Научная статья на тему 'Чинчи тўлқин'

Чинчи тўлқин Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
351
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тўлқин / қишлоқ хўжалиги / саноат / индустриал / цивилизациялар / ўзгаришлар / тараққиёт / waves / agriculture / industry / industrialization / civilizations / changes / development.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Элвин Тоффлер

Машҳур америкалик ижтимоийшунос олим Элвин Тоффлернинг «Учинчи тўлқин» номли асари иқтисодчи, ижтимоийшунослар ва сиёсатшуносларнинг барчасига кўрсатган таъсири ХХ асрнинг 80-йилларидан бери давом этиб келмоқда. Инсоният тараққиётини тўлқинларга қиёслаб, унинг қишлоқ хўжалиги, саноатлашган ва саноатдан кейинги даврларга тақсимланиши ва бу тўлқинларнинг кезиши ҳамма элат ва миллатларга хослигининг талқини турли мисолларда эътироф этилган. Мазкур асар таъсири остида унинг тарафдорларининг ҳам, танқидчиларининг ҳам, ўзлари тўлиқ англамаган ҳолда, дунёқарашлари чуқур ўзгаришларга учрамоқда. Журналимизда мазкур асардан парчаларнинг келтирилиши ўқувчиларнинг ўзларига бунга баҳо бериш имкониятини яратади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE THIRD WAVE

The arguing and comment in regards of famous America sociologist Alvin Toffler’s book «The Third Wave» continuing among economists, sociologists and politics since 80nth of 20nt century. There stages of humanity development presented in similarity of waves, agricultural, industrial and post industrial, author proves general character of the waves influence to nations and continents, providing plenty of real living examples. At the same time, both supporters and oppositionists of the concept, not always recognizing themselves changes of their mentality under influence of the book.

Текст научной работы на тему «Чинчи тўлқин»

I ЭЛВИН ТОФФЛЕР

УЧИНЧИ ТЩИН

БИРИНЧИ БОБ

Тулциннинг олдинги фронти

Афтидан биз дуч келадиган узгаришлар инкилобий булишини айтиш етарли эмас. Уларни назо-рат килиш ёки йуналтиришдан аввал аниклаш ва тах,лил килиш учун аник дунёкарашга эга булишимиз лозим. Бусиз биз умидсизларча ютказамиз. Мазкур муаммога ёндашувнинг кучли усулларидан бирини "тулкин фронти" тах,лили деб номлаш мумкин. Тарих-га бундай караш бир-биридан кейин келувчи узгаришлар тулкини ва маса-ланинг куйилиши булиб, бизни у ерга х,ар бир шундай тулкиннинг олдинги чегараси олиб боради. Бундай тах,лил канчалик мух,им булмасин, бизнинг эътиборимизни тарихий узлуксизлик-ка тортмайди, тарихдаги дискретлик-ка (алох,идаликка), янгиликлардаги узлуксизликнинг бузилиши пайтлари ва узилиш нукталарига жалб килади. Уларнинг вужудга келиш пайтидаги асосий танаффусларни аниклайди ва уларга таъсир курсатиш имкониятини беради.

Кишлок хужалигининг усиши ин-сон ижтимоий ривожланишида би-ринчи бурилиш пайти булганлиги, саноат инкилоби эса иккинчи буюк ёриб утиш булганлиги туFрисидаги жуда оддий FOядан бошлаб, бу тах,лил

уларни дискрет, бир марталик х,одиса сифатида эмас, балки маълум тез-ликда х,аракатланадиган узгаришлар тулкини сифатида карайди.

Биринчи тулкин вужудга келишига кадар купчилик кишилар унча катта булмаган, тез-тез миграцияланиб ту-радиган гурух,ларда яшаб, озукаларни йиFиш, балик овчилиги, овчилик ёки чорвачилик билан шуFулланишган. Тахминан 10 минг йил аввал кайсидир вактда кишлок хужалиги инкилоби бошланиб, аста-секинлик билан бу-тун ер юзига таркалди ва кишлок турмуш тарзини батамом узгартириб юборди (4). Бу узгаришларнинг Биринчи тулкини XVII аср охирида х,ам тулик тугалланмади, бу вактда Ев-ропада тасодифан саноат инкилоби юз берди ва ер юзида иккинчи буюк тулкин бошланди. Бу саноатлашиш-нинг янги жараёни - мамлакатлар ва минтакалар буйлаб тез таркала бош-лади. Шу тарика иккита, бир-биридан тубдан фаркланадиган узгаришлар жараёни ер юзида бир вактда, турли тезликда таркалди. Бугунги кунда Биринчи тулкин х,акикатда тугалланди. Факат жуда кам сонли ибтидоий жа-моалар, масалан, Жанубий Америка ёки Папуа-Янги Гвинея х,али х,ам кишлок хужалиги фаолиятига жалб килиниш олдида турибди. Бирок бу

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

Биринчи буюк тулкиннинг кучлари, асосан, батамом тугалланди. Шу билан бир вактда Европа, Шимолий Америка ва Ер шарининг айрим бошка кисмларида бир канча юз йилликлар давомида дунёни инкилоблаштирган Иккинчи тулкин таркалишда да-вом этмокда. Чунки собик кишлок хужалиги устувор булган купгина мамлакатлар бор кучлари билан пулат куйиш заводлари, автомобиль заводлари, тукимачилик корхона-си ва озик-овкат мах,сулотларини кайта ишлайдиган корхоналар х,амда темир йулларни куришга х,аракат килмокдалар. Саноатлашиш даври х,али х,ам сезиларли. Иккинчи тулкин х,али уз кучини батамом ишга солиб тугатмади. Гарчи бу жараён х,али да-вом этаётган булишига карамасдан, бошка, янада мух,имрок жараён-га тамал тоши куйилди. Иккинчи жах,он уруши тугагандан кейинги даврда, саноатлашиш уз чуккисига чикканда ер юзида х,аракатлана бош-лаган Учинчи тулкин барча нарса-ни узгартириб юборди. Шу сабаб-ли купгина мамлакатлар икки ёки х,атто учта, мутлако турлича булган узгаришлар тулкинини бир вактда х,ис килмокдалар, уларнинг х,аммаси турлича тезликда х,аракатланади ва турлича кучга эгадир. Ушбу китобда биз милодгача булган 8 минг йил олдин бошланган ва милоднинг тахминан 1650-1750 йилларида бутун ер юзида х,укмронлик килган Биринчи тулкин даврини урганамиз. Шу вактдан бошлаб, Биринчи тулкин узининг

х,аракатлантирувчи кучини йукотди, бунда Иккинчи тулкин куч туплади. Мазкур Иккинчи тулкин х,осиласи булган саноат цивилизацияси сайё-рамизда х,укмронлик кила бошлади, у х,ам х,алигача уз поёнига етганича йук. Бу тарихан охирги бурилиш нуктасига тахминан 1955 йилдан бошланган "ок ёкалилар" ва хизмат курсатиш сох,асида ишловчилар сони биринчи марта "кук ёкалилар" сонидан ошиб кета бошлаган ун йилликлар-да Америка Кушма Штатлари эриш-ди. Бу компьютерларни кенг жорий килиш, реактив самолётларда саёх,ат, контрацептив-таблеткалар ва бошка купгина юкори ах,амиятли янгиликлар гувох,и булган ун йилликлардир. Ай-нан шу ун йилликларда Учинчи тулкин Америка Кушма Штатларида уз кучини кенгайтира бошлади. Натижада у купгина бошка саноатлашган мамлакатлар, жумладан, Буюк Британия, Франция, Швеция, Германия, Совет Иттифоки ва Японияга етиб олди (тур-ли муддатларда). Бугунги кунда юкори технологияларга эга булган барча мамлакатлар Учинчи тулкин ва эскир-ган, иктисодиёт муассасалари томо-нидан рад этилган Иккинчи тулкин уртасидаги карама-каршиликдан азоб чекмокдалар. Буни тушуниш атрофи-мизда кузатилаётган купгина сиёсий ва ижтимоий низоларни тушунишнинг калити х,исобланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

ИККИНЧИТУЛКИН

ИККИНЧИ БОБ

Цивилизация архитектураси

300 йил, плюс-минуси билан ярим аср олдин катта кучлар уриладиган тулкинларнинг портлаши эшитилиб, улар бутун ер юзи буйлаб таркалди, эски жамиятни ерга урди ва мутлако янги цивилизацияни яратди. Бундай портлаш саноат инкилоби эди. Дунё-нинг кир^окларини упирган Иккинчи тулкин сув окимининг йирик кучла-ри х,ам утмишда урнатилган барча ту-зилмаларга дуч келди ва миллионлаб кишилар х,аётий тузумини узгартира олмади. Узок минг йиллар давомида цивилизациянинг Биринчи тулкини чексиз х,окимиятга эга булди, ер юзи ах,олисини иккита тоифа -"примитив" (содда) ва "маданийлашган" халкларга ажратиш мумкин булди. Унча катта булмаган гурух,лар ва жамоаларда яшаган ва меваларни териш, овчилик ёки балик овлаш йули билан узларига озукаларни топиб юрган "примитив халклар" кишлок хужалиги инкилоби булиб утганларга мансуб булдилар. Аксинча, "маданийлашган" дунё-нинг купчилик ах,олиси сайёрамиз-нинг ерда мех,нат киладиган кисмида мужассамлашган, чунки каерда кишлок хужалиги вужудга келса, уша ерда маданият илдиз отди. Хитой ва Хиндистондан Бенин ва Мексикагача, Греция (Юнонистондан) ва Римгача (Румгача) булган бутун маконда маданият ривожланди ва пасайди, бир-

бирлари билан курашди ва чеки йук, турли-туман ранглардаги коришмага кушилиб кетди. Бирок бу ташки фаркларда фундаментал ухшашлик мавжуд. Бу барча мамлакатлар-да иктисодиёт, х,аёт, маданият, оила таркиби ва сиёсатнинг асоси булди. Уларнинг х,ар бирида х,аёт кишлок ах,оли пунктлари атрофида ташкил килинди. Уларнинг х,ар бирида оддий мех,нат таксимоти ва кам сонли пухта аникланган табака ва синфлар мавжуд булди: рух,онийлар, х,арбийлар, кулдорлар ёки дех,конлар. Бу мамла-катларнинг барчасида х,окимият авто-ритар булди. Хамма жойда инсоннинг х,аётдаги ах,воли унинг туFилишидаги х,олати билан белгиланди. Ва бу мамлакатларнинг х,амма жойида иктисодиёт номарказлашган булди, х,ар бир х,амжамият эх,тиёжининг катта (асосий) кисмини ишлаб чикарди. Юкорида баён килинган коидалардан истиснолар х,ам булди, тарихда х,еч нарса шунчаки булмайди. Шунинг-дек, дарёлар кушилиши (1) х,исобига яшаган тижорат маданиятлари, йи-рик ирригация тизимлари атрофи-да вужудга келган юкори даражада марказлашган киролликлар х,ам мавжуд булди. Аммо бу истисноларга карамасдан, бир караганда, турли ма-даниятлар кишлок хужалиги мадания-ти, Биринчи тулкин билан келган ма-даниятларнинг битта, ягона х,одисаси алох,ида вариантлари сифатида бу-ларнинг х,аммасини урганишга бизда

асослар мавжуд. Унинг х,укмронлиги давридаёк, унинг ортидан юриш ке-раклигига алох,ида ишоралар булган. Шунингдек, Кадимги Греция ва Римда оммавий мах,сулот чикарадиган савдо пунктлари (2) мавжуд булган. Нефть казиб олиш учун ерни бурFилаш грек оролларидан бирида, милоддан ав-валги 400 йилда, Бирмада милоддан аввалги 100 йилда ишлаб чикилган (3). Яхши ривожланган бюрократия кучли шаклда Вавилон (Бобил) ва Мисрда намоён булди (4). Йирик шах,ар метрополиялари Осиё ва Жа-нубий Америкада ривожланди. Бу ерда пул ва товар айирбошлаш мавжуд булган. Савдо йуллари чуллар, океанлар ва тоFларни Хитойдан Калл-гача1 кесиб утди. Миллатлар пайдо булди ва корпорациялар амал килди. Кадимги Александрияда эса х,атто буF машинасининг ажойиб утмишдоши х,ам мавжуд булган (5). Нима булишидан катъий назар, х,амма жой-да х,еч булмаганда алох,ида даража-да саноат цивилизациясини аниклаш мумкин булади (6). Айтиш мумкинки, бу келажак аломатлари тарихда турли жойларга ва турли вактларга ташлаб куйилган шунчаки ёввойи х,олатларни мужассамлаштирди. Улар х,еч качон кандайдир алока тизимига олиб кел-мади, унга олиб кела олмайдилар х,ам. Шу сабабли 1650-1750 йилларга кадар булган даврни биз Биринчи жах,он тулкини сифатида гапиришимиз мумкин. Кишлок хужалиги цивилизация-сида содда маданиятларнинг алох,ида, ора-сира учрайдиган ёт унсурлари х,амда саноатлашган истикболга ишо-

1 Калл - Франциянинг энг Fарбидаги шах,ар.

ралар мавжуд булсада, умуман, бу-тун ер юзида устунлик килди ва аср-лардан асрларга оша шундай булиб колди. Иккинчи тулкинни х,аракатга келтирган ва Fайриоддий, кучли ва саросимали равишда фаол контрци-вилизацияни вужудга келтирган саноат инкилобий портлаши юз берган дунё ана шундай эди.

Индустриализм - тутунли кувурлар ва поток линиялардан иборат нар-садир. Бу инсон х,аётининг исталган жих,атига тегишли булган ва Биринчи тулкин билан боFлик утмишдаги х,ар кандай намоён булишига жамланган бой, куп томонли ижтимоий тизим-дир. У катта «Willow Run» - Детройт ортидан ишлаб чикаришни ташкил килди, аммо у фермасини трактор билан, идорасини ёзув машинкаси билан, ошхонасини музлатгич билан жих,озлади. У х,ар кунлик газеталар ва кинотеатрлар, метро ва ДС-3 ни яратди. У бизга кубизмни2 ва ун икки овозли мусикани совFа килди. У узи билан типавий бинолар ва уриндиFи теридан тайёрланган металл стуллар, утрок иш ташлашлар, витаминли таб-леткаларни келтирди ва умримизни узайтирди. У илмий соатлар ва сайлов кутиларини универсаллаштирди. Яна-да муx1имроFи, у буларнинг х,аммасини бирлаштирди, бакувват, бирлашган ва экспансионистик ижтимоий тизимни яратиш учун машинани йиFгани каби алох,ида унсурларни "йиFди", унга тенг булган Иккинчи тулкин цивилизация-сини дунё х,али билмаган эди.

2 Кубизм - тасвирий санъатда авангард йуналиш. Францияда пайдо булган ва ривожланган. Унинг назариётчилари рассомлар Ж.Метценжа, А.Глез, шоир Г.Аполлинерлар булдилар.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

Зуравонлик царори

Иккинчи тулкиннинг турли жамият-лар буйича х,аракатланиши кишлок хужалигига асосланган утмиш х,имоя-чилари ва саноатлашган келажак-ни ёкловчилар уртасида узок ва конли урушга уз таъсирини курсатди. Биринчи ва Иккинчи тулк,инлар оралиFида турган кучлар уларнинг йулида дуч келган "оддий" халкларни куп х,олларда йук килиб ва йулидан олиб ташлаб, барча куроллари би-лан бир-бирига тукнашди. Америкада бу жараён узининг барча кучларини Биринчи тулкин кишлок хужалиги ци-вилизациясига берган европаликлар-нинг бу ёкка кириб келиши билан бошланди. Кишлок хужалигининг "ок" тулкинлари тинмасдан х,индуларни мулксизлантириб, ферма ва кишлок хужалиги кучманчиларини янада узокрокка - Тинч океани томон жой-лаштирган х,олда Fарбга х,аракатланди. Бирок фермалар билан бир каторда, бевосита уларнинг ортидан биринчи саноатчилар, булFуси Иккинчи тулкин иштирокчилари х,ам х,аракатландилар. Янги Англияда ва уртаатлантик штат-ларда фабрика ва шах,арлар вужудга кела бошлади. XIX асрнинг урталарида Шимоли-Шаркда кУPOл-яроF, соат-лар, кишлок хужалиги куроллари, тукимачилик мах,сулотлари, тикув ма-шиналари ва бошка мах,сулотларни ишлаб чикарадиган, тез усиб борув-чи саноат сектори вужудга келди. Айни вактда эса мамлакатнинг бошка х,удудларида кишлок хужалигига кизикишлар х,укмронлик килди. Биринчи ва Иккинчи тулкин кучлари уртасида вужудга келган иктисодий ва

ижтимоий сох,алардаги шиддатли му-носабатлар х,арбий тукнашув йулига утган 1861 йилга кадар интенсивлаш-ди. Купчилик Фукаролик уруши маъ-навий характердаги (кулликка карши кураш) сабабларга кура олиб бо-рилган ёки тарифлар каби мах,аллий иктисодий х,одисалар билан боFлик булган, деб уйлайди. Бирок бу туFри эмас. Кураш бунданда кенгрок доира-даги масалани х,ал килиш учун олиб борилди: гап бой янги минтакани ким бошкаради - фермерларми ёки саноатчиларми, яъни Биринчи тулкин кучларими ёки Иккинчи тулкин кучлари бошкарадими, деган масала устида борди. Америка жамиятининг келажа-ги узининг кишлок хужалиги асосида буладими ёки саноат асосидами? Ши-молликлар Fалабани кулга киритиш-ганларида куръа ташлаб булинганди. Кушма Штатларнинг саноатлаштири-лиши кафолатланганди. Шу вактдан бошлаб, иктисодиётда, сиёсатда, иж-тимоий ва маданий х,аётда - х,амма жойда кишлок хужалиги уз мавкеини бой бериб борди, саноат эса юкса-лиш х,олатида булди. Биринчи тулкин чекинди, Иккинчиси эса куйилди. Ци-вилизацияларнинг бундай тукнашуви х,амма жойда юз берди.

Японияда 1868 йилда бошланган Мэйдзи1 реставрациясида гарчи узига хос японча шаклда булсада, кишлок хужалиги утмиши билан саноатлашган келажак уртасидаги кураш ифода этилди (7). 1876 йилда феодализмнинг

1 Мэйдзи (японча суздан - маърифат-ли бошкариш) - япон императори Муцухито бошкаруви даврининг расмий номи (1868 йил-дан). Гап 1867-1868 йиллардаги Япониядаги буржуазия инкилоби туFрисида боради (тарж. изох,и).

йук, килиниши, 1877 йилда Сатсум уруF-жамоасининг кУзFOлон кутариши, 1889 йилда Fарб намунасидаги кон-ституциянинг кабул килиниши - бу-ларнинг хаммаси япон тупроFида Биринчи ва Иккинчи тулкинлар на-мойишининг, Япониянинг етакчи саноатлашган давлатга айланиши йулидаги кадамнинг ифодаси эди.

Россияда хам Биринчи ва Иккинчи тулкинлар уртасида коллизия вужуд-га келди. 1917 йилдаги инкилоб Аме-рикадаги фукаролар урушининг рус-ча куриниши эди. Биринчи навбатда, у гарчи шундай куринган булсада, коммунизмни куришга эмас, балки саноатлаштиришга каратилганди. Большевиклар узок сакланиб колган крепостнойлик ва феодал монархия колдикларини ер юзидан учириб юборганларида кишлок хужалигини иккинчи уринга куйдилар ва саноат-лаштиришнинг ривожланишини ол-диндан уйланган холда жадаллаш-тира бошладилар. Улар Иккинчи тулкин партияси булдилар. Биринчи ва Иккинчи тулкин кизикишлари уртасидаги сиёсий инкирозлар ва дав-лат тунтаришларига, иш ташлашларга, кУзFOлон ва урушларга олиб боради-ган тукнашувлар бошка мамлакатлар-да хам булиб утди. Бирок ХХ асрнинг урталарига келиб, Биринчи тулкин кучлари синдирилди ва Иккинчи тулкин цивилизацияси бутун ер юзида

хукмронлик килди1. Бугунги кунда са-ноат минтакаси Шимолий ярим шар-нинг 25- ва 65-параллели уртасидаги бутун ер юзини камраб олмокда. Шимолий Америкада тахминан 250 млн киши саноатлашган турмуш тарзига эга булди. Скандинавиядан Италия-гача булган Fарбий Европада чорак миллиард киши саноатлашган жами-ятда яшайди. Шаркда "Евро-Россия" саноат х,удуди - Шаркий Европа ва Совет Иттифокининг Fарбий кисмида жойлашган бу ерда хам саноатлашган жамиятларда яна чорак миллиард киши яшамокда. Ва нихоят, Япония, Гонконг, Сингапур, Тайвань, Австралия, Янги Зеландия, Жанубий Корея ва Хитойни уз ичига олган Осиёнинг саноатлашган х,удудларига утамиз, бу ерда хам чорак миллиард "саноатлашган" кишилар яшайди. Саноатлашган цивилизация тахминий хисоб-китобларга кура, жами 1 млрд кишини, яъни ер юзи ахолисининг чорак кисмини камраб олади. Тили, маданияти, тарихи ва сиёсатидаги катта тафовутларга карамасдан (тафо-вутлар шундай чукурки, улар харбий низоларга сабаб булади), Иккинчи тулкиннинг бу барча жамиятлари уму-мий белгиларга эгадирлар. Хакикатан хам бу яхши маълум булган тафо-

1 Бу китоб максадлари учун мен Шимолий Америка, Скандинавия, Буюк Британия ва Ирландия, Fарбий ва Шаркий Европа (Португалия, Испания, Албания, Греция ва Болгария бундан мустасно), СССР, Япония, Тайвань, Гонконг, Сингапур, Австралия ва Янги Зеландиядан иборат саноат дунёси тушунчасидан фойдаланаман (тахминан 1979 й.). Албатта, маълум шубхалар билан бу руйхатга кушиш мумкин булган бошка мамлакатлар хам мавжуд; масалан, Мексика, Хиндистондаги Бомбей ва бошка купгина мамлакатлардаги Монте-рей ва Мехико-сити мамлакатларидаги саноат марказлари хам купрок носаноат марказларига тегишли (муаллиф изохи).

вутлар остида куздан яширинганга ухшаш асосий тамойиллар ётади. Бу-гунги кунда узгаришлар тулкинининг намойишини тушуниш учун хам биз барча саноатлашган мамлакатлар-даги параллел тузилмаларни яккол фарклай билишимиз, Иккинчи тулкин цивилизациясига хос булган яширин асосни куришимиз зарур, чунки айнан мана шу саноатлашган асос хам хозир тебранишларга тортилмокда.

Жонли энергия манбалари

Эскими ёки янгими, хар кандай ци-вилизациянинг зарурий шарти энергия хисобланади. Биринчи тулкин жамиятлари "жонли батарея" энер-гиясидан - инсон ёки хайвонларнинг мушаклари кучларидан хамда куёш, шамол ва сув энергиясидан фойдала-нишган. Урмонлар озик-овкат тайёр-лаш ва исиниш учун кесилган. Сув аравачалари, жумладан, куйилиш ку-чидан фойдаланган холда нарсалар, Fалла устирганлар. Шамол чархпалак-лари кенг далаларда карсилларди. Уй хайвонлари омоч хайдардилар. Маъ-лумки, кейинрок, француз инкилоби даврида Европа 14 млн отдан ва 24 млн хукиздан энергия олган (8). Шу тарика, Биринчи тулкиннинг бутун жа-мияти янгиланиб бораётган энергия манбаларидан фойдаланди. Табиат хакикатан хам кесилган урмонларни тиклай олган, шамол доимо елкан-ларни тулдирган, дарёлар секин ай-ланиб бораётган араваларни тиним-сиз айлантирган. Хатто хайвонлар ва кишилар хам "энергетик куллар" булиб, уларни алмаштириш мумкин булган. Иккинчи тулкиннинг бутун

жамияти уларга керакли энергияни кумир, нефть ва газдан - тикланмай-диган казилма ёнилFилардан ола бош-лади. Ньюкомен1 буFда ишловчи двигателни кашф килгандан кейин бошланган бу инкилобий силжиш дастлабки цивилизациянинг табиат унга инъом этган нарсалар билан шунчаки яшаб колмаслигини, балки табиатнинг асосий капиталини еми-ришини билдиради (9). Ернинг энергетика захираларига бундай ботиши саноат цивилизациясининг иктисодий тараккиётини кучли тезлаштирган холда унинг усиши учун яширин дотация булиб хизмат килди. Шу пайтдан бошлаб, хатто бугунги кунгача хамма жойда факат Иккинчи тулкин булиб утди, арзон ёнилFи казилмалари узлуксиз равишда узок вактга етади, деган тахминдан келиб чикиб, халклар йирик технологик ва иктисодий тузилмаларни яратдилар. Хам капиталис-тик, хам коммунистик саноатлашган жамиятда, Шаркда хам, Fарбда хам энергияга каратилганликдан концен-трациялашган силжишга, янгилана-дигандан янгиланмайдиганга, куплаб турли энергия манбалари ва турла-ридан унча куп булмаганига силжиш бир хил булиб колди. Казилма ёнилFи Иккинчи тулкиннинг барча жамиятлари учун энергетика асоси булиб хиз-мат килди.

1 Томас Ньюкомен (1663-1729) - инглиз кашфи-ётчиси, иссиклик двигателининг яратувчиларидан бири.

Технологик цосила

Янги энергетика тизимига сакраш технологиядаги йирик ютуклар би-лан бирга юз берди. Биринчи тулк,ин жамияти 2 минг йил олдин Витрувий1 "зарурий кашфиётлар" деб номла-ган нарса хакида фикр юритган (10). Аммо бу дастлабки чиFириклар ва по-налар, тошотар, узум сикиш ускунала-ри, дастаклар ва юкорига кутариш ме-ханизмлари - буларнинг хаммасидан, асосан, инсон ёки уй хайвонлари му-шаклари кучини ошириш учун фой-даланилди. Иккинчи тулкин техноло-гияни мутлако янги даражага кутарди. У гумбур-гумбур ва такур-тукурлаб харакатланадиган турли деталлар, тас-маларни, шланглар, подшипниклар ва больтларни харакатга келтирадиган йирик электромеханик машиналар-ни вужудга келтирди. Ва бу янги ма-шиналар жонли мушак кучини шун-чаки оширибгина колмади. Саноат цивилизацияси кишилар лаёкатли булганига караганда, юкори аниклик билан эшитиши, куриши ва сезиши мумкин булган машиналарни яратган холда сезги органлари технологияси-ни ривожлантирди (11). У чексиз про-грессияда янги машиналарни яратиш учун мулжалланган машиналарни, яъни машина ишлаб чикариш станок-ларини кашф килган холда хосила технологияни вужудга келтирди (12). Янада мухимроFи, у фабрика ва за-водларни тузиш оркали купгина бир-бири билан боFл и к машиналарни бир том остида, охир-окибатда эса поток

1 Витрувий - милоддан аввалги I асрнинг 2-ярим йиллигида яшаб утган Рим архитектори ва мухандиси. "Архитектура туFрисида унта китоб" тадкикот ишининг муаллифи (таржимон изохи.)

линияларни бир корхона ичида бир-лаштирди. Мазкур технология асо-сида Иккинчи тулкин цивилизацияси киёфасини белгилаган саноат ишлаб чикаришининг купгина турлари жа-дал ривожланди. Дастлаб бу кумир ва тукимачилик саноати хамда темир йуллар, сунгра эса пулат, автомаши-налар, алюминий, кимёвий воситалар ва электр жихозлари ишлаб чикариш эди. Йирик саноатлашган шахарлар пайдо булди: Лилль ва Манчестер -тукимачилик саноати марказлари, Детройт автомобиль саноати маркази, Эссен ва кейинрок, Магнитогорск -пулат ишлаб чикариш марказлари ва улардан ташкари, юзлаб бошкалар. Ва бу саноатлашган марказлардан чек-сиз микдорда бир хил махсулотлар -куйлаклар, пойафзаллар, автомо-биллар, соатлар, уйинчоклар, совун, шампунь, фотоаппаратлар, автоматик куроллар ва электр моторлар ишлаб чикарилди. Янги энергетика тизими билан озикланадиган янги технология оммавий ишлаб чикариш учун уз эшикларини очди.

Цизил пагода (хитойча том)

Бирок оммавий ишлаб чикариш таксимот тизимидаги тегишли узга-ришларсиз маъносиз булади. Биринчи тулкин жамиятларида махсулотлар одатда кулда тайёрланган. Махсулотлар олдиндан буюртмалар буйича ягона нусхада яратилди. Кат-та кисми уларнинг таксимотига тегишли булди. туFри, Fарбдаги эски феодал тартибларнинг кенгайиб бо-раётган бушлиFида савдогарлар то-монидан йирик савдо компанияла-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

ри ташкил килинди. Бу компаниялар бутун дунё буйлаб савдо йулларини очдилар, кемалар ва туя карвонлари мухофазасини ташкил килдилар. Улар шиша, коFOЗ, ипак, мускат ёнFOFи, чой, вино, жун, индиго (буёк усимлиги) ва мэйс (мускат ёнFOFининг куритилган пусти) сотдилар. Бу махсулотларнинг купчилиги уларни кишлок жойлар-га уз елкаларида ёки араваларда ет-казиб берадиган майда дукондорлар хамда махсулотларни таркатувчилар оркали истеъмолчиларга бориб туш-ди. Хеч нарсага яроксиз алока во-ситалари ва оддий транспорт бо-зорни жуда кучли чеклади. Майда дукондорлар ва кезиб юрадиган ет-казиб берувчилар харидорларга жуда кам сонли махсулотларни ва куп холларда у ёки бу номдаги уларда ойлаб ёки хатто йиллаб булмаслиги мумкин булган махсулотларни так-лиф килишлари мумкин булди (13). Иккинчи тулкин таксимотнинг бун-дай шовкинли, ортикча юкли тизими-га узгартиришлар киритиб, уз холича ишлаб чикариш сохасидаги машхур ютукларга караганда, кам радикалрок булди. Темир йуллар, автомагистрал-лар ва каналлар мамлакат ичкарисида жойлашган туманларга йул очдилар ва саноатлашиш билан биргалик-да "савдо саройлари"га - дастлабки универсал дуконларга етиб келди-лар. Маклерлар, улгуржи сотувчилар, комиссион шериклар ва мол етказиб берувчилар вакилларининг мурак-каб тармоFи вужудга келди. 1871 йил-да Жорж Хантингтон Хартфорднинг Нью-Иоркдаги биринчи дукони кизил рангга буялди, ундаги касса кабинаси

эса шаклан Хитойча бинонинг томига ухшарди, махсулотларни таксимлашда Генри Форд уларни ишлаб чикариш учун кенгрок килганидек йул тутди. У бир турдаги чакана дуконларнинг йирик тизимини - Атлантика ва Тинч океани Чой компаниясини тузган холда таксимотни мутлако янги дара-жага кутарди (14). Буюртмага тайёр-ланган махсулотларни таксимлаш барча саноатлашган жамиятлар-нинг машиналар каби асосий ва урганилган унсури булиб колган ом-мавий таксимотга ва оммавий савдо-га урин бушатди.

Шу сабабли агар бу узгаришларнинг хаммасини куриб чикадиган булсак, "техносоха", деб номлаш мумкин булган узгаришларни курамиз. Бутун жамият - "оддий", кишлок хужалиги ёки саноатлашган жамиятлар энер-гиядан фойдаланадилар; уларнинг хаммаси кандайдир нарсаларни ишлаб чикарадилар ва кайсидир тарзда уларни таксимлайдилар. Барча жа-миятларда энергетика тизими, ишлаб чикариш тизими ва таксимот тизими бу кандайдир йирик бир бу-туннинг узаро боFлик унсурлари-дир. Буларнинг хаммаси ижтимоий тараккиётнинг хар бир боскичида узининг алохида шаклига эга булган техносоха хисобланади. Иккинчи тулкин ер юзи буйлаб таркалганда, кишлок хужалиги техносохаси саноатлашган техносохаси билан алмашди: энергиянинг янгиланмайдиган ман-балари, уз навбатида, махсулотларни оммавий таксимотнинг юкори дара-жада ривожланган тизимига етказиб

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

берадиган оммавий ишлаб чикариш тизимига кирди.

Мослашган оила

Бирок Иккинчи тулкиннинг бу техносохаси унга мувофиклашиши мумкин булган, мос инкилобийлашган "ижтимоий соха"га мухтожлик сезди. У ижтимоий ташкил килишнинг радикал янги шаклларини такозо этди. Ма-салан, саноат инкилобига кадар оила шакллари турли жойларда бир хил булмаган. Бу вактда кишлок хужалиги хукмрон, одамлар одатда бир неча ав-лодни уз ичига олган катта оилаларда амаки, холалар, эр ёки хотин тарафдан кариндошлар, боболар, бувилар ва жиянлар билан биргаликда, бир том остида яшаганлар ва биргаликда ишлаб чикариш ячейкаси (Хиндистонда "умумий оила", Болконда дустона, Шаркий Европада "катта оила") сифа-тида ишлаганлар (15). У вактда оила хам харакатчан булмаган, у уз илдиз-лари билан ерга кетган (16). Иккинчи тулкин Биринчи тулкин жамия-ти буйлаб харакатлана бошлаганда, оилалар узгаришлардан стрессга туш-дилар. Хар бир ана шундай оилалар ичкарисида тулкинли фронтлар билан тукнашиш низолар, патриархал обру-эътиборнинг тушиб кетиши, бо-лалар ва ота-оналар уртасидаги му-носабатлардаги узгаришлар шаклида, мулкчилик туFрисидаги янги тушун-чаларда ифодаланди. Иктисодий ишлаб чикариш даладан заводга утганда, оила ишлаб чикариш ячейкаси сифатида биргаликда ишлаш имкониятини йукотди. Фабрика ишлаб чикариши учун ишчиларга эга

булишда оилалар янги ихтисослашган муассасалар уртасида таксимланди. Бола тарбияси мактабга утказилди. Кекса кишилар туFрисида Fамхурлик килиш камбаFаллар учун бошпана-лар, кексалар учун уйлар ёки хусу-сий даволаш жойлари юритилишига утказилди. Булардан ташкари, янги жамиятга харакатчанлик зарур булди. Унга иш излаб жойдан-жойга кучиб ута оладиган ишчилар талаб килинди. Кекса кариндошлар, касаллар ва но-гиронлар хамда куп сонли болалар билан тулиб-тошган катта оила нис-батан кулай, аммо факат харакатчан булмаган ячейка хисобланди. Шу са-бабли аста-секин ва жуда OFрикли оила таркиби билан алмашина бош-ланди. Катта шахарларга миграция билан бузилган, иктисодий туфонлар билан ларзага келган оилалар ка-майган, харакатчан булиб колган ва янги техносоха эхтиёжларига мослашган холда маъкул курилмаган кариндошлардан кутулди. Ота, она ва бир нечта болалардан иборат кичик ("нуклеар") оила кариндошлар ташви-шисиз стандарт, барча саноатлашган жамиятларда, хам капиталистик, хам социалистик жамиятларда ижтимоий тан олинган "замонавий" моделга эга булган оила булиб колди. Хатто ота-боболарни хурматлашга сиFиниш ту-файли кексалар, айникса, мухим роль уйнаган Японияда бир-бирлари билан узвий боFланган бир неча авлоддан иборат катта оила Иккинчи тулкин келиши билан боFлик равишда бузила бошлади. Куплаб кичик оилалар пайдо була бошлади. Киска килиб айтганда, кичик оила Иккинчи тулкин

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

барча жамиятларининг яккол хусу-сияти булиб колди, унга караб Би-ринчи тулкин жамиятларини казилма энергетика ресурслари, пулат куйиш заводлари ёки бир фирмага тегишли бир турли чакана дуконлар буйича шунчалик ишончли фарклаш мумкин.

Яширин уцув дастури

Иш далада ёки уйда кечиш-ни тухтатганда, болаларни фабрика хаётига укитишга эхтиёж туFилди. Англияда шахталар, заводлар ва фабрикаларнинг саноатлашиш жа-раёнида турган дастлабки эгалари 1835 йилда Эндрю Юэнинг ёзишича, жинсий етилиш давридан утиб кет-ган ва илк кишлок хужалиги мехнати ёки кандайдир хунармандчилик би-лан шуFулланган кишиларни "ишчи куллар"ни фойдали ишлаб чикаришга айлантириш деярли мумкин эмас-лигини аниклаганлар (17). Агар са-ноат тизими эхтиёжларига ёшлар-ни мослаштиришнинг уддасидан чикиладиган булса, бу истикболда ишлаб чикариш интизоми муаммоси-ни енгиллаштирган буларди. Иккинчи тулкин барча жамиятларининг бошка асосий таркиби - оммавий укитиш бу муаммони хал килишнинг натижаси хисобланди. Фабрика модели буйича курилган оммавий таълим укиш, ёзиш ва хисоблаш асосларини, бир оз та-рих ва бошка фанларни узида му-жассамлаштирди. Бу "ростмона укув дастури" эди. Бирок унинг ортида куринмас, ёки янада асослирок "яширин укув дастури" турди. У уч курсдан иборат булиб (хозир хам купчилик са-ноатлашган мамлакатларда шундай),

уларнинг максади - аник-пухталикка, механик, бир хил ишларни бажариш ва эшитишга ургатишдан иборат. Ишлаб чикаришдаги иш кишилардан эпчилликни, поток линия учун кул билан яроклиликни талаб килди. У рахбариятдан чиккан курсатмаларни сузсиз бажарадиган ишчиларни талаб килди. Ва у силласи куригунга кадар машиналар ёки идораларда зерикар-ли, бир хил операцияларни бажарган холда ишлашга тайёр эркак ва аёл-ларни талаб килди. Шундай килиб, XIX асрнинг урталаридан бошлаб (18), Иккинчи тулкин уз йулида бир мамлакат-ни бошкаси билан туташтирган пайтда таълимнинг боскичма-боскич экспан-сияси юз берди: болалар жуда ёшлик чоFидан мактабга бора бошладилар, укув йили узундан-узок булди (Кушма Штатларда унинг давомийлиги 1878 йилдан 1956 йилгача 35%га ошди) (19), мактабда мажбурий укиш йилла-ри сони тухтовсиз ошди (20). Умумий таълим инсониятни инсонпарвар-лаштириш йулида олFа кадам ташлаш хисобланади. 1829 йилда «Нью-Иорк-сити»да хабар килинишича, бир гурух саноат ишчилари "биз таълимга инсо-ниятга инъом килинган хаёт ва эркин-лик билан бир каторда, буюк неъмат сифатида караймиз", деган фикрларни билдиришган (21). Шунга карамасдан, Иккинчи тулкин мактаблари ёш ав-лодларни электромеханик технология ва ишлаб чикаришдаги поток линия мухтож булган, тез куникадиган, унификациялашган ишчи кучини тайёрлаган холда бирининг ортидан бошкасини механик ишлов беришга жалб килди. Жами кичик оила ва фаб-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

рика типидаги мактаблар ёшларнинг саноат жамиятидаги ролидан келиб чикиб, тайёрлаш учун ягона интегра-циялашган тизимнинг бир кисмини ташкил килди. Шу нуктаи назардан хам Иккинчи тулкин жамияти, улар капиталистик ёки социалистик, шимо-лий ёки жанубийлигидан катъий назар, хаммалари бир хилдирлар.

Улмас мавжудот

Иккинчи тулкин барча жамиятла-рида дастлабки иккитаси устидан иж-тимоий назоратни амалга оширган холда учинчи ташкилот пайдо булди. Бу кашфиёт "корпорация" номи би-лан машхурдир. Бу юз бергунга кадар типик ишбилармонлик корхонасига ё алохида одам, ёки оила, ё булмаса хамдустлик эгалик килди. Корпора-циялар мутлако такчил булди. Хатто Америка инкилоби даврида хам, бизнес тарихи буйича мутахассис Артур Дьюингга фикрига кура (22), хамдустлик ва якка хужайинлар эмас, балки корпорация ташкилий бизнес-нинг асосий шакли булиши мумкинли-гини "хеч ким уйлай олмайди". Якин утмишда, 1800 йилда Кушма Штатлар-да атиги 335 та корпорация мавжуд булиб, уларнинг катта кисми каналлар курилиши ёки автомобиль йулларини ёткизиш билан шуFулланганлар (23). Оммавий ишлаб чикаришнинг усиши буларнинг хаммасини узгартириб юборди. Иккинчи тулкин технология-лари йирик капитал куйилмаларини алохида кишилар ёки хатто кичик гурухлар такдим кила оладигани-га нисбатан каттарок хажмда та-лаб килди. Якка хужайинлар ва ше-

риклар пул куйган холда хар сафар киморга уз такдирларини куйдилар, улар истар-истамас пулни жуда кенг ёки рискли лойихаларга сарфладилар. Уларни раFбатлантириш учун чеклан-ган жавобгарлик концепцияси уйлаб топилди. Агар кандайдир корпорация синишга учраса, инвестор факат узи киритган суммадан бир томчи хам куп булмаган суммани йукотади, холос. Бу инновация инвестициялар учун шлюз дарвозаларини очди. Бундан ташкари, корпорацияга "абадий мавжудот" си-фатида карай бошланди, шу жумла-дан, у узининг дастлабки инвесторла-рини бошдан кечиришлари мумкин, деб хисоблади (24). Уз навбатида, бу унинг жуда узок муддатли режалар-ни амалга оширишга ва илгари мумкин булмаган йирик лойихалар билан шуFулланишга лаёкатли эканлигини билдирарди. 1901 йилга келиб, 1 млрд доллар капиталга эга булган дунёда биринчи «United States Steel» кор-порацияси майдонга чикди, у хаддан ташкари йирик активларни мужассам-лаштирди. 1919 йилга келиб, ярим дюжина (6 дона) шундай бегемотлар бор эди. Шунга карамай, йирик корпора-циялар шакл жихатдан фаркли, аммо маъноси (ташкилотга тегишли булган) куп жихатдан ушандай колган, хам социалистик, хам коммунистик жами-ятларга хос булган саноатлашган мил-латлар иктисодий хаётининг хусусияти булиб колди (25). Биргаликда олин-ганда бу учта тузилма - кичик оила, фабрикага хос укитиш ва йирик кор-порациялар Иккинчи тулкиндаги барча жамиятларнинг ижтимоий муас-сасаси булиб колди. Шундай килиб,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

Иккинчи тулкиннинг бутун дунёсида, жумладан, Япония, Швейцария, Буюк Британия, Польша, Кушма Штатлар ва Совет Иттифокида купгина кишилар бир хил стандарт хаёт траекторияси буйича харакатландилар: кичик оила-ларда тарбияландилар, фабрика ту-ридаги мактаблар оркали окимларга бордилар, сунгра эса йирик корпорация, хусусий ёки давлат корпорация-си хизматига кирдилар. Хаёт йулининг хар бир боскичида инсон Иккинчи тулкин асосий институтларидан бири-нинг назоратида турди.

Мусина фабрикаси

Ушбу уч узак институтлар доира-сида купгина бошка ташкилотлар вужудга келди. Хукумат вазирлик-лари, спорт клублари, черковлар, савдо палаталари, касаба уюшмала-ри, касб-хунар ташкилотлари, сиё-сий партиялар, кутубхоналар, этник бирлашмалар, биргаликда дам олиш гурухлари ва минглаб бошкалар хар бир гурух хизматини, барча гурухлар манфаатларини мувофиклаштириш ва тенглаштиришни талаб киладиган мутлако мураккаб ташкилий эколо-гияни тузган холда изма-из Иккинчи тулкин оркасидан пайдо булдилар. Бир карашда бу гурухларнинг турли-туманлигидан уларнинг тасодифийли-ги ёки тартибсизлиги хакидаги маъ-но келиб чикади. Бирок синчиклаб карашда бунда кандайдир чукур яши-ринган колипни куриш мумкин. Иккинчи тулкиннинг хар кандай мамла-катларидан исталганида фабрика ёки завод илFоррок ва самаралирок иш-лаб чикариш органи хисобланади, деб

биладиган ижтимоий сохадаги каш-фиётчилар уз тамойилларини бошка ташкилотларда хам гавдалантиришга уриндилар. Шундай килиб, мактаблар, касалхоналар, камокхоналар, хукумат тузилмалари ва бошка ташкилотлар-га унинг мехнат таксимоти, иерархик таркиби ва тулик бир-бирига ухшаган фабрика-завод ишлаб чикаришининг купгина белгилари хосдир. Ва хатто санъатда хам фабрика ишлаб чикаришига хос булган айрим тамо-йилларни топамиз. Мусикачилар, рас-сомлар, композиторлар ва ёзувчи-лар кишлок хужалиги цивилизацияси узок вакт хукмронлик килган даврда булгани каби кайсидир хомий учун ишламайдилар, балки купрок бо-зор майдони рахм-шафкатига боFлик буладилар. Куп даражада улар аноним истеъмолчиларга мулжалланган "махсулотлар"га айланадилар. Бу силжиш Иккинчи тулкиннинг хар бир мамлакатида юз бераркан, ар-тистлик фаолияти таркибининг узи узгаради. Мусика бунга яккол мисол хисобланади. Иккинчи тулкинли тур-ли мамлакатларда, шу жумладан, Лондон, Вена ва Парижда - хамма жойда концерт заллари пайдо була бошлади. Улар билан бир каторда, театр касса-лари ва импрессарио мусика ташкил килинишини молиялаштирган, сунгра эса унинг истеъмолчиларига билет сотган кишилар вужудга келди. Бундай одам канчалик куп билет сота олса, у шунчалик куп пул кила олган. Шу са-бабли залда шундай куп жой вужудга келган. Йирик концерт заллари, уз на-вбатида, энг охирги каторга хам яхши эшитиладиган каттик мусика овози-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

ни талаб килган. Натижада камерли-дан симфоник шаклларга силжиш юз берган. Курт Закс узининг "Мусика асбоблари тарихи" деган машхур ки-тобида: "XVIII асрда юз берган ари-стократик маданиятдан демократик маданиятга утиш кичик салонларни катта овоз кучларини талаб киладиган йирик концерт заллари билан алмаш-тирди", деб айтади (27). Хали тегишли техник воситалар мавжуд булмагани учун, керакли баландликдаги овозни хосил килиш учун сахнада асбоблар ва ижрочилар сони купайтирилган. Шу тарика хозирги замон симфоник оркестрлари яратилди ва айнан мана шу саноат янгиликлари учун Бетховен, Мендельсон, Шуберт ва Брам-слар узларининг ажойиб симфония-ларини ёздилар. Хатто оркестрнинг узининг ички таркибида хам фабрика ташкилотининг айрим хусусиятла-ри акс эттирилди. Бошида симфоник оркестр рахбарга эга булмаган ёки уларга ижрочилардан бири бошчилик килган. Кейинрок мусикачилар завод ишчилари ёки бюрократик идо-ра хизматчилари каби булимларга (асбобсозлик гурухларига) ажра-лишган, уларнинг хар бири умумий махсулотга (мусикага) уз хиссасини кушган ва юкоридан менежер (дирижер) ёки маъмурий иерархиядан би-ронтаси (биринчи скрипка ёки гурух рахбари) томонидан бошкарилиб ту-рилган. Муассаса уз махсулотига фонография ёзувларини хам кушган холда оммавий бозорга сотган. Шу тарика мусика фабрикаси пайдо булди. Оркестр тарихи хар бири са-ноатлашган техносоха талаблари ва

услубига мослашган уч узак институт-лари ва минглаб турли ташкилотларга эга булган Иккинчи тулкин ижтимоий сохаси кандай пайдо булганига ми-соллардан бири булиб хизмат килади, холос. Бирок цивилизация бу оддий техносоха ва у билан жуфтликда тур-ган ижтимоий сохадан бошка нарса эмас. Барча цивилизациялар хам ах-борот яратиш ва таркатиш учун "ах-борот сохаси"га мухтож ва бу ерда-ги Иккинчи тулкин билан киритилган узгаришлар хам мутлако аник булган.

Цотоз бурони

"Оддий" даврдан бугунги кунгача булган барча кишилар гурухлари ки-шиларнинг бир-бирлари билан юзма-юз мулокотига боFлик. Макон ва вакт оркали хабар юбориш учун маълум курилмалар талаб килинмокда. Айти-лишича, кадимий форсларда минора-лар ёки "овозли устунлар"лар тармоFи мавжуд булиб, уларда минорадан ми-норага хабарни бакириб етказадиган кулокни тешиб утадиган даражада баланд овозли кишилар жойлашган. Римликлар cursus publicus - ривож-ланган элчилар хизмати ёрдамида харакат килганлар. 1305 йил ва 1800-йилларнинг бошлари оралиFидаги даврда харили отлар ёки пони-дан фойдаланган "Таксис уйи" экспресс почта хизмати бутун Европани камраб олди. 1628 йилга келиб, унда 25 минг киши банд булган. Унинг зан-гори ва кумуш униформалардаги ку-рьерлари турли номаларни ташиб, хамда шахзода ва генераллар, сотув-чи ва судхурлар уртасида алокаларни амалга оширган холда минтакани ке-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

сиб утдилар. Биринчи тулкин циви-лизацияси даврида бу барча алока йуллари факат бойлар ва мулкдор-лар хокимияти учун мулжалланган. Оддий кишилар эса ундан фойдалана олмаганлар. Тарихчи Лаурин Зиллиа-куснинг таъкидлашича, хукуматнинг "хаттоки бошка усуллар билан хат жунатишга уринишларига" хам "шубха билан карадилар ёки буни умуман такикладилар" (28). Киска килиб айтганда, оила ёки манзилгохлар доирасидан ташкарига маълумот жунатишнинг юзага келган усуллари оддий кишилар учун куп даражада ёпик булган ва факат ижтимоий ёки сиёсий назорат максадлари учун фой-даланилган. Хакикатан хам улар тан-ланганлар куролини узида мужассам-лаштирган.

Иккинчи тулкин уз сохасига мам-лакат ортидан мамлакатни жалб килган холда мазкур коммуникаци-он монополияни батамом йук килди. Бу вазият бой ва бакувват кишилар тусатдан альтруист булиб колганлари учун эмас, балки Иккинчи тулкин технологияси ва оммавий ишлаб чикариши ахборотларнинг "массив-ли" харакатини талаб килгани учун эски алока йуллари уларни шунча-ки эплай олмади. "Оддий" жамиятлар ва Биринчи тулкин жамиятларидаги иктисодий ишлаб чикариш учун зарур маълумотларни нисбатан оддий, уни якинда жойлашган кимдандир OFзаки хабар ёки имо-ишора куринишида олиш мумкин булган. Аксинча, Иккинчи тулкин иктисодиёти турли жой-ларда бажарилган ишларни узвий мувофиклаштиришга мухтожлик се-

зади. Бунда нафакат хом ашё, балки катта микдордаги маълумотлар яра-тилиши ва пухта таксимланиши зарур. Шу сабабли Иккинчи тулкин куч туплаши билан хар бир мамла-кат почта хизматини тез ташкил кила бошлади. Почта тола ажратувчи ёки йигирув машинаси каби ёркин ва ижтимоий фойдали кашфиёт булди, почта бизнинг вактимизда куп даражада унутиб куйилган кучли завк-шавкни келтириб чикарди. Америкалик нотик Эдвард Эверетт буни шундай ифо-далайди: "Мен почта хизматига хри-стианлик билан бир каторда, замо-навий цивилизациянинг унг кули сифатида карашга мажбурман" (29). Дархакикат, почта хизмати саноат-лашган даврга коммуникация учун биринчи кенг очилган йулни такдим килди. 1837 йилга келиб, Британия почта хизмати факат элита учун хабар узатибгина колмаган; у йилига уша вактларда катта микдордаги - 88 млн жунатмаларни амалга оширган. 1960 йилга келиб, яъни тахминан саноат даври максимумига етганда ва Учинчи тулкин кутарила бошлаган вактларда бу ракам 10 млрд гача ошди. Уша йили Кушма Штатлар почтаси хар бир америкаликка (эркак, аёл ёки бола-га) мамлакат ичкарисида жунатилган 355 та жунатмаларни етказиб берди1. Саноат инкилоби билан бирга борган

1 Почта жунатмалари сони - хар кандай мам-лакатдаги саноатлашиш даражасининг макбул курсаткичидир. 1960 йилда Иккинчи тулкин жамиятлари учун ахоли жон бошига почта жунатмаларининг уртача сони 141 тани ташкил килди. Биринчи тулкин жамиятларида бу микдор юкоридаги микдорнинг ундан бир кисмини хам ташкил этмаган: Малайзия ёки Ганада йилига киши бошига 12 та жунатма, Колумбияда 4 та жунатма туFри келган (муаллиф изохи).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

почта хабарлари пуртанаси Иккинчи тулкин оркасидан изма-из борган ах-боротларнинг мутлак бутун хажмидир. Анча куп микдордаги хабарлар йирик корпорациялар ичидаги "микропочта тизими" сифатида аниклаш мум-кин булган восита оркали таркатилди. Маъруза ёзувлари - бу жамоатчилик коммуникация йулларига хеч качон тушмайдиган хатдир. 1955 йилда Кушма Штатларда Иккинчи тулкин уз чуккисига чикканда, Гувер комис-сияси папкага уч йирик корпорациялар иши сифатида караган. Тулов ве-домостида хисобга олинган хар бир хизматчига мос равишда, 34 минг, 56 минг ва 64 мингтадан хужжатлар ва маъруза ёзувлари туFри келган! (30). Кузикорин каби усиб бораётган са-ноатлашган жамиятларнинг ахборот эхтиёжи факат биргина ёзма хабар билан чекланиб кола олмади. Шун-дай килиб, XIX асрда мунтазам ошиб бораётган коммуникация юклама-сининг бир кисмини уз зиммасига оладиган телефон ва телеграф кашф килинди. 1960 йилга келиб, америка-ликлар кунига 256 млн га якин, яъни йилига 93 млрд дан ортик телефон чакирувларини амалга оширганлар ва хатто жахонда энг такомиллашган телефон тизимлари ва тармоклари купинча ортикча юклама билан иш-лади (31). Мохиятан бу тизимлар кандайдир вактда бир жунатувчидан бир олувчига хабарларни узатиш учун хизмат килган. Бирок оммавий ишлаб чикариш ва оммавий истеъмолни ри-вожлантираётган жамиятдан оммавий хабарларни бир жунатувчидан бир вактда куплаб олувчиларга узатиш

хам талаб килинди. Агар унга керак булиб колса, шахсан уз ишчиларидан хар бирини уларнинг уйларида кутиб олиши мумкин булган индустриал-лаштиришгача давр тадбиркоридан фарк килиб, саноатлашган давр тад-биркори минглаб уз ишчилари билан биттама-битта мулокотда була олмайди. Оммавий махсулотларнинг сотувчилари ёки таркатувчиларининг уз харидорлари билан учрашишлари янада кийинрок. Иккинчи тулкин жа-миятлари битта хабарни бир вактда куплаб кишиларга узатишнинг кучли воситаларига мухтожлик сезиб, улар алокани тез, арзон ва ишончли таъ-минладилар; бундай воситалар кашф килинганига ажабланмаса хам булади. Почта хизмати, асосан, битта хабарни миллионлаб кишиларга узата олган, аммо буни тез бажаришнинг имко-ни булмаган. Телефонлар хабарларни тез узата олган, аммо миллионлаб кишиларга бир вактда узата олмаган (32). Бу бушлик оммавий ахборот во-ситалари туфайли тулдирилган. Ал-батта, бугунги кунда газета ва жур-налларнинг оммавий айланиши хар бир саноатлашган мамлакат кунда-лик хаётининг шунчалик куникилган унсурики, бу уз-узидан табиий хол хисобланади. Бирок мамлакат ичка-рисида оммавий ахборот воситалари тиражларининг купайиши куплаб янги саноат технологиялари ва ижтимоий шаклларнинг бир вактдаги ривожла-нишини акс эттирди.

Газета ва радиодан кино ва теле-видениегача булган оммавий ахборот воситаларида, хамма жойда биз яна фабрика ишлаб чикариши асосий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

тамойилларини курамиз. Уларнинг хаммаси фабрика бир хил махсулотни миллионлаб уйларда фойдаланиш учун "босиб чикарганидек", миллионлаб онглар учун бир хил хабарни "босиб чикарди". Стандартлаштирил-ган, оммавий тайёрланган "далил-лар" стандартлаштирилган, оммавий тайёрланган махсулотларга ухшаш (image-factories - онг-фабрикалари) тайёрлаш буйича кам сонли фабрика-лардан миллионлаб истеъмолчиларга келиб тушади. Турли каналлар буйича узатиладиган бундай кенг ва кучли ахборотлар тизимисиз саноат цивили-зацияси расмийлаштирилиб, ишончли амал кила олмади.

Шундай килиб, хам капиталис-тик, хам социалистик, барча саноат-лашган жамиятларда яхши ишлаб чикилган ахборот сохаси - коммуникация йуллари ривожланиб, улар оркали якка ва оммавий хабарлар худди махсулот ва хом ашёлар синга-ри самарали таксимланиши мумкин. Бу ахборот сохаси иктисодий ишлаб чикаришни алохида кишиларнинг феъл-атвори билан бирлаштиришга ёрдам берган холда хизмат киладиган техно- ва ижтимоий сохалар билан чирмашиб кетди. Бу сохалардан хар бири йирикрок тизимда таянч вази-фасини бажарди ва колганларисиз амал кила олмади. Техносоха моддий бойликларни яратди ва таксимлади, ижтимоий соха у билан боFлик минг-лаб ташкилотлар билан биргаликда тизимдаги алохида кишилар ролини таксимлади, ахборот сохаси эса бутун тизимнинг ишлаши учун зарур булган ахборотларни таксимлади. Уларнинг

хаммаси биргаликда жамиятнинг асо-сий архитектурасини хосил килди. Шу тарифа, барча Иккинчи тулкин мам-лакатлари учун уларнинг маданий ва иклим фаркларидан, уларнинг эт-ник ва диний урф-одатларидан, улар узларини капиталистик ёки комму-нистик деб аташларидан катъий назар, умумий булган таркибнинг чиз-ма куринишига эга буламиз. Совет Иттифоки ва Венгрияда, Fарбий Германия, Франция ёки Канадада асосий хисобланган бу мутаносиб тузилма-лар ичкарисида факат сиёсий, ижтимоий ва маданий тафовутлар намоён булиши мумкин булган чегараларни аниклайди. Хамма жойда улар Бирин-чи тулкин эски тузилмаларини саклаб колишга уринаётганлар ва факат янги цивилизациягина эски дунёнинг OFрикли муаммоларини хал кила оли-шини тушуниб етганлар уртасидаги азобли сиёсий, маданий ва иктисодий урушлардан кейин вужудга келди. Иккинчи тулкин узи билан инсон орзу-умидларининг мислсиз усишини олиб келди. Дастлабки вактларда эр-каклар ва аёллар камбаFаллик, оч-лик, касаллик ва золимлик бартараф килиниши мумкинлигига ишонишга жазм килганлар. Рухоний Морелли1 ва Роберт Оуэндан2 то Сен-Симон3, Ш.Фурье4, Прудон5, Луи Бланк6,

1 Морелли - XVIII аср француз утопик коммуниз-ми вакили.

2 Оуэн Роберт (1771-1856) - инглиз утопик-социалисти.

3 Сен-Симон Клод Анри (1760-1825) - француз мутафаккири, утопик-социалисти.

4 Фурье Шарль (1772-1837) - француз утописти.

5 Прудон Пьер Жозеф (1809-65) - француз анар-хизми назариётчиси.

6 Бланк Луи (1811-1882) - француз утописти.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

Эдуард Беллар1 ва унлаб бошка жуфтликларгача булган барча утопик ёзувчилар ва файласуфлар вужудга келган саноатлашган цивилизацияда тинчлик, уЙFунл и к, умумий бандлик, бойлик ёки унга эришиш имкони-ятларида тенглик урнатиш учун потенциал имкониятлар, мерос килиб утказилаётган устунликларнинг, юз минг йиллар давомидаги "оддий" яшаш тарзида ва кишлок хужалиги цивилизацияси мингйилликларида узгармас ва бокий булган барча ша-роитларнинг тугаганлигини курдилар (34). Агар бугун саноат цивилизация-си бу утопиядан кандайдир узокликда булса, бундан ташкари, у шафкатсиз, мустабид, коронFу ва каЙFули, эколо-гик жихатдан хавфли, урушларга мо-йил, рухан зуриккан булиб куринса, биз нима учун уни шундайлигича кабул килишимиз керак? Биз бу са-волга факат Иккинчи тулкин калбини иккита бир-бири билан курашаётган кисмларга булиб юборган йирик по-нага караганимизда жавоб бера ола-миз.

Цаволалар

(1) к. Денгиз савдоси туFрисида. (2) Грек факториялари кискача Америка социологи ва сиёсий арбоби, "техника кулланилаётган жамият" концепциясининг асосчиси - * Бже-зинский Збигвев (1928)да эслатиб утилади. ** Белл Даниэль (1919) -Америка файласуфи ва социологи, "юкори даражада саноатлашган жа-мият" назарияси асосчиларидан бири.

1 Беллами Эдуард (1850-1898) - америкалик ёзувчи.

(3) к,. Кадимда нефть к,азиб олиш т^рисида. (4) Кадимги бюрократлар тавсифланган. (5) Александрия 6yF ма-шинаси Ральф Липтон (Ralph Linton) томонидан ёзилган бобда эслатиб утилади. (6) к. Индустрлаштиришгача цивилизация туFрисида. (7) Япония-да Мэйдзи даври туFрисида. (8) Евро-пада отлар ва корамоллар сонининг бах,оси берилган. (9) Ньюкоменнинг бyF машинаси Лиллида (Lilley) тас-вирланган. (10) Витрувий келтирила-ди. (11) Аник асбоблар. (12) Машина воситаларининг ах,амияти мух,окама килинади. (13) Илк савдо-сотик ажо-йиб тасвирланган. (14) Оммавий таксимот тараккиёти тасвирланган. (15) к. Бир неча авлодларни уз ичига олган илк оилалар туFрисида. (16) Кишлок хужалиги оилалари-нинг иммобиллиги. (17) Эндрью Юрэ (Andrew Ure) келтирилади. (18) XIX асрдаги Кушма Штатлар мактаб таъ-лими мух,окама килинади. (19) Мактаб йилини узайтириш буйича маълумот-лар «Historical Statistics of the United States»дан (207-бет) олинган. (20) к. Мажбурий мактаб таълими туFрисида. (21) Механиклар Декларацияси келтирилади. (22) Дьюингга (A. Dewing) х,аволалар олинган. (23) Кушма Штат-лардаги 1800 йилгача булган даврда-ги корпорациялар сони келтирилади. (24) Улмас корпорациялар Dartmouth College v. Woodward, 4 Wheat. 518, 4 L.Ed. 629 даги суд раиси Жон Маршалл (John Marshall) (1819) томонидан исботланган. (25) Социалистик корпорациялар Леон Смолинскнинг (Leon Smolinski) «Survey» (London), Winter 1974 даги маколасида куриб

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 10

чикилган. (26) Совет Иттифоки каби Шаркий Европанинг социалистик са-ноатлашган мамлакатларида "ишлаб чикариш бирлашмалари" асосий шакл булиб, уни аник "социалистик корпорация" деб номлаш мумкин. Ишлаб чикариш бирлашмаси алохида вази-ятларда хусусий инвесторларга эмас, балки давлатга тегишли ва режа-ли иктисодиёт доирасида туFридан-туFри сиёсий назорат остига олинган. Бирок капиталистик корпорация ва-зиятида хам унинг бирламчи вази-фаси капитални концентрациялаш ва оммавий махсулот ишлаб чикаришни ташкил килишдан иборатдир. Бундан ташкари, унинг капиталистик ухшаши каби ишлаб чикариш бирлашмаси уз ишчи ва хизматчиларининг хаётини шакллантиради, уларга норасмий,

аммо кучли сиёсий таъсир курсатади, уз рахбариятидан элита катламини хосил килади, бюрократик маъмурий усулларга суянади, ишлаб чикаришни рационаллаштиради. Социалистик тар-тиб шароитидаги унинг ахволи кам марказлашган булади ва шундайлиги-ча колади. (27) Оркестр эволюцияси Sachs да тасвирланади. (28) к. Зилли-акус (Zilliacus) китоби деярли тарих-га баFишланган. (29) Эдуард Эверетт почтасига мактов касида олинган. (30) Жахон почта айланмаси баён килинади. (31) к. Телефон ва телеграф туFрисида, Singer. (32) Телефон статистикаси олинган. (33) Серван-Шрайбер (Servan-Schreiber) келти-рилади. (34) к. Утопик социализм туFрисида.

Материални чоп этишга тайёрлаганлар: Мирёцуб Хайдаров ва Муяссар Мирзакаримова.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.