида талаблар турли давлатларда бирин-кетин овоза килинмокда. Саноат-нинг илFоррок тармокларида иерар-хиялиги пастрок ва ихтисослашганрок янги ишлаб чикариш услублари пайдо булмокда. Хокимиятнинг марказ-лашганлик даражасини камайтиришга босим кучаймокда. Бошкарувчи шах-сларнинг пастдагиларнинг ахбороти-га карамлиги даражаси борган сари ортмокда. Элиталарнинг доимийлиги ва мустахкамлиги пасаймокда. Булар-нинг барчаси сиёсий тизимдаги келгу-си туб узгаришлардан бир дарак, хо-лос. Саноат тузилмаларини буза бош-лаган Учинчи тулкин ижтимоий ва сиёсий янгиланиш учун мислсиз имко-ниятлар очмокда.

Энг якин йилларда бизнинг ярамай-диган, эзадиган, эскирган интеграци-ялашган тузилмаларимиз урнига янги ажойиб жамоа тузилмалари кела-ди. Ушбу янги имкониятларни куриб чикишга утишдан аввал, тугаб бита-ётган тизим тахлилини бермок лозим. Уни рентген нурлари билан ёритиб, бизнинг эскирган сиёсий тузум Иккинчи тулкин цивилизацияси доиралари-га канчалик аник мос келгани ва саноат тузилиши билан унинг элиталари бир-бирларига канчалик туFри келга-нини куриб чикайлик. Шундагина бундай холат йул куйилмайдиган даража-га келиб, бундан буён нега сакланиб кололмаслигини тушунамиз.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

6 боб

МАХФИЙ РЕЖА

Французни АКШда булиб утаётган президент сайлови кампаниясидан манзаралар ажаблантиради: хотдо-гларни паккос тушириш, елкаларга уриб куйиш, болаларни упиш, ташки таассуротга мулжалланган камтарлик, бирламчи сайловлар, кенгашлар, сай-ловчилар билан учрашиш учун ки-чик ахоли пунктларида чикишлар, чиройли сафсатабозлик, телевизи-он реклама ва буларнинг хаммаси демократияга ишора булган. Аме-рикаликлар эса французларнинг уз йулбошчиларини сайлаш тизимини тушунишга кийналадилар. Инглизлар-нинг сайлови, голландларнинг йигир-мадан ортик партия катнашган «бар-ча учун очиклиги», австралияликлар-нинг «имтиёзли» сайлов тизими ёки японларнинг фракциялар орасидаги фитналари ундан хам тушунарсизрок туюлади. Бу барча сиёсий тизим-лар бир-биридан анча фаркли туюлади. Совет Иттифоки ёки Шаркий Ев-ропадаги бир партияли сайлов ёки калбаки сайлов ундан хам тушунарсиз куринади.

Хокимият тепасига чикишга келсак, барча индустриал давлатларда бу тур-лича амалга оширилади. Лекин биз халакит бераётган куз тусикларидан кутулсак, юзаки фарклар остида яхши билинаётган ухшашликни бирдан то-памиз. Иккинчи тулкин давлатлари-нинг сиёсий тизими ягона махфий режа буйича тузилган, деган тасаввур пайдо булади. Франция, АК,Ш, Россия, Япония ва бошка мамлакатларда Иккинчи тулкин инкилобчилари Би-

ринчи тулкин элиталарини аFдаришга муваффак булганида, улар конститу-циялар ёзиш, янги хукуматларни илга-ри суриш ва деярли йукдан янги жа-мият тузумини барпо этиш заруратига дуч келдилар. Улар олдиларида тур-ган вазифаларнинг улуFворлигидан хаяжонланиб, янги FOялар, янги тузил-малар тyFрисидан бахслар олиб бо-рардилар. Хаммаёкда вакиллик шак-ли тyFрисида масала турган. Ким ким-нинг вакили булади? Вакилларга улар халк номидан кандай овоз беришлари тyFрисида йурик бериш керакми ёки улар уз фикрларини билдирадиларми? Ваколат муддатлари канча давом эта-ди? Партиялар кандай рол уйнашлари керак? Хар бир мамлакатда янги жа-мият тузуми шу каби можаро ва бахслардан шаклланди. Бу тузилма-ларга диккат билан эътибор каратсак, улар бурунги Биринчи тулкиндан ме-рос колган тасаввурлар ва индустриал давр мустахкамлаган илFоррок FOялар бирикмаси асосида тузилганлиги аник булади.

Дехкончилик хукмрон булган мин-гйиллик утгач, Иккинчи тулкин сиёсий тузумлари барпочилари, ер эмас балки ишлаб чикариш, капитал, энергетика ва хом ашёга асосланган иктисодиётни тасаввур килиши кийин булди. Ер доим хаётнинг узининг асо-си булган. Шунинг учун жуFрофия бизнинг турли сайлов тизимларимиз-га сингиб кетгани бежиз эмас. Аме-рикадаги сенатор ва конгрессменлар худдики уларнинг Англия ва купгина бошка индустриал давлатларда-ги хамкасблари каби маълум жамият синфи ёки касб, миллий ё бошка би-рор ижтимоий гурух вакиллари си-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

фатида эмас, балки ернинг маълум кисми, жуFрофий худуд вакиллари си-фати сайланадилар. Биринчи тулкин одамлари одатда битта жойда яшаб келган, шунинг учун индустриал жа-миятлар барпочилари одамлар бутун умрларини битта худудда утказадилар, деган тахминдан келиб чикишлари бежиз булмаган. Хатто хозир сайлов конунларида кенг урин олган мазкур худудда яшаб келиш талаби шундан келиб чиккан.

Биринчи тулкин оламида тезликлар паст булган. Алока воситалари шунча-лик оддий булганки, Филадельфияда-ги Континентал конгресс юборган хат Нью-Йоркка етиб боришига бир хафта талаб этилган. Мамлакатнинг ички худудларида Жорж Вашингтон нутки билан хафталар, балки ойлар утгач та-нишиш имконияти булган. 1865 йилда хам Линкольн улими туFрисида Лон-донда ун икки кун утганидан кейинги-на маълум булган1. Тезкорлик масала-си турмагани учун Конгресс ёки Британия парламенти каби ваколат ор-ганлари «маслахатчи» хисобланган - уларга вакт берилиб, шу вактни улар уз муаммоларини уйлаб чикишга сарфлаганлар.

Биринчи тулкин даври одамлари-нинг купчилиги саводсиз ва билим-сиз булган. Шунинг учун халк вакиллари, айникса жамиятнинг маълумот-ли катламларига аъзолари сайлов-чилар оммасига караганда онглирок карорлар кабул киладилар, деган акида хаммаёкда хукмрон булган.

1 Авраам Линкольн (1809-1865) - АК,Шнинг 16-президенти, кулдорликка карши чиккан, Ре-спубликачилар партиясининг асосчиларидан. Плантаторлар (йирик ер мулкдорлари) жосуси тарафидан улдирилган.

Янги сиёсий муассасаларни бар-по этишда Биринчи тулкин давридан баъзи FOяларни ишлатган булсалар-да, Иккинчи тулкин инкилобчилари назарини келажакка каратганлар. Шунинг учун улар ташкил этаётган жами-ят тузумида Янги даврнинг охирги тех-нологик тушунчаларидан баъзилари уз аксини топди.

Механомания

Эрта индустриал даврнинг ишчи одамлари, зиёлилари ва инкилобчилари техникага кудратли сехр каби кизикиш хис этганлар. Улар буF машиналари, соатлар, ти-кув дастгохлари, насослар, поршен-лар жозибасида булиб уз даврининг оддий механистик технологияси асо-сида ухшатишлар урнатганлар. Бен-жамин Франклин ёки Томас Жеффер-сон2 каби одамлар нафакат сиёсат-да инкилобчи, балки олим ва ихти-рочи булганликлари тасодиф эмас. Улар Ньютоннинг буюк ихтирола-ри кутарган маданий тулкин ичи-дан пайдо булдилар. У (Ньютон) са-моларга кириб бориб, бутун кои-нот юксак аниклик билан ишлайди-ган мухташам соат механизмидан тар-киб топган, деган хулосага келган (1). Француз олими ва файласуфи Ламе-три3 1748 йилда одамнинг узи механизм каби эканлигини эълон килди (2). Адам Смит кейинрок машина би-лан ухшашликни сиёсий иктисодиётга

2 Томас Жефферсон (1743-1826) - америкалик мутафаккир, АК,Ш нинг 3-президенти. Шимолий Америка мустаккиллиги учун уруш давридаги де-мократик йуналиш FOячиси. АКШ мустакиллиги Фармонининг тузувчиси.

3 Жюльен Ламетри (1709-1751) "Инсон-машина" муаллифи (1747), инсон организмини узини-узи тиклай оладиган машина тимсолида, соатга ухшаш деб ифодалаган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

таркатди. У иктисодиёт тизим эканли-ги, тизимлар эса «куп томонлари би-лан машиналарга ухшаш»лигини ис-ботлаб берди» (3). Жеймс Медисон1, АКШ конституцияси лойихаси атрофи-даги бахсларни таърифлар экан, «ти-зимни кайта куриш», сиёсий хокимият «тузилмасини» узгартириш ва мута-садди шахсларни «кетма-кет фильтрация» услуби билан сайлаш зарурати тyFрисида гапирган. Конституциянинг узи «пружинка ва балансирлар»га тула булиб, соат механизмини эсла-тарди (4). Жефферсон «бошкариш ме-ханизми» тyFрисида гапирарди (5). Америкадаги сиёсий FOялар Fилдирак, занжир, пружинка ва балансирлар шовкини билан харакатланишни да-вом этарди. Мартин Ван Бурен «сиёсий машина»ни уйлаб топди. Бир неча авлод Америка сиёсатчилари шу кунгача сиёсий «лойиха»лар тай-ёрлаган, «сайлов кампаниялари ре-жаларини ишлаб чиккан», «буF ка-токлари билан босиб тyFрилаган» ёки Конгресс ва штатларнинг конун ишлаб чикарадиган органларидан утадиган конун лойихаларини «рель-сга ёткизган». XIX асрда Англияда лорд Кромер «механизмнинг турли кисмларининг узаро келишилган фа-олиятини кафолатлайдиган» империя хукуматини яратишни режалаган (6). Лекин бундай механистик дунёкараш капитализм махсули булмаган. Ма-салан, Ленин, давлат - бу «капита-листлар томонидан ишчиларни бо-стириш учун ишлатиладиган маши-надан бошка нарса эмас», деб ёзган.

1 Жеймс Медисон (1751-1836) - АКШ-нинг 4 президенти (1809-1817). АКШ конституциясининг хаммуаллфларидан.

Троцкий «буржуа ижтимоий меха-низмининг Fилдиракча ва болтчала-ри» тyFрисида гапириб, инкилоб пар-тияси ишини хам шунга ухшаш механистик иборалар оркали ифодалаган. Уни кудратли «курол» деб атаб, «хар бир механизмдек у табиатан статик... оммалар харакати... инерцияни ен-гиб утиши керак... БуFнинг тирик кучи хам Fилдиракни ишга солишидан ав-валал машина инерциясини енгади» деб курсатиб утган (7). Инкилобий кайфиятда булган Иккинчи тулкин жа-миятлари барпочилари, ушбу жами-ятлар капиталистик ёки социалистик булишидан катъий назар, бу механистик ёндашувни узлаштириб олиб, ма-шиналарнинг куч ва фойдасига чексиз ишонч хосил килиб, биринчи саноат ихтиролари хусусиятларига эга сиёсий муассасаларни уйлаб топишлари хам бежиз булмаган.

Ваколат термаси

Улар тузаётган ва болтлар билан бириктираётган тузилмалар ваколат тyFрисидаги элементар тушунчага асо-сан барпо этилган. Хар бир мамлакат-да улар маълум стандарт кисмлардан фойдаланган. Бу таркибий кисмлар хазил тарикасида ваколат термаси деб номласа буладиган нарсани ташкил этган. Унинг таркибига куйидагилар кирган: 1) сайлаш хукукига эга ин-сонлар; 2) овоз йиFиш учун партия-лар; 3) овозларни йиFгач, уша захоти сайловчиларнинг «вакилларига» ай-ланган номзодлар; 4) вакиллар овоз бериш йули билан конунлар ишлаб чикадиган конун ишлаб чикувчи хокимият (парламентлар, конгрес-слар, бундестаглар ёки ассамблея-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

лар); 5) юритилаётган сиёсат оркали конун ишлаб чикувчи машинага хом ашё етказиб, кейин ишлаб чикилган конунларни хаётга тадбик этган ижро этувчи хокимият (президентлар, бош вазирлар, партия котиблари).

Овозлар Ньютон механизмининг «атомлари» эди. Овозлар тизимнинг «йиFувчилари» вазифасини утаган партиялар томонидан йиFилган. Улар куп манбалардан овозларни йиFган ва сайлов хисоб машинасини овозлар билан таъминлаган, машина эса овозларни партия сонига мута-носиб булган ёки аралаштирган, уз махсулотини, хукумат машинасининг двигатели ишлайдиган асосий ёкилFи деб тахмин этилган «халк истаги» деб курсатган. Бу терманинг кисмлари хар хил жойда турлича терилиб, улар устида турли харакатлар амал-га оширилган. Каердадир овоз бериш хукукига 21 ёшга кирган хамма эга булган; бошка жойда сайлов хукукини факат ок танли эркаклар кулга ки-ритган, яна бошка жойда сайланган мутасадди шахслар хакикатан кат-та хокимиятга эга булган. Каердадир иккита партия мавжуд булса, бошка жойда куп, каердадир битта булган.

Шунга карамасдан, тарихий модель яккол куринади. Лекин кисмлар куриниши узгартирилиши, улар-нинг узаро жойлашуви турли булиши мумкин эди, барча индустриал дав-латлардаги расмий сиёсат машина-си лойихалаштирилганида бир хил бошланFич терма кулланилган. Ком-мунистлар «буржуа демократия-си» ва «парламентаризм»ни имти-ёзлар учун никоб, деб хисоблаб ва хокимият механизмлари капиталист-

лар томонидан шахсий манфаатлари учун фойдаланилганини исботлаб бо-риб тез-тез танкид килиб турсалар-да, барча социалистик давлатлар тезда ваколат машинасини йулга куйганлар.

«Тула демократия» урнатилиши истикболларини ваколат давридан кейин келадиган бир даврда таъриф-лаб, улар бир вактда «социалистик сайлов тизими»га тулик таянадилар. Бу тизимни урганган венгур комму-нисти Отто Бихари шундай деб ёзган: «Сайлов жараёнида мехнаткаш халк

V I и и и

уз иродасини ифодалаб, сайлов йули билан шаклланган хукумат органлари фаолиятига уз таъсирини курсатади» (8). «Правда» газетаси мухаррири В.Г.Афанасьев1 узининг «Жамият-ни илмий бошкариш» китобида «де-мократик марказлашув» хусусиятла-ри каторига «мехнаткаш халкнинг суверен хокимияти ... рахбарлик органлари ва йулбошчиларнинг сай-лови ва уларнинг халк олдида хисоб беришлари»ни киритган (9). Фабри-калар бутун саноат техносфераси-нинг аломати тимсоли булганидек, ваколат хукуматлари хам (узининг табиий хусусиятларини кандай узгартирганлигидан катъи назар) хар кайси «илFор» мамлакат мавкеининг тимсоли булиб колди. Хакикатан хам хатто талайгина ноиндустриал мамла-катлар хам мустамлакачилар босими остида ёки кур-курона кучириб олиш билан худди шундай расмий меха-низмларни жорий этишга ва худди шу ваколат термасини ишлатишга шош-дилар.

1 Афанасьев В.Г. (1922-1994) - ижтимоий фал-сафа мутахассиси. 1976-1989 йилларда "Правда" гасетасининг бош мухаррири.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

Конун ишлаб чициш умумий механизми

Шу каби «демократик машина-лар» нафакат мамлакат микёсида мав-жуд булган. Улардан штат, вилоят ва-колат органлари, махаллий органлар, шу жумладан шахар ва кишлок кен-гашларида хам фойдаланилган. Бу-гун АКШнинг узидаёк беш юз минг-га якин сайланган давлат хизматчи-лари ва пойтахт округларда 25 869 та махаллий бошкарув органлари мав-жуд, уларнинг хар бирида узларининг сайловлари утказилади, ваколат органлари мавжуд ва уз сайлов жара-ёни ишлаб чикилган (10). Шу каби минглаб ваколат механизмлари ви-лоятларда ишламокда ва бутун дунё-да уларнинг сони унлаб минггача ета-ди. Швейцария кантонлари ва Фран-циянинг департаментлари, Буюк Британия миллий вилоятларида ва Кана-данинг провинцияларида, Польша во-еводстволари ва Совет Иттифоки ре-спубликаларида, Сингапур, Осака ва Ослода - хаммаёкда даъвогарлар уз номзодларини илгари сурадилар ва кейин «вакил»ларга айланадилар.

Ишонч билан айтиш мумкинки, хозирги даврда факат Иккинчи тулкин мамлакатларида юз мингдан ошик шу каби машиналар конунлар, фар-монлар, йурикномалар ва карорлар

чикарадилар1. Назарияда хар бир одам ва хар бир овоз абстракт, атом бирлиги булгани каби, ушбу сиё-сий элементларнинг хар бири хам мамлакат, вилоят микёсдаги ёки махаллий абстракт, энг кичик бир-лик хисобланган. Хар бир бирлик уз аник белгиланган ваколат доираси, уз хокимият доираси, хукук ва маж-буриятларига эга булган. Бирликлар, уларни пастдан тепагача, мамлакат-дан штатгача, худудий ёки махаллий хокимиятгача бирлаштирган, маълум иерархик тузилмага киритган. Лекин индустриализмнинг ривожлангани, иктисодиёт интеграллашуви ортгани сари, бу сиёсий бирликларининг хар бирида кабул килинган карор уларнинг ваколат доирасидан ташкарида таъсирини курсатган ва шу йусин за-руратга караб бошка хокимият ор-ганларининг жавоб харакатларини кУзFатган.

Парламентнинг Япон текстил сано-атига тегишли карори Шимолий Каролина ишчи кучи бозори ва Чика-годаги ижтимоий таъминотга таъсир курсатиши мумкин эди. Конгресснинг автомобилларга квота куйиш карори Нагоя ёки Туринда кушимча ишчи уринлари яратиб бериши мумкин эди. Шундай килиб, илгари сиёсатчи-

1 Хукуматларга тегмаган такдирда, индустриализм даврининг барча сиёсий партиялари, энг унгларидан то энг чапларигача, овоз бе-риш оркали уз йулбошчилари сайловининг анъ-анавий механизмини аслида бир хил даража-да куллаганлар. Хатто рахбариятнинг округ ёки махаллий ячейксани тайинлашда хам у ёки бу шаклда сайлов утказиш талаб этиларди, лоакал юкоридан туширилган номзодни тасдиклаш учун булса хам. Куп мамлакатларда сайлов жараёни касаба уюшмаларидан тортиб черковларгача -хар кандай турдаги ташкилотлар хаётининг чам-барчас булаги булиб колди. Овоз бериш индустриал хаёт тарзининг бир парчаси булиб колди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

лар узининг аник белгиланган ваколат доирасидан ташкари ахволга таъсир курсатмасдан карор кабул кила олган булса, вакт утган сари бунинг иложи булмай колди.

XX аср урталарига келиб, сайё-рамизда кенг ёйилган унлаб минг-та гуёки бир-биридан мустакил булган сиёсий хокимият органлари, иктисодиёт координацияси, юк та-шувларининг мислсиз усиши, одам-ларнинг кучиши ва алока воситала-рининг ривожланиши туфайли бит-та боF ичида булиб колдилар, шунинг учун хам улар уз ишларини кучайтир-дилар ва бир-бирларини янада фаол-ликка ундадилар. Ваколат термасидан йиFилган минглаб сиёсий машиналар, аста-секин ягона куринмас супермашина: умумий конун ишлаб чикиш механизмини ташкил этдилар.

Биз факат бу умужахон тизимнинг ричаглари ва назорат ускунаси кандай ишлашини ва уни ким бошкаришини куриб чикишимиз колди.

Ишонтириш ритуали

Иккинчи тулкин инкилобчилар мияларини эгаллаб олган озодлик туFрисидаги орзулардан келиб чиккан ваколатли шаклдаги хокимиятнинг ил-гариги хокимият тизимларига нисба-тан жуда илFор тури эди, технологи-янинг бу ажойиб муваффакияти буF машинаси ёки аэроплан ихтиросидан хам утиб кетган Fалаба эди. Ваколатли шаклдаги хокимият меросга асос-ланган сулолаларсиз хокимиятнинг мерос утишини бемалол таъминла-ди. У жамиятнинг тепалари ва паст-лари орасида узаро кайтар алока урнатди. У купгина гурухлар ора-

сидаги фаркларни бартараф этиш-нинг тинч йулини такдим этди. Кам-чиликнинг купчиликка буйсуниши тамойилининг ва «бир одам - бир овоз» коидасининг жорий этилиши камбаFал ва заифларга узларига керак нарсаларни, жамиятнинг интеграцион машинасини бошкараётган технократ-лардан эришиб олишга ёрдам бера-ди. Шу сабабдан, ваколатли шаклдаги бошкарув умуман олганда инсони-ят тарихидаги одамийлик тамойилини куллаб-кувватлаган янгилик булди.

Шунга карамасдан, ваъда килинганига нисбатан фарк аввал-бошдан мавжуд булди. Халкнинг давлат бошкарувига келганлиги туFрисида гапириш жуда кийин эди. Бирорта хам индустриал давлатда хокимиятнинг ички тузилиши, яъни субэлита, элита ва суперэлиталар ту-зилмасининг узгариши аслида амалга ошмади. Мохиятан бу менежер эли-таларининг хокимияти заифлашиши-га олиб келмади, ваколатчиликнинг расмий механизми асосий интеграция услубларидан биттасига айлан-ди ва улар хукмронлик килиш хукуки ва имкониятини уз кулида колдириш учун бу механизмдан фойдаланди-лар. Шундай килиб, сайловлар, улар-да ким Fалаба козонишидан катъий назар, элиталар манфаати учун мухим маданий функцияни бажарган. Хар бир инсон овоз хукукика эгалиги туFрисидаги акида тенглик иллюзия-сини туFдирарди.

Овоз бериш оммавий ишонтириш ритуалига айланганди, яъни сайловлар мунтазам равишда, механизм аниклиги билан, бинобарин шунга мос туFрилик билан утказилиши

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

тyFрисида халкка ишонтириб бори-ларди. Сайловлар фукароларни хамма содир булаётган нарсага уларнинг те-гишлилиги борлиги тyFрисида тимсо-лий ишонтириш булган, чунки улар овозини бериши ёки карши овоз бе-риши мумкин эди.

Капиталистик мамлакатларда хам, социалистик мамлакатларда хам шу каби ишонтириш ритуали купинча сайлов кампанияларининг натижа-ларига караганда мухимрок булиб чикарди. Интеграцион элиталар си-ёсий машиналарга турли жойда тур-лича дастур киритган ва шу оркали партиялар сонини назорат килган ёки сайлов хукуки устидан манипу-ляцияларни амалга оширган. Шун-га карамасдан, сайлов ритуали, баъ-зилар уни калбакилик деб аташи хам мумкин, хамма жойда кулланилган.

Совет Иттифоки ва Шаркий Европа мамлакатларида сайлов нати-жалари одатда 99% дан 100% гача булган сехрли ракам билан ифода-лангани, ишонтириш зарурати мар-казлашган режалаштиришга асослан-ган мамлакатларда хам худди «эркин дунё» мамлакатларидагидек кучли булганидан далолат эди.

Сайлов паст катламдагиларга «буFин и чикариш» имконияти-ни яратарди. Устига устак, демокра-тик ислохотчилар ва радикаллар ури-нишларига карамасдан, интеграцион элиталар аслида ваколатли шаклдаги бошкарув устидан доимий назорати-ни саклаб колганлар. Бунинг сабабини тушунтирадиган купгина назариялар бор эди. Лекин уларнинг купчилиги тизимнинг механистик табиатини хисобга олмаган.

Иккинчи тулкин сиёсий тизимла-рига сиёсатчи эмас, бир инженер нуктаи назаридан карасак, бизга одатда пайкалмаган бир мухим холат очи-лади. Саноатдаги мухандислар маши-наларни одатда икки турга ажратади: узилишлар билан ишлайдиганлари, номи «узилишли харакатланадиган» (batch-processing) ва тухтамасдан ишлайдиганлари, номи «узилишсиз харакатланадиган» (continuous-flow). Биринчи турга мисол килиб оддий прессни (punch press) келтириш мумкин. Ишчи бир туп металл пластина-ларни олиб келиб уларни машинага битта-битта ёки бир нечатадан кири-тади, кейин уларга маълум шакл бе-риб штамплайди. Бир туп тайёрла-ма буюмлар тугаганидан кейин машина янги пластиналар олиб келгунига кадар тухтайди. Иккинчи тур машиналарга мисол килиб нефть тозалагич-ни келтириш мумкин, у бир ишга ту-ширилгач, тинимсиз ишлайди. Нефть кувурлар ва камералардан йигирма турт соат давомида ок,ади.

Агар умумий конун ишлаб чикиш машинасини олсак, унинг овоз бериш жараёни даврий булиб, унда «узилишли харакатланадиган» машинанинг классик мисолини курамиз. Белгилан-ган вактда халкка номзодлар ораси-да танлаш имконияти берилиб, ундан кейин расмий «демократик машина» учириб куйилади.

Буни умумий манфаатларга эга турли ташкилотлардан, мавкели гурухлардан утказилаётган таъсир, хокимият дахлизларида манфаат-ларини кузлаб юрган одамлар билан солиштириб курайлик. Корпорация ва хукумат органларидан

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

туда-туда лоббистлар кумиталарни камал киладилар, юкори мукофотлар-ни олишга руйхатларни утказадилар, шу муносабат билан утказилган кабул ва банкетларда иштирок этадилар, Ва-шингтонда коктейл тула бокаллар ёки Москвада арок тула рюмка кутариб тостлар гапирадилар, ахборот узатув-чилар вазифасини утайдилар ва шу йусин карор кабул килиш жараёнига тинимсиз таъсир курсатадилар.

Бир суз билан айтганда, элиталар узлуксиз харакатланадиган кучли ма-шинани ташкил этадилар, у эса дав-рий ёкиладиган демократик механизм билан ёнма-ён (ва куп холларда кели-шилмаган равишда) ишлайди. Шу икки машинани биргаликда кургандагина, давлат хокимияти умумий конун иш-лаб чикиш машинасида узини кандай хакикий намоён этишини тушуниш мумкин. Элиталар ваколат уйинини уйнайдилар, халк эса энг яхши холда вактма-вакт сайлов оркали хукуматни ва унинг харакатларини куллаб-кувватлаб ёки норозилик билдириб, уз фикрини ифодалаши мумкин. Тех-нократлар, аксинча, хукуматлар фао-лиятига доимий таъсир курсатадилар.

Ва нихоят, ижтимоий назорат-ни амалга оширишнинг энг кучли усули ваколат тамойили билан мустахкамланди. Чунки купчилик ис-тагини билдирган одамларни сара-лашнинг узи хам элитани янги аъ-золар билан таъминлади. Масалан, бошланFич боскичда ишчилар ка-саба уюшмалари тузиш хукуки учун курашган булсалар, улар кувшин килиндилар, фитнада катнашганликда айбландилар, узлари компания мута-саддилари кузатуви остида булдилар,

полиция ва ёлланма каллакесар-лар кулига тушдилар. Улар тизимга сиFмадилар, ваколатлари умуман ёки етарлича булмади. Касаба уюшмалари уз мавкеини мустахкамлаб олгач эса бу интеграторлар янги гурухи - аъзо-лари нафакат ишчилар вакили булган, балки ишчилар ва элиталар орасида иш олами ва хукуматда оралик буFин вазифасини бажарган мехнат элитаси вужудга келишига туртки берди.

Жорж Мини ва Жорж Сеги каби шунга ухшаш арбоблар айтаётган нуткларига карамасдан, узлари ин-теграцион элитанинг мухим шахсла-рига айландилар. Совет Иттифоки ва Шаркий Европадаги калбаки касаба уюшма йулбошчилари доим тех-нократлардан бошка нарса булиб келмаганлар. Назариядан гапирсак, кайта сайлаш жараёнидан утиш за-рурати вакиллар инсофли ва улар-ни сайлаганларнинг манфаатларини ифода этишни давом этадиган одам-лар булишига кафолат берган. Шунга карамасдан, бу холат давлат маши-наси халк вакилларини ютиб олиши-га хеч качон тускинлик килолмаган. Хаммаёкда вакиллар ва улар кимнинг вакиллари булганлари орасидаги та-фовут чукурлашиб борган.

Биз демократия деб аташ-га ургатилган ваколат шаклидаги бошкарув аслида тенгсизликни саклаб колиш учун индустриал технология эди. Ваколат шаклидаги бошкарув мохиятан ёлFOндакам ваколатли эди. Айтилганларга якун ясасак, цивилизация ёкилFи манбалари, саноат ишлаб чикариши, нуклеар оила, корпораци-ялар, оммавий таълим ва оммавий ахборот воситаларига боFлик эканли-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

гини, барча нарсанинг негизида иш-лаб чикариш ва истеъмол килиш ора-сидаги тафовут ётишини, хамма нар-сани бошкариш эса вазифаси жамият тизимини интеграциялаш булган ме-нежерлик элиталари кулида тургани-ни энди биламиз. Бу тизимда ваколат шаклидаги бошкарув машинанинг си-ёсий эквивалентидир. Хакикатан, бу жамоа интеграцион карорлар ишлаб чикиш машинаси эди. Ва купчилик машиналар каби у ричаглари тепа-сида турганлар томонидан бошкариб келинган. Ва купчилик машиналар каби у энди анча эскирган ва кириб келаётган Учинчи тулкин томонидан ювиб кетилади. Иккинчи тулкиннинг сиёсий тузилмаси замонамиз та-лабларига жавоб бермаса, вужуд-га келаётган кийинчиликлар ечими-ни уддалай олмаса, бу, кейинчалик курадиганимиздек, мухим узгариш даврининг факат бир томонидир, бошка бир гурух муаммолар Иккинчи тулкин пайдо килдирган яна бир нар-са - миллат-давлатнинг вужудга кели-ши билан боFлик.

5 боб

(1) Бументалга хавола Korda ки-тобда куринг. (2) Социалистик давлат-ларда интеграцион элиталар усиши хакида куп адабиёт мавжуд. Ленин-нинг карашлари борасида 1941 йил "The Managerial Revolution" китоби чоп этилган.

6 Боб

(1) Ньютон синтези. (2) Ламе-три карашлари «Инсон-машина» аса-ридан олинган. (3) Адам Смитнинг иктисодиётнинг тизимли мунозарала-

ри, каранг "Operating Rules for Planet Earth" by Sam Love, "Environmental Action", November 24, 1973; Смит га-плари унинг yлимидан кейин чоп этилган асаридан олинган. (4) Меди-сон сyзлари куйидаги манбадан олинган: Gilpin, Henry D., ed. The Papers of James Madison, Vol. II. (Washington, D.C.: Langtree & O'Sullivan, 1840.). (5) Жеферсон xакида каранг. Padover, Saul K., ed. Thomas Jefferson on Democracy (New York: New American Library, Mentor; Copyright 1939 D. Appleton-Century.) (б) Лорд Кромер иктибос.: . Said Edward W. Orientalism. (New York: Pantheon Books, 1978.) Said Edward W. 1б1 бет Orientalism. (New York: Pantheon Books, 1978.) 44 бет, (7) Ленин xакида каранг. Троцкий гаплари: Trotsky, Leon. Political Profiles, trans. R. Chappell. (London: New Park Publications, 1972.) 5, 14-бет-лар. (8) Биxари китобидан олинган унинг изохлари: Bihari, Otto. Socialist Representative Institutions, trans. Jozef Desenyi and Imre Mora. (Budapest: Akademiai Kiado, 1970.) 102-103-бетлар. (9) В.Г.Афанасьева каранг: Afanasyev, V, G. The Scientific Management of Society, trans L. Ilyitskaya. (Moscow: Progress Publishers, 1971.) 18б-187-бетлар. (10) Сайлан-ган давлат xодимларининг сони [334], Howard T. Environment, Power, and Society. (New York: John Wiley, Wiley-Interscience, 1971.) 1б7-бетида келти-рилган.

Чоп этишга Мирёцуб Хайдаров ва Миразим Хайдаров тайёрладилар.

ИЦИСОД BA МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.