Научная статья на тему 'Ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш омиллари ва ривожланиш тамойиллари'

Ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш омиллари ва ривожланиш тамойиллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
4892
196
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш / жойлаштириш назарияси / саноат ҳудуди / саноат кластери / шаҳарсозлик концепциялари / санитар-ҳимоя зонаси / ҳудуднинг транспорт билан таъминланганлиги / муҳандислик коммуникациялари / омборхона хўжалиги. / theory of localization and production placement / territory of industrial zone / industrial cluster / town planning concepts / zone of sanitary protection / transport supply of the territory / engineering communications / warehouse economy.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Элов Д. А., Очилов Н.

Ишлаб чиқаришни жойлаштириш назарияларини ўрганиш шуни кўрсатадики, ишлаб чиқаришни макон жиҳатдан жойлаштириш ва ривожлантириш бўйича ишлар цикли таъсир кўрсатиш омилларини ўрганиш, макон жиҳатдан жойлаштиришни такомиллаштириш ва уларнинг барчасини биргаликда ҳисобга олмасдан, балки ҳар бир турининг афзалликларини аниқлаш масалаларига бағишланади. Ҳозирги замон жойлаштириш назарияларида эътибор анъанавий омиллар (транспорт, моддий, меҳнат харажатлари)дан қайта таркибланадиган саноат технологик мажмуалари, инфратузилма таъминоти, инновациялар ва телекоммуникация тизимларини, экологияни ривожлантириш муаммоларига қаратилмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LOCALIZATION OF PRODUCTION: FACTORS AND PRINCIPLES OF DEVELOPMENT

Studying of the theory of production placement shows that a cycle of works in that direction are devoted to issues of advantages of placement determination as well production development in place and in time, without estimation of all factors influence as a whole. Now in the placement theory the main attention is given to development problems of industrial and technological complexes, infrastructure providing, innovations and telecommunication systems and development of the ecology, being put of traditional factors (such as transport, material factors, labor expenses).

Текст научной работы на тему «Ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш омиллари ва ривожланиш тамойиллари»

Элов Д.А.

Узбекистон Миллий университети "Макроиктисодиёт" кафедраси доц. в. б., и.ф.н. Очилов Н.Я.

Узбекистон Миллий университети тадкикотчиси

ИШЛАБ ЧИКАРИШНИ МАДОЛЛИЙЛАШТИРИШ ОМИЛЛАРИ ВА РИВОЖЛАНИШ ТАМОЙИЛЛАРИ

1Саноат цудудларини урганиш, уларнинг вужудга келиши ва ривожланишини назарий ва тарихий жицатдан таджик; этмасдан туриб тацлил ;илиш - маъносиздир.

Ибтидоий жамоа тузумида турар-жойлар деярли барча хужаликлар ва мехнат ресурс-ларини узида мужассамлаштирган. Турар-жойлар ва мехнат фаолияти жойларининг ажралиши антик даврда вужудга келган. Урта асрларда ажралиш жараёни кенг ривожла-нишга эга булмади: шахар типидаги турар-жойлар учинчи кавати махсулотлар омбори-дан, иккинчи кавати яшаш жойи ва биринчи кавати устахона-дуконлардан иборат булган. Кишлок жойлардаги уйлар хозирги вактда хам омборхона ва соф ишлаб чикариш би-нолари хамда иншоотлари билан узвий алокадорликни узида саклаб колган.

Капитализм даврида мехнат жойининг яшаш маконидан алохидалашуви янада интенсиврок кечди. Омборлар, фабрика ва заводлар, ишлаб чикариш мануфактуралари худудлардаги йирик архитектура мажмуала-рида жойлашди. Айнан шу пайтдан бошлаб худудларда ишлаб чикаришни жойлаштириш буйича ишлар, асосан, иктисодий ва географик илмий тадкикотлар доирасида олиб бо-рила бошланди.

Ишлаб чикаришни жойлаштириш (махал-лийлаштириш) назарияларининг тарихан вужудга келишини 1826 йилда немис иктисодчиси Й.Тюненнинг "Кишлок хужалиги ва миллий иктисодиётга нисбатан муносабатда уз кобиFига уралган давлат" номли китоби чикиши билан боFлайдилар.1

1 Ишмухамедов А.Э., Рахимова М.Р., Ишмухамедова Л.А. Минтакавий иктисодиёт. Дарслик. - Т.: ТДИУ, 2007. -28-б.

Мазкур фундаментал асарнинг асосий маз-муни кишлок хужалиги ишлаб чикаришини жойлаштириш конуниятларини аниклашдан иборат булган. Муаллиф кемалар юрадиган дарёларсиз охири йук текисликлар орасида жойлашган ягона шахар марказидаги истеъ-мол бозорига эга булган алохидалашган дав-латни тасаввур килишини назарда тутади.

Бутун иктисодий маконни Тюнен шахри атрофида куйидаги тартибда жойлашган узига хос айлана (доира)ларга булади: 1 - чорва махсулотлари етиштирувчи ва боF-томорка хужалиги; 2 - мунтазам янгиланиб турилади-ган урмон хужалиги; 3-4-5 - дехкончилик ва чорвачилик турли шаклларининг худудлари; 6 - чучкачилик хужаликлари; 7 - овчилик ва бошка нокишлок хужалиги шахарлари.

Хосилдорлик канчалик юкори булса, ишлаб чикаришни шунчалик шахарга якин жойлаштириш талаб этилади. Шу билан бир вактда, у ёки бу махсулот канчалик киммат турса, уни шахардан шунчалик олисда жойлаштириш ижобий натижа беради.

Маконнинг исталган нуктасида хар бир махсулот нархи унинг шахардаги нархи-дан транспорт харажатлари микдорида фарк килади. Бу харажатлар юк оFирлиги ва жунатиш узоклигига туFри мутаносиб-ликда узгаради. Хужалик юритиш интен-сивлиги натижасида шахардан ажралган сайин у пасайиб боради. Шундай килиб, немис олими томонидан хужаликнинг макон жихатданажралишининг мухим тамойиллари-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

дан бири - унинг транспорт-географик жой-лашувига боFликлиги аникланган.

1882 йилда В. Лаунхардт алохида саноат корхонасини хом ашё манбалари ва махсулот сотиш бозорларига нисбатан окилона жой-лаштириш пунктини топиш усулини ишлаб чикди. Бу усул Лаунхардт усули ёки салмокли локацион учбурчак усули номини олган.

Тюнендаги каби Лаунхардт буйича хам транспорт харажатлари ишлаб чикаришни жойлаштиришнинг мухим омили хисобланади. Ишлаб чикариш харажатлари урганилаётган худудлар барча нукталари учун тенг, деб кабул килинади. Корхонани окилона жойлаштириш нуктаси эса жунатилаётган юклар оFирлик нисбатлари ва масофасига боFликликда жой-лашади. Мазкур тадкикотларни А.Вебер да-вом эттирди. У узининг "Саноат стандарти туFрисида"ги асарида (1909 й.) корхонани жойлаштириш учун окилона жойни танлаш асосларини баён килди.

Немис иктисодчиси А.Вебер хужалик жи-хатдан маълум алохидалашган ёпик худудни уз назариясига асос килиб олди. Унда ёкилFи, хом ашё ва бошка ресурсларнинг мавжудли-ги, темир йул транспортининг ривожланиши, ишчи кучининг чекланмаган микдори кузда тутилади.1

У иктисодий фойдани "жойлаштириш омили" деб атайди хамда хужалик фаолияти амалга оширилган жойига боFлик равишда уни аниклайди. Фойда маълум саноат мах-сулотини ишлаб чикариш ва сотиш буйича харажатларни кискартиришдан далолат бе-ради ва демак, мазкур махсулотни кандайдир бир жойда бошка жойдагига караганда кам харажатлар билан тайёрлаш имкониятини билдиради.

А.Вебер корхоналарни махаллийлашти-ришга таъсир курсатадиган куйидаги уч омил-ни келтиради: транспорт, ишчи кучи ва агломерация. Транспорт йуналишига мувофик, бошка шароитлар тенг булганда, корхона ке-ракли хом ашёни етказиб беришга ва тайёр махсулотни истеъмолчига етказишга транспорт харажатлари йиFиндиси энг кам булган жойда курилади. Келтирилган курсаткичлар нисбатидан келиб чикиб, юкори материал ин-

1 Вебер А. Теория размещения промышленности. Пер с англ. - Л.-М.: "Книга", 1926. -С. 45

дексига эга булган ишлаб чикаришда оFирлик маркази хом ашё материаллари пунктларига тушади. Кичик индексли ишлаб чикаришда эса оFирл и к марказига истеъмол даражаси тушишини белгилаб куйиш мумкин. Ишчи ку-чига харажатлар (иш хаки)даги тафовутларни хисобга олиб, кичик ишчи кучи харажатлари-га эга булган пункт аникланади. Учинчи омил янги саноат корхоналарини куришда ишлаб чикариш харажатларини арзонлаштирадиган куплаб саноат корхоналарини бир пунктда жойлаштиришни англатади. Шундай килиб, биринчи омилга микдорий тахлил усули-га (математик моделлаштириш) таянадиган саноат корхонасини жойлаштиришнинг куп омилли назариясини ишлаб чикиш насиб этди. Вебер ишлаб чикаришни худудий жойлаштиришни урганишда нафакат олFа силжи-ди, балки алгомерацион самаранинг мавжуд-лигини хисобга олиб, хужалик юритишнинг кластер моделига асос солди.

Fарб олимларининг навбатдаги намоянда-си В. Кристаллер жойлаштириш тизимининг математик моделини ишлаб чикди. Бозор ма-конида ахоли пунктлари тизимини жойлаштириш функциялари туFрисидаги назарияни у узининг 1933 йилда чиккан "Жанубий Герма-ниядаги марказий урин" деган асарида илга-ри сурди. Изотоп юза туFрисидаги идеаллаш-тирилган фараздан келиб чикиб, у хар кайси худудда ахоли пунктларини жойлаштиришни тартибга келтирадиган маълум конуниятга эга булиш кераклигини таклиф килди.2

Унинг фикрича, мазкур конуниятга кура, марказий пункт марказда, унга буйсунувчи пунктлар эса олти бурчакли панжара бурчак-ларида жойлашади. Етти ахоли пунктига эга булган хар бир пункт шундай олти киррали бошка пункт билан биргаликда, 49 пунктга (7х7) тенг янада кенгрок худудга кирди. Бунда марказий олтибурчакнинг бош шахари барча худудлар учун марказий пункт хисобланади. Кристаллер жанубий Германиянинг шаро-итларига татбикан иерархиянинг (ер, доира, туман, жамоа марказлари, жамоалар доира-сидаги шахар, маъмурий хизматга эга булган шахар ёки кишлок савдо маркази) тахминий улчовларини ажратди. Олим энг кам хизмат-

2 Ишмухамедов А.Э., Рахимова М.Р., Ишмухамедова Л.А. Минтакавий иктисодиёт. Дарслик. - Т.: ТДИУ, 2007.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

лар бу иерархиянинг энг куйи марказий пун-кти томонидан такдим этилиши керак, деб курсатди. Якин жойлашган кишлокларнинг хар бир фукароси у ерга 1 соатда пиёда етиб бориш имкониятига эга булиши керак (яъни бу худуднинг радиуси 3 км дан ошмаслиги керак) булган. Иерархия поFонасидан юкори кутарилган сари хизматлар микдори купайиб боради. Кристаллер уз моделини ахоли яшаш жойларининг кулами, сони ва жойлашуви-ни изохлайдиган "умумий дедуктив назария" деб хисоблади. Гарчи назариянинг куплаб назарий-илмий коидалари окилона ва ама-лиётда текшириб куришни талаб этмаса-да, унинг асосий хиссаси у ёки бу худудда максадга мувофик жойлашув туFрисидаги умумий тасаввурларимизни шакллантири-шимиз хамда унинг таъсир курсатиш радиу-сини бахолаш оркали функционал вазифаси буйича таснифлашда куринади. Бошка немис иктисодчи-географи Август Лёш "Хужаликнинг географик жойлашуви" номли асарида (1940 йил) Кристаллер ишини ривожлантиришда давом этиб, узаро боFлик ахоли яшаш жойларининг гексагонал панжараси Fоясини ил-гари суради.1 Урганилаётган хизмат курсатиш турларининг тупламини купайтириб, улар-дан хар бири колганларига таркаладиган уз гексагонал тизимига эга булиши мумкин-лигини кузда тутган холда, унга купрок эги-лувчанлик ва ишончлилик берди. Бунда куп ёки кам ахоли яшаш жойларига эга булган сохалар аникланади. Уларнинг хаммаси Кри-сталлерникига нисбатан мураккаброк ва табакалашган холда булган. Ахолининг жой-лашиш тармоFи Лёш томонидан "иктисодий ландшафт" деб аталди. Лёш якка корхоналар-ни жойлаштиришнинг белгиловчи омили энг куп фойдани жалб килиш, деб хисоблади. Шу оркали Вебернинг энг кам харажатлар наза-риясини у танкид остига олди. Лёш энг куп фойдани таъминловчи аник жойни аниклаш учун куп сонли номаълум вазифаларни хал килиш талаб килинади, деб курсатди. Бу эса назарий жихатдан туFри ва амалий жихатдан мухимдир. Ахоли жойлашувига таъсир курсатувчи омиллар каторига солик тизими, халкаро савдо ва ФТТнинг киритганлигини

1 Лёш А. Географическое размещение хозяйства. Пер. с англ. - М.: "Иностранная литература", 1959. -С. 34.

унинг хизмати сифатида келтириш мумкин. Лёш тадкикот объекти сифатида нафакат корхонани, балки айнан бутун хужалик худудий таркибини олиб жойлаштириш назариясини тадкикотнинг макроиктисодий даражасига кутарди. Урганилган адабиётларни умумлаш-тириб айтиш мумкинки, ишлаб чикарувчи кучларни макон жихатдан жойлаштириш ва ривожлантириш буйича ишлар цикли таъсир курсатиш омилларини урганиш, ишлаб чикаришни макон жихатдан жойлаштиришни такомиллаштириш ва уларнинг барчаси-ни биргаликда хисобга олмасдан, балки хар бир аник турининг афзалликларини аниклаш масалаларига баFишланди. Худуд бу ерда дискрет тарзда, тарихий, транспорт, иннова-цион, худудий, мехнат ва иктисодий шаро-итларни хисобга олмаган холда урганилди. Хозирги замон жойлаштириш назарияла-рида эътибор анъанавий омиллар (транспорт, моддий, мехнат харажатлари)дан кайта таркибланадиган саноат технологик маж-муалари, инфратузилма таъминоти, иннова-циялар ва телекоммуникация тизимларини, экологияни ривожлантириш муаммоларига каратилмокда. Охирги икки ун йилликда эса жойлаштиришнинг номоддий омилларига эътибор кучайди. Уларга маданий фаолият ва рекреацион хизматлар интенсивлигининг турли-туманлиги ва сифат даражаси, ижодий мухит, кишиларнинг узи тугилиб усган жойи-га боFликлиги кабилар киради.

Ишлаб чикариш миллий минтакавий, муниципал иктисодиётларнинг ривожланиш асоси хисобланади. Чунки у инсонларнинг эхтиёжларини кондириш учун зарурий уску-налар ва буюмларни ишлаб чикарибгина колмай, балки шахар хокимликлари ижтимо-ий сиёсати ва хизмат курсатиш сохасининг молиявий манбаи булиб хам хизмат килади. Шахар жойларда ишлаб чикариш банд ер-лар, ишлаб чикариш бинолари ва иншоотла-ри, инженерлик ва транспорт инфратузилма-си объектлари хамда мехнат ресурсларини уз ичига оладиган куп функцияли мажмуани мужассамлаштиради.

Хар бир саноат корхонаси узининг ишлаб чикариш тузилмасига, узаро алокадорликда булган ишлаб чикариш булимларининг му-айян таркибига эга булади. Бир заводли саноат корхонасининг асосий ишлаб чикариш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

булими цех хисобланади. Цех бу корхона-нинг ишлаб чикариш, худудий ва маъмурий жихатдан алохидалашган кисми булиб, унда заводнинг ихтисослашувига мувофик, маъ-лум ишлар мажмуи бажарилади. Корхонада тайёрланаётган махсулот ва бажарилаётган ишларнинг характери ва мазмунига кура, асо-сий, ёрдамчи, хизмат курсатувчи ва кушимча ишлаб чикариш, мос равишда, асосий, ёрдамчи, хизмат курсатувчи ва кушимча цехлар хамда хужаликлар ажратилади. Асосий ишлаб чикарилган махсулотларни ташки истеъ-молчиларга етказиб бериш учун булинмалар тузилади. Бунда хом ашё, материаллар, ярим-фабрикатларни тайёр махсулотларга айлан-тириш буйича ишлаб чикариш жараёнининг маълум кисми бажарилади ёки кандайдир махсулотни тайёрлаш жараёнида, яъни со-тишга мулжалланган махсулотни тайёрлаш-да катнашадиган катор боскичларда амалга оширилади.

Металлга ишлов бериш ва машинасозлик корхоналарига нисбатан олганда, асосий цехлар таркибига: куйиш, темирчилик, механик ишлов бериш, чилангарлик, пайвандчилик-йиFув цехларини киритиш мумкин. Тарихан ишлаб чикариш мажмуалари илмий-тех-никавий ва ижтимоий ривожланиш таъсири-да уз куринишини узгартириб борди, улар-ни жойлаштириш характери хам узгарди; шахарлар, заводлар урнига бундай худуд-лардан ташкарида ишлаб чикаришларни жойлаштириш, уларнинг алохидалашуви юзага келди; инновацион технологиялар ва конвейер линияларни жорий этиш, автомат-лаштириш ва компьютерлаштириш хамда шу билан боFл и к равишда ишлаб чикаришда иш-ловчилар сони ва иш вактининг кискариши ишлаб чикариш хажмининг кискаришига, са-ноат объектларининг худудий-режали транс-формациялашувига олиб келди.

Шахарсозлик миллий тажрибасида саноат ишлаб чикаришларини шахарларда жойлаштириш мухим роль уйнаган. Чунки давлатни металл ва ускуна билан таъминлаш зару-рияти давлатларда шахарлар вужудга кели-шининг мухим тарихий шартларидан бири хисобланган. Шундай килиб, шахарларда ишлаб чикариш майдонларини жойлашти-ришнинг махсус усулларини тавсифловчи куйидаги даврларни ажратиш мумкин:

1. Интеграцион давр (саноат инкилоби бошланган даврдан XIX аср охиригача). Ахоли пунктларининг бир бутун жамоаси завод атрофидаги катор турар-жойлар сифатида шаклланди. Ахоли яшаш жойлари ва саноат худудлари бу ерда ягона бир бутунни таш-кил килди; турар-жойлар бевосита мехнатни такдим килиш жойларига айланди.

2. Алохидалашув даври (XIX аср охири - XX асрнинг 70-80 йиллари). Бу давр бухронли индустрлаштириш, ишлаб чикаришнинг юк-салиши, йирик корхоналар курилиши (кимё, нефтни кайта ишлаш ва бошкалар), санитар-гигиеник конунчиликнинг пайдо булиши билан боFл и к. Бу ерда саноат ва ахоли яшаш туманларининг ажралиши юз берди, шахарларни функционал зоналаштириш та-мойили амалга ошди.

3. Табакалашув даври (XX асрнинг 70-80 йилларидан бошлаб) худудларда ишлаб чикаришларни жойлаштириш корхоналар-нинг санитар тавсифлари, технологиялар, касб-корликлар, ишлаб чикариш кувватлари, эгалланган худуднинг куламлари, темир йул транспортининг мавжудлиги, ишчилар сони, шахар курилиши шароитларини хисобга олиб зоналаштириш нуктаи назаридан лойи-халаштирилди. Бу давр бозор муносабатла-ри, техник жараён ва глобаллашувнинг тез-лашишини хисобга олиб, худудий тузилмалар трансформацияси, меъёрий хужжатларнинг тартибга келтирилиши билан тавсифланади.

Шахарларни архитектура-режалаштириш-нинг асосий таркибий кисми хисобланган саноат худудлари шахар жойларни ташкил килиш тамойилларига сифат жихатдан таъсир курсатди. Айни вактда саноат худудий тузил-маларининг шаклланиши ахоли пунктларининг архитектура-режалаштириш каркасига боFл и к булди. Шундай килиб, у ёки бу тузил-маларнинг узлуксиз узаро алокадорлиги амал килади. Саноат зонаси (кластери, тармоFи, тумани) деганда, умумий мухандислик ком-муникацияларига эга булган, бир-бири билан технологик боFланган ва боFланмаган, саноат корхоналари гурухлари асосида шаклланган шахар таркибидаги ягона худудий тузилма-ни тушунамиз. Шахар худудларидаги саноат корхонаси кам ёки умуман боFлик булмаган, атроф-теваракдан кулами жихатдан ажра-либ турадиган анклавларни узида мужас-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

самлаштиради. Улар шахарнинг бир кисми хисобланади ва айни вактда, нисбатан ав-тоном амал килади; атрофдаги курилишлар билан функционал ва ижтимоий алокалар уларда амалда мавжуд эмас, махаллий ахоли орасидан ишловчиларнинг маълум сони бун-дан мустасно.

Хозирги вактда шахарлар аввалги йил-ларда тупланган худудий характердаги муам-моларга дуч келмокдалар. Тажрибанинг курсатишича, куплаб шахарларнинг ё сти-хияли равишда, ёки совет даврида мамла-катни интенсив индустрлаштириш доираси-да янада ривожлантириш учун катта баланс захираларига эга булган яхши ер майдонла-рини ишлаб чикариш майдонлари учун аж-ратилишини хисобга олиб режалаштирилган таркиби вужудга келди.

Шахарларда саноатнинг шу тарика окилона булмаган жойлаштирилиши, уз навбатида, куп сонли салбий окибатларга: экологик ва-зиятнинг ёмонлашиши, транспорт муаммо-лари, ривожланишнинг худудий тусиклари, архитектуравий киёфасининг хар томонла-ма номакбуллигига олиб келди. Шахарларда саноатни жойлаштириш борасидаги шахар-созлик ёндашувлари тадкикотининг курсатишича, шахарларда ишлаб чикариш фаолиятини ташкил килишни белгиловчи дастлабки илмий концепциялар пайдо булган вактдан бошлаб, Т.Гарньенинг "индустрлаш-ган шахаридан" Н.Милютиннинг куп катламли схемасигача барча хал килувчи изланишлари турли функционал зоналарни аралаштирмас-лик ва уларнинг функционал боFликлигини таъминлаш вазифаларини келтириб чикарди.1 Бунда шахарнинг фукароларга нисбатан асо-сий вазифасида мех,нат ва турар-жой шаро-итлари бир-бирига карама-карши куйилди. Бу шахарларни саноат ва яшаш зоналари-га катъий функционал режали ажратиш куринишида уз ифодасини топди. ХХ асрнинг I ярми ва урталаридаги шахарсозлик амалиё-ти куп томонли инсон хаётий фаолиятидан факат иккитасинигина хисобга оладиган, сод-далаштирилган ёндашувнинг яроксизлигини исботлади. Шахарсозлик концепциялари-илмий тахлилининг курсатишича, 1960-70 йиллардан бошлаб, шах,ар ахолиси томони-

1 www.econline.hl.ru/theorreninternational.ht.

дан талаб килинадиган, ишлаш, дам олиш, яшаш, хизмат курсатиш, маданий ва х,.к. ва-зифаларни бирлаштирадиган ягона мухитни яратиш максадида саноат ва ахоли яшаш зоналарини функционал интеграциялаш, якинлаштиришнинг мумкин булган вариант-ларини максадга йуналтирилган излаш иши амалга оширилди.

Режалаштириш нуктаи назаридан, шах,ар-лардаги саноат туманлари куп холларда куп функцияли ва мураккаб тузилишга эга. Факат янги саноат тузилмалари маълум ихтисосла-шув, экологик шароитлар, иктисодий тузил-малар ва агломерацион самараларни хисобга олиб шахарларда жойлашган.

Худудий саноат корхоналари маълум са-бабларга кура, масалан, ишлаб чикаришнинг зарарлилиги буйича турлича булади.

I ва II тоифали зарарга эга булган корхона-лар билан турар-жойлар уртасида катта санитар масофанинг сакланиши талаб килинади. Шу сабабли улар ахоли яшаш жойларидан айри х,олда (шахар ташкарисида) жойлаша-ди. Бунга темир йул транспорти буйича катта юк айланмасига эга булган корхоналар кира-ди. Амалдаги санитар меъёрларга мувофик, 300-500 м гача тафовутни талаб килувчи кам зарарли ишлаб чикаришлар (III ва IV тоифа-ли)ни шахар турар-жой туманлари чегара-ларига якинда (ахоли яшаш х,удуди перифе-риясида) жойлаштириш максадга мувофик хисобланади. Ишлаб чикариш чикиндиларини ажратмайдиган ёки ёнFиндан хавфли ва порт-лаш хавфи мавжуд ишлаб чикариш жараёни-га кирмайдиган, шовкин кутармайдиган, юк айланиши катта булмаган, темир йул транс-портини талаб килмайдиган V тоифага кира-диган корхоналар учун мулжалланган саноат туманларини шахар худудида жойлаштириш мумкин.

Саноат х,удуларини жойлаштириш куп да-ражада саноат тармокларининг хусусиятла-рига боFл и к. Масалан, кимё, металлургия, нефтни кайта ишлаш заводлари, ердан хом ашё олиш билан боFлик булган саноат корхоналари, унумдорлиги йилига 150000тоннадан ортик булган йирик цемент заводлари яшаш жойларидан 10-15 км узокликда жойлаштирилиши керак. Кейинги гурух зарарлигига эга булган саноат худудлари турли машинасоз-лик заводлари, тукимачилик корхоналари,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

енгил ва озик-овкат саноати корхоналарини уз ичига олиши мумкин. Учинчи гурух саноат худудларига оптика, асбобсозлик, типография, тикувчилик фабрикаси, озик-овкат са-ноатининг зарарсиз корхоналари, махаллий саноат корхоналари, маиший хизмат комби-натлари ва х.к. лар кириши мумкин.

Санитар химоя зонаси саноат тумани ва яшаш кварталлари уртасидан утувчи яшил магистрал ёки бульвар куринишига эга булиши мумкин. Шахар саноат худудининг хажми уларда турли саноат корхоналари ва хизмат курсатадиган хужаликлар (транспорт йуллари, навларга ажратиш станцияси, энергетика курилмалари ва х.к.)ни кулай жойлаш-тириш учун етарли даражада булиши зарур. Сунгги вактларда мавжуд шахарларда сано-атнинг кучли даражада ортикча тулдирилиши натижасида янги саноат корхоналари ва транспортнинг ривожланиш тезлиги, омбор-лаштириш ва юк ташиш воситаларининг тако-миллаштирилиши натижасида саноат туман-ларининг шахарлардан ажралган иккинчи, баъзида эса учинчи гурух саноат туманлари-ни яратиш тенденцияси кузатилмокда.

Саноат корхонаси (ёки исталган бошка корхона)ни жойлаштириш, окилона икти-содий ривожлантириш нуктаи назаридан истикболлилигини хисобга олиб, фойдани максималлаштириш ва харажатларни камай-тиришда узининг афзалликлари ва камчи-ликлари уртасидаги муросани таъминлай-ди. Шахарсозлар олдида янги корхоналарни жойлаштиришда куйидаги вазифалар туради: хом ашё базасини тахлил килиш, транспорт харажатларини камайтириш, ракобатчиларни хисобга олиб, зарурий хажмдаги ва мухан-дислик ихтиёридаги жойни танлаш.

Ишлаб чикаришни кайта дислокациялаш махаллий хокимиятлар босими остида ёки бо-зордаги узгаришлар шароити сабабли амалга оширилиши мумкин, яъни бунда тумандаги иш юритиш харажатлари шундай даража-га етадики, бунда махаллийлаштиришнинг бошка урни фойдали булиб колади. Саноат объектининг жойлаштириш урнини танлаш алгоритмини умумий куринишда куйидагича тасвирлаш мумкин:

• жойлаштириш минтакавий омилларини тахлил килиш. Бунда устувор мамлакат ёки минтакани танлаш юзага келадиган муаммо-

лар сонига нисбатан афзалликларнинг етарли сондаги мавжудлиги билан белгиланган.

• Минтакавий жихатдан жойлаштириш-нинг мукобил вариантларини ишлаб чикиш.

• Дастлаб баён килинган талабларга жа-воб берадиган ер майдонларини аниклаш.

• Жойлаштириш мукобилини бахолаш ва махаллийлаштиришнинг охирги вариантини танлаш.

Корхонани жойлаштириш буйича карор кабул килишнинг хар бир даражасида турли омиллар етакчилик килади (1-жадвал).

БулFуси корхонанинг жойлашган урни ишлаб чикарилаётган махсулотнинг харак-терига хам боFлик булади. Масалан, кишлок хужалиги мажмуаси корхоналарини жойлаштиришда куп даражада табиий ва ижтимоий-демографик омиллар таъсир курсатади, озик-овкат саноати корхоналарини махал-лийлаштиришни эса хом ашё ва истеъмол омиллари белгилайди. Саноат корхонала-рини жойлаштиришда энергия манбалари, сув захиларини топишнинг кулайлиги ва хом ашёга якинлиги етакчи омиллар хисобланади. Корхоналар уч сабаб: зарурлиги (фойдали казилмаларни казиб олиш, кишлок ва урмон хужалиги, баликчилик), саклаш муддати ва муомала харажатларини камайтиришга кура хом ашё манбаларига якин жойлаштирили-ши мумкин. Худуднинг транспорт кулайлиги, йулларнинг мавжудлиги, мухандислик ком-муникациялари, омборхона хужалигининг ривожланиш даражаси жойлаштиришнинг мухим шартлари хисобланади. Корхонанинг жойлаштириш урнини танлаш куйидаги ме-зонлар асосида аникланади:

• материаллар мавжудлигига кура. Бу, айникса, транспорт харажатларини пасайти-риш максадида материал сиFимли корхоналар учун мухимдир;

• мехнат ресурсларига кура. Бунда иккита холат хисобга олинади: минтакадаги мехнат ресурсларининг сифат-сони ва ишчи кучи-нинг бахоси;

• товарлар савдоси ва соликларни хисобга олиш. Турли минтакаларда соликка тортиш, молиявий куллаб-кувватлаш, солик сиёсати буйича турли тизимлар амал килган вазият-ларда кулланилади. Корхона бу шароитлар макбулрок булган худудда жойлашади;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

1-жадвал. Корхонани ма^аллийлаштиришни танлашга таъсир курсатувчи омиллар

Карор кабул килиш даражаси Асосий омиллар

Мамлакат Табиий омиллар. Ишлаб чикариш учун зарур булган хом ашё ресурсларининг мавжудлиги. Хукумат баркарорлиги ва умумий ривожланиш стратегияси. Хужалик юритишнинг иктисодий ва соликчилик шароитлари. Мехнат ресурсларини киймати ва малакаси буйича бахолаш.

Минтака Мол етказиб берувчилар ва хом ашё манбаларининг жойлашуви. Максадли сотиш бозорлари. Хукукий конунчилик. Инвестицион жозибадорлик.

Шахар Мос келадиган худудларнинг мавжудлиги. Шахар хамкорлигини ривожлантириш умумий тизими, хавфсизлик, ижтимоий сохани ривожлантириш, хизмат курсатиш имкониятлари, яшаш шароитлари ва х.к. Мехнат ресурсларини топишнинг осонлиги, мехнатга хак тулаш ставкаси, малакаси, мехнат унумдорлиги, касаба уюшмаларининг фаолияти.

Жойни танлаш Ишлаб чикаришни жойлаштириш учун мос келадиган жойларнинг мавжудлиги, майдони, нархи. Ер майдонини кулга киритиш ёки ижарага олишнинг имконияти. Транспорт имкониятлари. Ижтимоий инфратузилманинг мавжудлиги.

• транспорт воситаларининг холатига кура. Бунда корхонанинг фойдалилиги кафо-латланган транспорт хизматлари билан таъ-минланадиган жойлашиш урни танланади. Корхонани транспорт тармоклари, портлар, аэропортлар, автомагистралларга якин жой-лаштириш зарур булади;

• энергия манбаларининг якинлигига кура. Бу энергия сиFимли корхоналар учун айникса мухим хисобланади. Бирок хозирги вактда бу мезон электр энергиясидан кенг фойдалани-лиши туфайли илгаригидек ахамиятли эмас;

• атроф-мухитга кура. Бу мезон охир-ги йилларда катта ахамият касб этмокда ва экологик хавфсизлик нуктаи назаридан маъ-лум минтакаларда айрим корхоналарнинг курилиши чекланмокда.

Юкорида келтирилган барча мезон ва омилларни хисобга олган х,олда ишлаб чикариш корхоналарини жойлаштириш бу-гунги иктисодиётни модернизациялаш нуктаи назаридан хам ахамиятли хисобланади.

Адабиёт:

1. Вебер А. Теория размещения промышленности. Пер с англ. - Л.-М.: "Книга", 1926.

2. Ишмухамедов А.Э., Рахимова М.Р., Ишмухамедова Л.А. Минтакавий иктисодиёт. Дарслик. - Т.: ТДИУ, 2007. -359-бет.

3. Лёш А. Географическое размещение хозяства. Пер с англ. - М.: "Иностранная литература", 1959.

4. www. osa. ceu.hu/lpi. charset = windows - 1257& idx = Subject & id = 5.

5. www.econline.hl.ru/theorreninternational.ht.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 8

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.