Научная статья на тему 'Чинчи тўлқин'

Чинчи тўлқин Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
297
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тўлқин / қишлоқ хўжалиги / саноат / индустриаллаштириш / цивилизациялар / ўзгаришлар / тараққиёт / waves / agriculture / industry / industrialization / civilizations / changes / development

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Элвин Тоффлер

Кўпчилик иқтисодчилар, жамиятшунослар ва сиёсатшунослар ўртасида машҳур америкалик жамиятшунос Элвин Тоффлернинг «Учинчи тўлқин» номли китоби хусусида тортишувлар ва бу китобга изоҳлар бериш ХХ асрнинг 80йилларидан буён давом этиб келмоқда. Муаллиф инсоният тараққиётининг қишлоқ хўжалиги, саноатлашган ва саноатдан кейинги даврларини тўлқинларга қиёслаб, бу тўлқинларнинг барча элат ва миллатларга таъсирининг умумий характерини турли мисоллар орқали асослаб беради. Мазкур китоб тарафдорларининг ҳам, танқидчиларининг ҳам дунёқарашлари ушбу китоб таъсирида чуқур ўзгаришларга учрайди. Журналимизда асардан парчаларнинг келтирилиши ўқувчиларнинг ўзларида бунга баҳо бериш имкониятини яратади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE THIRD WAVE

The arguing and comment in regards of famous America sociologist Alvin Toffler’s book «The Third Wave» continuing among economists, sociologists and politics since 80nth of 20nt century. There stages of humanity development presented in similarity of waves, agricultural, industrial and post industrial, author proves general character of the waves influence to nations and continents, providing plenty of real living examples. At the same time, both supporters and oppositionists of the concept, not always recognizing themselves changes of their mentality under influence of the book.

Текст научной работы на тему «Чинчи тўлқин»

г

V.

I ЭЛВИН ТОФФЛЕР

УЧИНЧИ ТЩИН1

УЧИНЧИ БОБ

КУРИНМАС ПОНА

Иккинчи тулк,ин кандайдир ядро-ли занжир реакцияси сингари х,аётимизнинг х,алигача ягона бир бутунни ташкил киладиган икки жи-х,атини кескин парчалади. У гуёки иктисодиётимизга, калбимиз ва х,атто жинсий хусусиятимизга йирик куринмас пона билан урди (таъсир килди маъносида - изох, таржимон-ники). Саноат инкилоби бир даража-да узининг алох,ида технологиялари, хусусий институтлари ва уз ахборот йуллари билан ижобий интеграция-лашган ижтимоий тизимни х,осил килди. Холбуки, уларнинг х,аммаси бир-бирини яхши куллаб-кувватлаб келган.

Бирок бошка даражада у яшаш услубини, тулик иктисодий босим-ни, ижтимоий низолар ва рух,ий носоFломликни х,осил килган х,олда унинг асосида ётган жамият бирлиги-ни бузди. Качонки, биз бу куринмас пона Иккинчи тулкин даврида бизнинг х,аётимизни кай тарзда шакллантир-ганлигини тушуна олсаккина, бугунги кунда бизни узига хос кайта ишлашни бошлаётган Учинчи тулкиннинг таъ-сирини тула-тукис бах,олашимиз мум-кин булади.

1 Давоми, бошланиши журналнинг 10-сонида.

Иккинчи тулкин ажратиб куйган инсон х,аётининг иккита ярми бу иш-лаб чикариш ва истеъмолдир. Ма-салан, биз узимиз х,акимизда ишлаб чикарувчилар ёки истеъмолчилар си-фатида уйлашга куникиб колганмиз. Аммо доим х,ам бундай булмаган. Саноат инкилобига кадар барча озик-овкат мах,сулотларининг асосий микдори, кишилар томонидан ярати-лаётган товарлар ва хизматлар ишлаб чикарувчиларнинг узлари, уларнинг оилалари ёки ортикчаларини узининг шахсий фойдаланиши учун топишнинг уддасидан чиккан жуда нозик элита катламлари томонидан истеъмол килинган. Куплаб кишлок хужалиги жамоаларида ах,олининг катта кисмини унча катта булмаган, ярим ажратиб куйилган гурух,ларда биргаликда яшайдиган дех,конлар ташкил киларди. Улар канча керак булса шунча экин устирган х,олда оч-ликдан улмаслик учун, уз х,аётини саклаб колиш ва хужайинларини яхши таъминлаш учун парх,ез саклаб яшаганлар.

Озик-овкат мах,сулотларини узла-ридан узокда жойлашган бозорга олиб бориш учун йулларда узок вакт саклаш имкониятига эга булмаганлар ва х,ар кандай ортикча мах,сулот, агар улар пайдо булса, кулдорлар ёки феодаллар томонидан мусода-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

ра килинган. Улар технологияни ях-шилашга ёки узларининг ишлаб чикаришларини купайтиришга кучли раFбатлантирилмаганлар (1).

Албатта, савдо-сотик амал килган. Биз биламизки, унча куп булмаган жа-сур савдогарлар товарларни минглаб миллар нарига туялар, арава ва кема-лар ёрдамида олиб борганлар. Биз биламизки, кишлокларга боFлик булган, уларга озик-овкат мах,сулотларини етказиб берган шах,арлар ривожлан-ган. 1519 йилда испанлар Мехикода пайдо булганлар. Шу вактда минглаб кишилар Тлателолкода зеб-зийнат, кимматба^о металлар, куллар, шип-паклар, кийим-кечаклар, шоколад, ка-ноплар, тери, куркалар, сабзавотлар, уй куёнлари, итлар ва х,ар хил турдаги лойдан ясалган идишлар савдо-сотиFи билан шуFулланганларини куриб, улар маFлубиятга учрадилар (2). "The Fugger Newsletter", немис банкирлари учун хусусий расмий хабарлар XVI ва XVII асрларда уша даврлардаги савдо-сотик куламларидан далолат беради. Шунингдек, Хинд Кох,инидан олин-ган хат уни Европага етказиш учун калампир харид киладиган Европа савдогарларидан бирининг куйиниш-ларини баён килади. У «калампир савдосининг хусусияти - бу яхши машFулот, аммо у катта Fайрат-шижоат ва сабот-матонатни талаб килади», деб тушунтиради (3). Бу Европа бозорида мих, мускат ёнFOFи, ун, долчин, мэйс ва турли дори воситала-рининг денгизсиз савдосидир.

Лекин, буни кишлок хужалиги куллари ёки дех,конлар томонидан узларининг бевосита фойдаланиш-

лари учун ишлаб чикариладиган мах,сулотлар х,ажми билан таккосла-надиган булса, бутун тарих давоми-да бу тижорат факат кичик бир ун-сурни мужассамлаштириши аён булади. Фернан Броделнинг*1 фик-рича, х,атто XVI аср охирларида х,ам унинг бу даврга нисбатан тари-хий тадкикоти энг мукаммал булиб колмокда. Франция ва Испаниядан тортиб, то Туркиягача булган бутун Урта ер денгизи вилоятининг 60-70 миллион кишидан иборат ах,олиси (уларнинг 90%и) кишлок хужалиги билан шуFулландилар ва факат кам микдордаги товарлар савдосини амал-га оширдилар. Броделнинг ёзишича, «Урта ер денгизи бутун мах,сулотининг 60 ёки, балким, 70%и х,еч качон бо-зорга чикарилмади» (4). Ва агарки, Урта ер денгизи минтакасидаги ах,вол шундай буладиган булса, у х,олда тошли тупрок ва узок давом этади-ган совук киш дех,конларнинг уз ери-дан кандайдир ортикча мах,сулот олишлари учун катта кийинчиликлар туFдираётган Шимолий Европа х,акида нима дейиш мумкин?

Учинчи тулкинни тушунишда саноат инкилобидан олдин Биринчи тулкин иктисодиёти икки сох,адан иборат булганлигини англаш бизга ёрдам беради. А секторда кишилар шах-сий фойдаланишлари учун мах,сулот ишлаб чикардилар. Б секторда эса савдо-сотик ва айирбошлаш учун ишлаб чикардилар. А сектор кат-

1 Бродель Фернан (1902-1985) - ХХ асрнинг машхур француз тарихчиси (унинг «ХУ-ХУШ асрларда моддий цивилизация. Иктисодиёт ва капитализм» (М., 3 томда, 1986-1992) номли асари рус тилига таржима килинган).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

та, Б сектор эса жуда кичик х,ажмда булган. Шу сабабли купчилик киши-лар учун ишлаб чикариш ва истеъмол тирикчиликни таъминлашнинг ягона вазифасида бирлашган (5).

Бу бирлик шунчалик тулик эдики, греклар, римликлар ва урта асрларда европаликлар бу тоифалар уртасидаги фаркни умуман англамаганлар. Улар-нинг тилида истеъмолчи каби тушун-чани ифодалаш учун суз булмаган. Биринчи тулкин бутун даври давоми-да ах,олининг жуда кам фоизи бозор-га боFлик х,аёт кечирган; купчилик ки-шилар ундан ташкарида яшаганлар.

Тарихчи Р.Г.Тонининг сузлари би-лан айтганда, «пуллик операциялар натурал хужалик дунёсида тор доира-да амал килган». Иккинчи тулкин бу вазиятни кескин узгартириб юборди. Мох,иятан уз-узини таъминлайдиган кишилар ва жамоалар урнига у тарих-да биринчи марта барча мах,сулотлар, товарлар ва хизматларнинг катта микдорини сотиш учун, айирбошлаш ёки алмашиш савдоси учун ишлаб чикариладиган вазиятни яратди.

У ер шахсларидан уз фойдаланиши учун, яъни ишлаб чикарувчиларнинг узлари томонидан фойдаланиш, унинг оиласи учун товарлар ишлаб чикарадиган, х,акикатан дадил циви-лизацияни яратди. Бунда деярли х,еч ким, шу жумладан, фермер х,ам ортик уз эх,тиёжлари учун ишлаб чикармай куйди. Хар бир инсон бошка кимдир томонидан ишлаб чикарилган товарлар ёки хизматларга тулик боFлик булиб колди. Киска килиб айтганда, индустриализм ишлаб чикариш ва ис-теъмолнинг бирлигини бузди х,амда

ишлаб чикарувчини истеъмолчидан ажратди (6). Биринчи тулкин ягона хужалиги Иккинчи тулкиннинг парча-ланган иктисодиётида кайта курилди.

Бозорнинг ацамияти

Бу парчаланиш окибатлари жуда тез аникланди. Бирок ^озир ^ам улар-ни жуда ёмон тушунамиз. Биринчи-дан, бозор майдони - качонлардир сезиларсиз, четки ^одисалар ^аётий алFOв-далFOвликларининг энг мар-казида жойлашди. Хужалик «бозорга хос» булиб колди. Ва бу х,ол ^ам ка-питалистик, х,ам социалистик саноат-лашган иктисодиётда руй берди. Fарб иктисодчилари бозор х,акида соф ка-питалистик х,аёт ^одисаси сифатида уйлашни афзал курадилар ва купинча бу тушунчани «эркин тадбиркорлик иктисодиёти» синоними сифатида иш-латадилар.

Бирок, тарихдан биламизки, айирбошлаш ва бозор майдони фойда олишдан катъи назар, анча илгари ву-жудга келган. Чунки бозор уз маъно-сида айирбошлаш тизимидан бошка нарса эмас, коммутатор сингари ха-барларга ухшаб, у туфайли товарлар ёки хизматлар узи мулжалланган жойларга йуналтирилади. Бозор уз табиатига кура, капиталистик х,исоб-ланмайди. Бундай коммутатор социалистик саноатлашган жамиятда х,ам фойда олишга йуналтирилган

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

индустриализмдаги каби мухим роль уйнайди1*.

Кискасини айтганда, Иккинчи тулкин вужудга келиши биланок, махсулот ишлаб чикаришдан максад махсулотдан фойдаланиш эмас, балки уни айирбошлаш булиб колди. Бунда айирбошлаш амалга ошири-ла оладиган механизм пайдо булиши керак эди. Бозор пайдо булиши ке-рак эди. Аммо бозор пассив булмади. Тарихчи-иктисодчи Карл Поланининг курсатишича, илк жамиятларда ижти-моий, диний ёки маданий максадларга буйсундирилган роль уйнаган бозор каби саноатлашган жамиятларнинг ролини узи аниклай бошлади. Куплаб кишилар пул тизимига батамом син-гиб кетди. Тижорат бойликлари асо-сий булиб колди, бозор куламлари билан белгиланадиган иктисодий усиш, улар капиталистик буладими, социалистик буладими, бундан катъи

Бозор коммутатор сифатида савдо-сотикка - пуллар ёки товар айирбошлашга асосланга-нидан катъи назар амал килиши зарур. У фойда олинаётганлиги ёки йуклигидан, нархлар талаб ва таклифга боFликми ёки улар давлат томони-дан режали тизим асосида аникланадими ёки йукми, ишлаб чикариш воситалари хусусий-ми ёки ижтимоийми, бундан катъи назар, амал килиши зарур. У хатто ишчиларнинг узлари тад-биркорлар хисобланадиган ва фойдани истисно килиш учун уз иш хакини юкори даражада бел-гилайдиган саноатлашган фирмалар гипотетик иктисодиётида хам амал килиши керак. Бу жуда мухим далил сезилмай колди хамда бозорни фойда ва хусусий мулкчиликка асосланган мо-делни кузда тутган холда куп сонли вариантлар-дан факат бири билан боFланди. Умумий фой-даланишдаги иктисодий луFатда хатто бу бозор шаклларининг куплигини ифодалайдиган суз хам мавжуд эмас. Бутун китобда «бозор» тушунча-си умумкабул килинган тор, чекланган маънода эмас, балки тулик наслдан-наслга утган маъно-сида кулланилади. Бирок мазмунидан катъи назар, яна бир холат колмокда: ишлаб чикарувчи ва истеъмолчи бир-биридан ажралиши билан улар уртасида воситачи сифатида чикадиган механизм керак булади. Бундай механизм унинг шакли кандай булишидан катъи назар, мен уни бозор, деб атайман (муаллиф изохи).

назар, барча давлатларнинг биринчи даражали максадига айланди.

Бозор экспансияга мойил, уз-узини кучайтирадиган муассаса булди. Даст-лабки мехнат таксимоти, биринчи навбатда, бозорнинг амал килишини раFбатлантирган булса, эндиликда бозор ёки коммутатор амал килишининг узи кейинги мехнат таксимотларини раFбатлантирмокда ва унинг унум-дорлигининг кескин усишига олиб келмокда. Уз-узини кучайтирадиган жараён харакатга келтирилган. Бозорнинг мазкур портлашсимон экс-пансияси качонлардир дунё куйинган турмуш даражасининг энг тез усишига уз хиссасини кушди.

Бирок Иккинчи тулкин хукуматлари уз сиёсатларида ишлаб чикариш ва истеъмол уртасида вужудга келган ажралиш билан янги куринишга кир-ган низодан куп даражада азият чека-ётганликлари аникланди. Марксист-лар синфий курашга каратган алохида эътибор мунтазам равишда, бир то-мондан, ишлаб чикарувчиларнинг (ишчиларнинг хам, тадбиркорлар-нинг хам) юкори иш хаки, фойда ва пенсия талаблари ва паст нархларга интилаётган истеъмолчиларнинг (бу-ларга уша ишлаб чикарувчиларни хам киритган холда) карама-карши талаблари уртасида вужудга келган янада кучли, янада чукур низоларни KоронFулаштирди. Иктисодий сиёсат арFумчоFи мана шу таянч нуктасида ишлади. Кушма Штатларда истеъ-молчилар харакатларининг усиши, хукумат томонидан тасдикланган нархлар усишига, Буюк Британия-да даромадлар сиёсати ва нархлар

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

туFрисида чексиз олишувчи дебат-ларнинг х,озирги куз^олони, Совет Иттифокидаги устувор булган OFир саноат ёки халк истеъмоли товарла-ри ишлаб чикариш буйича дах,шатли FOявий кураш - буларнинг х,аммаси капиталистикми, социалистикми, ис-талган жамиятда ишлаб чикариш ва истеъмол уртасидаги ажралиш билан вужудга келган чукур низонинг турли томонларидир.

Нафакат сиёсат, балки маданият х,ам ушбу парчаланиш билан шаклланган. Чунки у факат пул х,акида уйлайдиган, кандайлигини х,али тарих билмаган, тижоратлашган ва х,исоб-китобли, энг очкуз цивилизацияни яратди. Машх,ур фош килувчи «Коммунистик манифест» билан келишиш учун марксист булиш шарт эмас: янги жамият «ки-шилар орасида яланFOч кизикишлар, шафкатсиз пулдан ташкари, ки-шилар орасида бошка х,еч кандай алокаларни колдирмади». Шахсий му-носабатлар, оилавий алокалар, севги, дустлик, куни-кушнилар ва х,амюртлар билан алокалар - барча-барчаси коммунистик худбинлик рух,ига сингиб кетди.

Маркс шахслараро муносабатлар-нинг бундай ноинсонийлашувини аниклаганда, мутлако х,ак эди;би-рок у мазкур жараённи капитализм-га аFдарганида нох,ак эди. Албатта, у кузатган ягона саноатлашган жамият шаклан капиталистик булган вактда ижод килган. Бугунги кунда социа-лизмга ёки кам даражада давлат-лашган социализмга асосланган, саноатлашган жамиятларнинг 50 йилдан ортик даврли тажрибасидан кей-

ин биз биламизки, тийиксиз бойиш хох,иши, тижорат жиноятчилиги ва инсонийлик муносабатларини факат иктисодий тушунчаларга келтириш фойдага йуналтирилган тизим моно-полияси х,исобланмайди.

Пуллар, товарлар ва нарсалар туFрисида кенг камровли Fамхурлик капитализмга х,ам, социализмга х,ам эмас, балки индустриализмга хосдир. Бу барча жамиятларда бозор эгалла-ган марказий ролнинг ифодасидир, бу ерда ишлаб чикариш истеъмол-дан алох,идалашган, х,ар бир инсон х,аётий э^тиёжларини кондиришга хизмат киладиган уз куникмаларига эмас, балки бозорга боFлик булади. Бундай жамиятда унинг сиёсий тар-кибидан катъи назар, нафакат ме^нат мах,суллари, балки ме^натнинг узи, FOялар, санъат х,амда инсон калби ^ам сотилади, сотиб олинади, савдо-сотик ва айирбошлаш буюми ^исобланади.

Уз чунтагига ноконуний олинган йиFимларни туплайдиган харидлар буйича Fарбдаги шерик муаллиф-лардан уларнинг ишларини нашр килишни маъкуллаш эвазига пора оладиган нашриётчидан ёки иши учун х,ак сифатида арок бутилкасини талаб киладиган сувсоздан х,еч кандай фарк килмайди. Факат пул эвазига ёзади-ган ёки чизадиган француз, британ ёки америкалик ёзувчи ёки рассом уз ижод эркинлигини дала-х,овли, муко-фот, янги машина ёки бошка такчил товарларни сотиб олиш имконияти каби иктисодий неъматлар эвазига сотадиган польяк, чех ёки совет ёзув-чиси ёки рассомидан фарк килмайди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

Бундай шаклдаги ишлаб чикариш ва истеъмол уртасидаги ажралиш -ичидан хосдир. Бозор ёки коммута-торнинг хакикий эхтиёжи - истеъмол-чи ва ишлаб чикарувчи уртасидаги алокани тиклаш, товарларни ишлаб чикарувчидан истеъмолчига етка-зиш - хокимиятни асослаш учун фой-даланилаётган нутк санъатларидан катъи назар, хаддан ташкари кат-та хокимият билан бозорни назорат килувчиларни зарурий тарзда ажра-тади. Барча саноатлашган жамиятлар ёки Иккинчи тулкин жамиятларининг аникловчи хусусияти булиб колган ишлаб чикаришнинг истеъмолдан бундай ажралиб колиши хатто биз-нинг калбимизга ва бизнинг шахс туFрисидаги тасаввурларимизга таъ-сир курсатди (7).

Феъл-атворга битимлар туплами сифатида карай бошладилар. Дустлик, кон-кариндошлик, ибтидоий ёки феодал мансубликка асосланган жами-ят урнига Иккинчи тулкин изидан хакикий ёки тахмин килинаётган шартномавий алокаларга асосланган цивилизация вужудга келди. Бугун-ги кунда хатто эркаклар ва аёллар-нинг никох шартномалари туFрисида гапирилмокда.

Шу билан бир вактда бу икки жихатлар - истеъмолчи ва ишлаб чикарувчи инсон шахсиятининг ик-кига булинишига олиб келди. Уша инсоннинг узи ишлаб чикарувчи сифатида оиласи, мактаб ва рахбарият билан ишда уз хохишларини чега-ралаш, интизомли булиш, назорат килинадиган, чегараланган, гапга кирадиган булиш учун, яъни киска

килиб айтганда, уз жамоаси уйинчиси булиш билан бир вактда, истеъмолчи сифатида уз хохишларини тезлик билан кондиришга, хисоб-китобли булишга караганда, купрок хаётни севишга, интизомдан кочишга, шах-сий коникиш олишга ургатилган, лунда килиб айтганда, мутлако бошка инсон этиб тарбияланди. Fарб мамла-катларида рекламанинг бутун ёнди-рувчи куввати истеъмолчини пулни карз олишга, качон хохлаганда, сотиб олишга, «хозир учиш, хакини кейин тулаш»га ундаган хамда шу тарика иктисодий механизмнинг харакатини куллаб-кувватлаган холда узининг ватанпарварлик бурчини бажаришга ургатган.

Жинсий тацсимланиш

Ва нихоят, Иккинчи тулкин жами-ятларида ишлаб чикарувчини истеъ-молчидан ажратган уша йирик пона мехнатнинг узини хам бу тушунчани ичидан иккита, тенг булмаган нав-ларга ажратди. Бу оилавий хаётга, жинсий шерикларининг ролига ва хар биримизнинг индивид сифатида ички хаётимизга катта таъсир курсатди. Саноатлашган жамиятлар оддий жинсий стереотипларидан бири - эркакларни уз йуналиши буйича «объектив» сифатида, аёлларни эса «субъектив» сифатида аниклайди. Агар бу ерда хам хакикат уруFлари бор булса, у холда у кандайдир кайд килинган биологик вокеликда эмас, балки куринмас пона рухий самараларида ётади.

Биринчи тулкин жамиятларида иш-ларнинг катта кисми дала ёки уйда бажарилган. Холбуки, барча катта

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

оилалар иктисодий ячейка сифатида биргаликда ишлаганлар, мах,сулотнинг катта кисми эса кишлоклар ёки феодал мулк-ерларининг ичкарисидаги истеъмолга мулжалланган. Ишдаги ва уйдаги х,аёт бир-бирларига кушилиб кетган эди. Шу боисдан х,ам х,ар бир кишлок, асосан, уз эх,тиёжларига мулжалланганда, дех,конларнинг бир жойда эришган муваффакияти бошка жойдагига х,еч канакасига боFлик булмаган. Хатто бир ишлаб чикариш ячейкаси ичида х,ам купчилик ишлов-чилар мавсум эх,тиёжларига боFлик равишда, касаллиги туфайли ёки уз танлови буйича уз вазифаларини ал-маштирган х,олда купгина вазифалар-ни бажардилар.

Индустрлашгача булган даврдаги мех,нат таксимоти жуда оддий булган. Бунинг окибатида Биринчи тулкин кишлок хужалиги жамоаларидаги мех,натнинг узаро боFликлиги паст да-ражаси билан тавсифланган. Англия, Франция, Германия ва бошка мам-лакатлар оркали тебранган Иккинчи тулкин ишни дала ва уйдан фабрика-га утказди х,амда узаро боFликликни янада юкори даражага кутарди. Эн-диликда иш жамоа саъй-х,аракатини, мех,нат таксимоти, турли фаолиятлар-ни мувофиклаштириш ва интеграция-лашни такозо эта бошлади. Ишнинг муваффакияти минглаб кенг таркалган кишиларнинг пухта режалаштирилган биргаликдаги хулк-атворига боFлик булиб, уларнинг купчилиги бир-бирларини ^атто танимаганлар х,ам.

Автомобиль корхонаси учун за-рур булган товар етказиб беришнинг кайсидир йирик пулат куйиш заводи

ёки шиша заводи томонидан бажа-рилмаслиги маълум вазиятларда бутун саноатни ёки минтака иктисодиётини камраб оладиган окибатларга эга булиши мумкин. Паст ва юкори узаро боFликлик даражасидаги ишлар урта-сидаги узгаришлар ролларнинг жид-дий низолашувига, жавобгарлик ва мукофотланишига олиб келди.

Масалан, корхоналарнинг эски мулкдорлари йук килинди, чунки уларнинг ишчилари масъулиятсиз эдилар: улар корхона самарадорли-ги х,акида кам бош котирардилар, айникса, керак булиб турганлари-да балик овига жунардилар, мада-ниятсизларча кунгилхушликка бе-рилдилар ёки арокхурлик килдилар. Хакикатан купчилик саноат ишчилари индустрлашган давр бошла-рида узаро боFликликнинг паст да-ражасига куниккан ва куп ёки кам даражада умумий ишлаб чикариш жараёнидаги ёки уларнинг «масъули-ятсизликлари» туфайли келиб чиккан муваффакиятсизликлар, бузилишлар, тузатиб булмас ишлардаги уз роли-ни тушунмаган кишлок фукаролари булганлар.

Бундан ташкари, уларнинг купчилиги арзимас иш х,аки олдилар, улар-да уз ишидан тулкинланишнинг кучли хо^иши мавжуд булмаган. Мех,натнинг мазкур икки тизимлари тукнашувида янги иш шакллари гуёки тантанали Fалаба козондилар. Янада купрок ишлаб чикариш заводлар ва идораларга утди.

Кишлок жойлари уз а^олисидан ай-рилди. Миллионлаб ишчилар узаро боFликликнинг юкори даражасида-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

ги тармокларнинг бир кисми булиб колдилар. Иккинчи тулкин иши Би-ринчи тулкин билан боFлик колок эски шаклни соя ортида колдириб кетди. Узаро боFликликнинг узига етарлилик устидан ушбу Fалабаси хеч качон булмаган, бирок охиригача тулик етказилган.

Факат бир жойда эски иш шакли уз жойида сабот билан турган. Бу жой уй булган. Хар бир уй биологик такрор ишлаб чикариш, болалар тарбиялаш ва маданий кадриятларни саклаш ва узатиш билан банд номарказлашган ячейка булиб колган. Агар оилада болалар булмаса ёки уларни тарбиялаш ва хаётга тайёрлаш муваффакиятсиз чикса, бу ёнида яшайдиган оилалар-даги вазифаларни бажаришда умуман акс этмади.

Бошкача айтганда, уй иши паст узаро боFликлик даражасига эга булган фаолликлигича колди. Уй бе-каси аввалгидек, катор хал килувчи вазифаларни амалга оширишда да-вом этди. У «ишлаб чикарди». Аммо у А сектор учун, яъни бозор учун эмас, балки уз оиласида фойдаланиш учун ишлаб чикарди. Шу боисдан, умуман айтганда, эр туFридан-туFри иктисодий фаолият билан шуFулланиш учун уйдан кетган, хотин одатда бил-восита хужалик ишларини бажарган холда кейинги уринга суриб куйилган.

Эркак тарихий нуктаи назардан, илFор иш шакли учун жавобгар-ликни уз зиммасига олган;аёл эса эски, колок мехнат шакли билан шуFулланишда давом этган. Эркак гуёки келажакка харакатланган, аёл

эса утмишда колиб кетган. Бундай таксимот шахсда ва ички хаётда аж-ралишни юзага келтирган. Фабрика ва идоранинг ижтимоий ёки жамоавий табиати, мувофиклаштириш ва интеграция зарурияти уз ортидан объектив тахлил ва объектив муносабат-ларга алохида эътиборни келтириб чикарган.

Болалигидан узаро боFликлик ду-нёсида силжишлари зарур булган корхонадаги уз ролига тайёрлан-ган эркаклар «объектив» булишга раFбатлантирилдилар. ТуFилганиданок репродуктив вазифани бажаришга, болалар тарбиялаш ва керакли уй иш-ларига, яъни куп даражада ижтимоий яккаланган холда амалга оширила-диган фаолиятга каратилган аёллар эса «субъектив» булишга ургандилар ва купинча уларни объективлик та-лаб килаётган кандайдир рационал тахлилий фикрлаш кобилиятидан махрум, деб хисобладилар (8).

Шу сабабли уй хужалигининг нис-батан яккаланганлигидан кетган аёллар узаро боFлик ишлаб чикаришга кушилганликларига ажабланма-

са хам булади. Купинча уларни аёл булишни тухтатганликда, совук, даFал ва объектив булиб улFайганликда айбладилар. Бундан ташкари, гар-чи эркаклар истеъмолчи, аёллар эса ишлаб чикарувчи хисоблансаларда, эркакларни ишлаб чикаришга, аёл-ларни эса истеъмолга хато ухшатиш туфайли эркак ва аёлларнинг жин-сий роли ва жинсий тафовут тасав-вурлари купрок кескин булиб колди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

Киска килиб айтганда, гарчи аёл-лар Иккинчи тулкин ер юзи буйлаб таркала бошлагунга кадар узок вакт кийналган булсаларда, «х,ар икки жинслар замонавий жанги»ни икки иш услуби уртасидаги низога кадар ва кейинрок - ишлаб чикариш ва ис-теъмолнинг ажралгунига кадар ку-затиш мумкин. Иктисодиётнинг пар-чаланиши х,ам жинсий ажралишни чукурлаштирди.

Шундай килиб, куринмас пона энди ишлаб чикарувчини истеъмол-чидан ажратиши билан унинг орти-дан катор чукур узгаришлар кириб келди: уларни бирлаштириш учун бозор пайдо булиши керак булди; янги сиёсий ва ижтимоий низолар юзага келди;янги жинсий роллар аникланди. Бирок бундай ажралиш куп нарсани билдирарди. У яна Иккинчи тулкин бутун жамиятига ухшаш тарзда х,аракатланиши, бир хил асо-сий талабларни кондириши зарур булганлигини х,ам англатарди. Фой-да ишлаб чикаришнинг максади х,и-собланадими ёки йукми, «ишлаб чикариш воситалари» ижтимоий х,исобланадими ёки хусусийми, бозор «эркин» х,исобланадими ёки «режали»ми, риторика капиталистик х,исобланадими ёки социалистикми х,еч кандай фарки булмаган. Модо-мики, мах,сулот бевосита фойдаланиш учун эмас, балки айирбошлаш учун мулжалланган экан, у иктисодий коммутатор ёки бозор оркали утиши керак экан, Иккинчи тулкиннинг маълум тамойилларига риоя килиниши за-

рур булади. Бу тамойиллар эндигина белгиланганидан барча саноатлашган жамиятлар яширин динамикаси яккол намоён булди. Бундан ташкари, Иккинчи тулкин типик кишилари кандай уйлашларини биз олдиндан кури-шимиз мумкин. Чунки бу тамойиллар Иккинчи тулкин цивилизацияси хулк-атвор кодлари мажмуини, асосий коидаларини мужассамлаштиради.

ХАВОЛАЛАР:

Учинчи боб

(1) Бозорнинг роли Поланининг асосий ишида мух,окама килинади. (2) Тлателолкодаги бозор майдони баён килинади. (3) Калампир билан савдо тарихи туради. (4) Броделдан х,авола. (5) к. Ишлаб чикариш ва истеъмол-нинг кушилиб кетиши туFрисида. (6) Истеъмолчининг ижтимоий ва сиёсий роли Гораций M. Каллен (Horace M. Ка11еп)нинг унутиб юборилган асари-да батафсил тадкик этилган. (7) Мен дустим Бертран де Жувунель (Bertrand de Jouvenel)дан х,ам ишчи, х,ам истеъ-молчи булган киши туFридан-туFри карама-карши рух,ий тузилишга эга булишига амал килаётганлиги учун миннатдорман. (8) Объективлик-субъективлик туFрисидаги FOя менда биринчи марта Зарецкийни (Zaretski) укигандан кейин пайдо булди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

ТУРТИНЧИ БОБ

КОДНИНГ ЕМИРИЛИШИ

Хар кандай цивилизацияда узининг яширин коди - унинг фаолияти барча сох,аларида акс этадиган кандайдир ягона режага ухшайдиган коидалар ёки тамойиллар тизими мавжуддир. Бутун ер юзи буйлаб индустриализм таркалиши билан унга хос булган ноёб ички режа кузга ташланади. У милли-онларнинг феъл-атворини режалаш-тирадиган олтита узаро боFлик тамойиллар тизимидан иборат. Табиий равишда ишлаб чикариш ва истеъмол уртасидаги ажралишдан усиб чиккан бу тамойиллар инсон х,аётининг барча жих,атларига - жинсий муносабатлар ва спортдан тортиб, то иш ва уруш-ларга кадар таъсир курсатади. Бугунги кунда бизнинг мактабларимиз, бизнес ва давлатлардаги купчилик ках,рли низолар ^акикатда айнан мазкур олтита тамойилларда мужассамлашган. Шу боисдан Иккинчи тулкин одамла-ри табиий равишда улардан фойда-лансалар ва х,имоя килсалар, Учинчи тулкин одамлари уларни чакирувга чорлайдилар ва уларга ташланадилар. Аммо олдинга илгарилаб кетмаймиз.

Стандартлаштириш

Иккинчи тулкиннинг бу тамойилла-ридан энг танишроFи стандартлаштириш х,исобланади. Барчага маълумки, саноатлашган жамият миллионлаб бир хилдаги мах,сулотларни ишлаб чикаради. Бирок бозорнинг ах,амияти ошиб борган пайтдан «кока-кола» идишини, электр лампочкалари ва узатиш мосламаларини шунчаки стан-

дартлаштириб колмаганлигимизни, балки айнан шу тамойилларни куплаб бошка нарсаларга х,ам куйганлиги-мизни факат камчилик англаб етди. Асрлар давомида Америка телефон ва телеграф компанияси (АТ & Т)ни гигантга айлантирган Теодор Вайль бу FOян ин г мух,имлигини биринчи булиб аниклаганлардан биридир1 (1). 1860-йилларнинг охирларида темир йулда почта хизматчиси булиб ишла-ган Вайль хатлар олувчига х,ар доим х,ам бир хил йул билан етиб келмай-ди, дейди. Почтадан коплар у ёкка ва оркага саёх,ат килиб юрган х,амда купинча улар мулжалланган жойга етиб бориши учун х,афталар ёки ой-лар талаб килинган. Вайль почтани етказишни стандартлаштириш FOя-сини таклиф килди ва почта хизмати-да инкилобий узгаришларни амалга оширишга ёрдам берди: бир жойга кетаётган барча хатлар бир йул билан етказилади. Натижада «АТ & Т»га асос солган х,олда у х,ар бир амери-калик уйига бир хил телефон аппара-тини куймокчи булди. Вайль нафакат телефон аппарати ва унинг барча ун-сурларини, балки бизнес ва «АТ & Т» бошкаруви билан боFлик тартибот-ларни х,ам стандартлаштирди. 1908 йилдаги рекламалардан бирида унинг компанияси «ускуналар, телефон ли-ниялари ва изоляцияланган трубалар тайёрлашда х,амда ишлаш усуллари ва х,укукий масалаларда» тежамкорликни таъминлайдиган «стандартлаштириш клиринг-хаузи («х,исоб палатаси»)» афзаллигини исботлаб, кичик теле-

1 Куп миллатли «АТ & Т» ни Халкаро телефон ва телеграф корпорацияси билан чалкаштирмаслик лозим (муаллиф изох,и).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

фон компанияларини ютиб юбораёт-ганлигини каршилайди. Вайль Иккин-чи тулкин шароитида муваффакият козониш учун «юмшок технология-лар» ("software") (яъни маъмурий тартиблар ва тартиботлар) «каттик технологиялар» ("hardware") билан биргаликда стандартлаштирилиши ке-раклигини тушунди. Вайль саноатлаш-ган жамият киёфасини шакллантир-ган Буюк стандартлаштирувчилардан бири булган.

Бошка жамоат арбоби Фредерик Уинслоу Тейлор1* ишлаб чикариш муаммоларига эътибор каратди ва мех,натни ишчи томонидан амалга оширилаётган х,ар бир кадамни стан-дартлаштириш оркали илмий ташкил килиш мумкин, деб х,исоблади (2). Асримизнинг биринчи ун йилликла-рида Тейлор х,ар бир алох,ида ишни бажаришнинг битта энг яхши (стан-дартлашган) усули, битта энг яхши во-ситаси (стандартлашган) х,амда уни якунлашнинг белгиланган вакти (стандартлашган) мавжуд, деган карорга келди.

Шу каби фалсафа билан курол-ланган Тейлор жах,он менежменти-нинг етакчи устозига айланди. Уша вактларда ва кейинрок уни Фрейд, Маркс ва Франклин2* билан таккослай бошладилар. Мех,нат самарадорлиги, ишбай ишни ташкил килиш ва меъёр-лаштириш чизмалари буйича мутахас-сисларга эга булган тейлоризм ихлос-мандлари орасида уз ишчиларидан

Фредерик Тейлор (1856-1915) - тейлоризм, мех,нат х,аракатларини рационаллаштириш тизи-ми асосчиси.

2 Бенджамин Франклин (1706-1790) - америка-лик мутафаккир, олим, иктисодчи ва сиёсий ар-боб.

унумдорликнинг охирги томчисини сикиб олишга уринаётган капиталис-тик хизматчилар бор эди. Тейлоризм-ни коммунистлар х,ам шундай х,аяжон билан кабул килдилар. Дарх,акикат, Ленин Тейлор усулларини социалис-тик ишлаб чикаришда жорий этишга муваффак булди. Биринчи навбатда, саноатлаштирувчи ва факат иккинчи уринда коммунист булган Ленин х,ам стандартлаштиришнинг жонкуяр та-рафдорларидан булган.

Иккинчи тулкин жамиятларида ёл-лаш ва мех,нат тартиботлари усиб бораётган тезликда стандартлашти-рилди. Стандарт тестлар, айникса, давлат хизматида яроксиз кишилар-ни аниклаш ва бартараф этиш учун кулланилди. Саноатнинг барча тар-мокларида иш х,аки, кушимча им-тиёзлар, овкатланиш танаффуслари, байрамлар ва шикоятларни узатиш тартиблари х,ам меъёрлаштирилди. Ёшларни мех,нат бозорига чикишга тайёрлаш учун таълим буйича мута-хассислар махсус дастурларни ярат-дилар. Бинет ва Терман интеллектуал даражани аниклаш учун стандарт тестларни ишлаб чикдилар (3). Мак-таб аттестацияси, кабул тартиботла-ри ва аккредитациялаш коидалари сох,асида шу тарзда стандартлашти-риш олиб борилди. Мукобил тан-лов имкониятини берадиган тестлар таркалди. Уша вактлардан бошлаб, масс-медиа киёфаларнинг стандарт-лаштирилган тизимларини таркатди ва миллионлаб кишилар бир хил рек-ламани, бир хил янгиликни, бир хил х,икояларни укидилар.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

Марказий х,укумат томонидан ом-мавий коммуникация воситалари таъсири билан бириккан х,олда кам-чиликлар тилларининг бостирилиши мах,аллий ва минтакавий шевалар-нинг ва х,атто валлий ва эльзасс каби тилларнинг х,ам амалда тулик йуколиб кетишига олиб келди. «Стандарт» америка, инглиз, француз ва рус тиллари «ностандарт» тилларни сикиб чикарди ва уларнинг урнини эгаллади (4).

Мамлакатнинг турли кисмлари х,амма жойда таркалган намунали газ станциялари, афиша ва уйлар каби мутлако бир хил киёфага кира бошла-ди. Стандартлаштириш тамойили кун-далик турмушнинг барча жих,атларига уз мух,рини босди. Саноатлаштириш-нинг янада чукуррок даражасида улчов ва OFирликларни стандартлаштириш зарур булди.

Францияда индустриализм асри кир-ганлигидан дарак берган француз инкилобининг биринчи х,ужжатлари-дан бири - индустрлашгача булган Европа учун одатдаги булган улчов бирликларининг аклбовар килмас чалкашликларини улчов тизими ва янги календарь билан алмаштиришга уриниш булди (5). Ягона улчов тизими Иккинчи тулкин туфайли бутун дунё буйлаб таркалди.

Бундан ташкари, агар оммавий иш-лаб чикариш механизмлар, мах,сулот ва жараёнларни стандартлаштиришни талаб килган булса, OFишларсиз кен-гайиб бораётган бозор пул ва х,атто нархларни х,ам тегишли стандартлаштиришни талаб килди. Тарихий жих,атдан пуллар банклар ва алох,ида кишилар, х,атто кироллар томонидан

чикарилди. Хатто XIX аср охирла-рида х,ам хусусий тарзда муомалага чикарилган тангалар Кушма Штатлар-нинг айрим туманларида ишлатил-ган; Канадада бу амалиёт 1935 йил-га кадар сакланиб колди (6). Бирок аста-секин саноатлаштириш йулида турган халклар ^ар кандай нодавлат пул муомаласини тугатдилар ва уз мамлакатларида ягона стандартлаш-ган пул тизимини киритишни амалга оширдилар.

Бундан ташкари, саноатлашган мам-лакатларда харидорлар ва сотувчилар орасида XIX аср охирларига кадар асрлар давомида ёритилган Копира бозорининг нарх туFрисидаги най-ранглари билан савдо килиш анъа-налари сакланиб колган эди. 1825 йилда Шимолий Ирландиядан ёш мигрант Э.Т.Стюарт Нью-Йоркка келди; у атторлик дуконини очди ва х,ар бир ма^сулотга кайд килинган нархларни киритиб, харидорларни х,ам, ракобатчиларни ^ам хижолатга солиб куйди. Бундай ягона нархлар сиёсати -нархларни стандартлаштириш сиёсати Стюартни уша вактлардаги бозор киролларидан бирига айлантирди ва оммавий таксимотни ривожланти-ришнинг асосий тусикларидан бири-ни бартараф килди (7).

Колган турли фикрлиликларга карамасдан, Иккинчи тулкин илFор мутафаккирлари стандартлаштириш-нинг самарадорлиги туFрисида ягона фикрни ажратиб курсатдилар. Шун-дай килиб, Иккинчи тулкин стандартлаштириш тамойилини OFишларсиз куллаш оркали тафовутларни йукотиб юборди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

Ихтисослаштириш

Иккинчи тулкиннинг барча жами-ятларида таркалган Иккинчи буюк тамойили - ихтисослаштиришдир. Чунки Иккинчи тулкин тилдаги, буш вакт ва яшаш тарзидаги тафовутлар-ни канчалик куп текисласа, мех,нат сох,асидаги тафовутларга шунчалик куп мух,тожлик сезди. Уларни кучай-тирган х,олда Иккинчи тулкин янгит-дан Тейлор услуби буйича дех,конни, вактинчалик ва малакасиз «устаси фаранг»ни - битта-ягона вазифа-нигина бажарадиган, тор мутахас-сис ва ишчига алмаштирди. 1720 йилдаёк «Шаркий Хиндистон савдо-си ютуклари» туFрисидаги Британия х,исоботида ихтисослаштириш ишлар-ни «кам вакт ва куч йукотишлар» би-лан бажариш имконини бериши мум-кинлиги кайд этилди (8). 1776 йилда Адам Смит1 узининг «Халклар бойли-ги» номли асарини «ишлаб чикарувчи кучлар сох,асидаги буюк такомил-лаштириш ... мех,нат таксимоти билан боFлик булса керак»лигини баралла эълон килиш билан бошлайди.

Смитда классик туFноFич мануфак-турасининг тавсифи мавжуд. У эски намунадаги бир ишчи барча зарурий операцияларни шахсан узи бажариб, кунига атиги бир сиким - йигирмата-дан ортик булмаган ва эх,тимол, бит-тадан куп булмаган туFноFич ишлаб чикариши мумкин, деб ёзади. Бунга карама-карши уларок, Смит уларга кириб келган, туFноFич ясаш учун за-рур булган 18 та турли операциялар

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1* Адам Смит (1723-1790) - шотланд иктисодчиси ва файласуфи. «Халклар бойлигининг табиати ва сабаблари туFрисида тадкикот» (1776) асарининг муаллифи.

х,ар бири бор-йуFи бир ёки иккита операцияни амалга оширадиган 10 та ишчи-мутахассислар томонидан ба-жариладиган «мануфактория»ни тав-сифлайди. Улар биргаликда кунига 48 мингта - х,ар бир ишчи 4800 тадан ортик туFноFични ишлаб чикаришлари мумкин (9).

XIX асрга келиб, ишлаб чикариш янада купрок фабрикалар томонига силжиганда, туFноFичлар тарихи яна ва яна янгитдан каттарок куламларда такрорланди. Мос равишда, ихтисослаштириш нархи х,ам усди. Индустриализм танкидчилари юкори их-тисослашган такрорланадиган мех,нат аста-секин ишловчини ноинсоний-лаштиради, деган айбловни илгари сурдилар.

Генри Форд «Т модели»да ишлаб чикаришни бошлаган пайтга келиб, 1908 йилда бир буюмни тайёрлаш учун энди 18 та эмас, балки 7882 та турли операциялар талаб килинди. Форд узининг автобиографияси-да бу 7882 та ихтисослашган ишлар-дан 949 таси учун «кучли, соFлом ва жисмоний жих,атдан амалда мукам-мал эркаклар» талаб килинганлигини, 3338 таси учун «одатдаги» жисмо-ний кучга эга булган эркаклар ке-рак булганлигини, колган купчилик кисмини эса «аёллар ёки усмирлар» бажаришлари мумкинлигини кайд эта-ди ^амда «биз 670 та оёксиз, 2637 та бир оёкли, иккита кулсиз, 715 та бир кулли ва 10 та кузи кур эркаклар томонидан бажарилиши мумкинлигини аникладик», деб совукконлик билан давом эттиради (10). Кискасини айтганда, ихтисослашган ме^нат учун

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

барча инсонлар эмас, балки унинг факат бир кисми талаб килинади. Хаддан ташкари ихтисослаштириш кандай шафкатсизликларга олиб бо-риши мумкинлигига шундай яккол да-лил келтириш мумкин.

Бирок танкидчилар капитализм-га аFдараётган амалиёт социализм-нинг х,ам узвий белгиси булиб колди. Шу боисдан Иккинчи тулкин барча жамиятлари учун хос булган за-рурий мех,нат ихтисослашуви ишлаб чикаришни истеъмолдан ажратишда уз асосларига эга. Мех,нат департа-менти 1977 йилда бирхиллаштирила-ётган 20 мингта турли мутахассислик-лар руйхатини чоп эттирган Япония ёки Кушма Штатлардаги каби СССР, Польша, Шаркий Германия ёки Венг-рияда х,ам бугунги кунда ишлаб чи-килган ихтисослаштиришсиз уз фабри-каларининг ишлашларини таъминлаб булмайди (11).

Бундан ташкари, х,ам капиталис-тик, х,ам социалистик саноатлаш-ган давлатларда ихтисослаштириш касбга йуллашнинг кучайиши билан бирга борди. Хар доим мутахассис-ларнинг кайсидир гурух,и учун эзотерик билимларни монополлаштириш ва янгиларни уз сох,асига куймаслик имконияти пайдо булганда, алох,ида касблар вужудга келди. Иккинчи тулкин таркалиши билан билимларни сакловчи ва мижозлар уртасида улар-ни ишлаб чикарувчилар ва истеъмол-чиларга кескин ажратган х,олда бо-зор гуёки понага кокилгандек каби кокилди.

Шу тарика, Иккинчи тулкин жа-миятларида саломатлик беморнинг

узи х,акида окилона Fамхурлиги на-тижаси сифатидаги карашга нисбатан (яъни узи учун мах,сулот) купрок ши-фокор ва соFликни саклаш мансаб-дори томонидан таклиф килинаётган мах,сулот сифатида карала бошланди. Таълим мактабда укитувчи томонидан «ишлаб чикарилади» ва укувчилар томонидан «истеъмол килинади», деб тахмин килинди. Кутубхоначидан тор-тиб, сотувчиларгача турли-туман фао-лиятлар билан бирлашган кишилар гурух,лари узларини профессионаллар деб аташ х,амда мазкур мутахассис-ликка кабул килиш стандартлари, нар-хи ва шартларини белгилаш х,укукини баралла талаб кила бошладилар.

АКШ нинг мех,нат буйича Федерал комиссияси раиси Михаэл Перчукка мувофик, «бизнинг маданиятимизда бизни «мижозлар», деб атайдиган ва бизга «эх,тиёжларимиз» х,акида гапи-риб берадиган профессионаллар шу кунгача етакчилик киладилар. Хатто Иккинчи тулкин жамиятларидаги сиё-сий мослашиш х,ам касб х,исобланади.

Ленин исботлаб берганидек, оло-монлар профессионаллар ёрдами-сиз инкилобни амалга ошира олмай-дилар. У «инкилобчиларни ташкил килиш» зарурлигини таъкидлади, унга аъзолик «касби» «инкилобчилар кас-би билан» чекланган (12). Коммунист-лар, капиталистлар, маъмуриятчи-лар, таълим ходимлари, рух,онийлар ва сиёсатчилар мух,итида Иккинчи тулкин умумий менталликни ва тор доирадаги мех,нат таксимотига умумий интилишни х,осил килди. 1851

V т— V Л ^ /"" V

йилда Биллур саройда булиб утган Буюк Кургазмада шах,зода Альбертга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

ухшаб, улар ихтисослаштириш «ци-вилизациянинг х,аракатлантирувчи кучи» х,исобланишига ишондилар.

Буюк Стандартлаштириш ва Буюк Ихтисослаштириш кулни-кулга бериб марш килди.

Синхронлаштириш

Ишлаб чикариш ва истеъмол урта-сида кенгайиб бораётган ажралиш Иккинчи тулкин кишиларининг вактга муносабатига х,ам узгартиришлар ки-ритди. Бозорга боFлик булган тизимда гуёки режалаштириладиган ёки эркин бозорлигидан катъи назар, вакт пулга тенглаштирилади. Кимматбах,о маши-наларга тухтаб колишга имкон бер-маслик лозим, улар уз ритми буйича ишлайверсинлар. Бу саноатлашган цивилизациянинг учинчи тамойили булган синхронлаштиришни вужудга келтиради.

Хатто кадимий жамиятларда х,ам мех,нат вакт жих,атдан пухта ташкил килинган. Харбийлар - овчилар одат-да уз улжасини ушлаш учун бирга-ликда ишлашган. Баликчилар эшкак эшишда ёки турни тортиб олишда уз кучларини мувофиклаштирганлар. Куп йиллар олдин Жорж Томсон кандай килиб турли мех,нат эх,тиёжлари халк кушикларида акс эттирилиши мум-кинлигини курсатиб берган. Эшкакчи учун бирор «О-оп!» кабилидаги икки буFиндан иборат оддий товушлар би-рикмаси билан белги куйилган. Иккинчи буFин энг куп куч сарфлана-ётган х,олатни курсатади, биринчиси эса тайёрлов боскичи билан боFлик булган. У кайикларни тортиб олиш эшкак эшишга караганда, OFиррок,

«шунинг учун х,ам кучларни зур бериш катта вакт ораликларини эгаллашини» таъкидлайди. Куриб турганимиздек, кайикларни тортиб олиш билан бир-га борадиган «Хо-ли-хо-хуп!» Ирландия x1айкириFи охирги кучларга узок тайёрланиш билан боFлик (13).

Иккинчи тулкин машиналашган ишлаб чикаришни киритмагунгача ва ишчилар кушик куйламагунларига кадар кучларни бу тарика синхронлаштириш, умуман, чекланган ва та-биий булган. У мавсумий ритмлар ёки биологик жараёнлар билан, ер айла-ниши ва инсон юрак уришлари билан боFлик булди.

Иккинчи тулкин жамияти машина ритмларига мурожаат килди. Фабрика ишлаб чикаришининг таркалиши, машина ва механизмлар юкори киймати ^амда ме^нат жараёни унсурларининг узвий узаро боFликлиги пухта ва аник синхронлаштиришни такозо этди. Агар завод ишчиларининг бир гурух,и уз вазифаларини х,ал килишда кечик-салар, ундан кейинги бошка гуру^лар янада кеч коладилар. Шу тарика кишлок хужалиги жамоаларида ^еч качон катта роль уйнамаган пунктуал-лик ижтимоий зарурият булиб колди ва биргаликда х,ар хил турдаги соат-ларга таркала бошлади.

1790-йилларга келиб, улар Буюк Британияда мутлако оддий нарсага айланди. Уларнинг таркалиши инг-лиз тарихчиси Э.П.Томпсон айтгани-дек, «айнан саноат инкилоби катта синхронлаштиришни талаб килган пайтдан бошланди» (14). Саноатлашган мамлакатларда болалар жуда ёшлик чоFидан вактни аниклашга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

ургатилгани тасодиф эмас. Мактаб укувчилари мактабга к1унFирок1 ча-лиш учун келишга мажбур булишган, чунки бунинг натижасида улар доимо фабрика ёки хизматга аник гудок вактида келишга урганишган. Ишларнинг давомийлиги вактларда х,исобланган ва секунд улушларигача аниклик билан улчанган, кетма-кет боскичларга булинган. «Туккиздан бешгача» ифодаси миллионлаб иш-ловчилар учун вакт доираларини бел-гилаб куйди.

Синхронлаштириш иш х,аётигагина тортилиб колмади. Иккинчи тулкин барча жамиятларида фойда ёки сиё-сий тасаввурларидан катъи назар, ижтимоий х,аёт х,ам вактга боFлик булиб колди ва машиналар талабла-рига мослашадиган булди. Маълум соатлар буш вакт учун юритилган. Стандарт узунликдаги таътиллар, бай-рамлар ёки ках,ва ичиш танаффуслари мех,нат жадвалига киритилди. Болалар укув йилини бир хил вактда бошлаб, бир хил вактда тугатдилар. Касалхо-налар уз беморларини бир вактда нонушта килишга ундадилар. Транспорт тизимлари соат тик х,олатга кел-ганда тебраниб туради. Радиода иш-ловчилар махсус вакт ораликларида, масалан, «prime ^те»да (яъни радио олдида энг куп сонли тингловчи-лар булган кулай вакт) кунгилочар дастурларни жойлаштирдилар. Хар кандай бизнес узининг тик соатларига ёки унинг мол етказиб берувчилари ва таксимловчилари билан синхрон-лаштирилган мавсумларга эга булди. Синхронлаштириш сох,асида фабрика диспетчерлари ва табелчиларидан

тортиб, то автойул полицияси ва хро-нометристларига кадар мутахассислар пайдо булди.

Айрим кишилар янги саноатлашган тизимда вактга нисбатан каршилик курсатдилар. Бу ерда жинслар урта-сида х,ам тафовутлар куринди: Иккинчи тулкинда иштирок этганлар, асосан, эркаклар купинча соатга карайдилар. Иккинчи тулкин даври эркаклари уларнинг аёллари вактга карамасдан, доимо уларни кутишга мажбур килишлари, жуда узок вакт кийинишлари, доимо учрашувларга кечикиб келишларидан арз килганлар. Одатда, узаро боFланмаган уй ишлари билан банд аёллар камрок механик ритмларда ишлайдилар.

Шу хилдаги сабабларга кура, шах,ар ах,олиси кишлок ах,олисига паст назар билан караб, уларга нисбатан калтафах,м, секин уй юритадиган ва ишонишга арзимайдиган кишилар си-фатида карашга мойилдирлар. «Улар вактида келмайдилар! Улар белгилан-ган вактда келишларини х,еч качон билмайсан». Бу турдаги шикоятлар-нинг сабабларини бевосита ошган узаро боFликлик ва узаро тобеликка асосланган Иккинчи тулкин мех,нати х,амда уй ва далада жамланган Би-ринчи тулкин мех,нати уртасидаги фаркларда келтириш мумкин. Иккинчи тулкин етакчилик килганда, х,атто х,аётнинг чукур ва яширин томон-лари саноатлашган ритмик тизимга кушилган. Кушма Штатларда ва Совет Иттифокида, Сингапур ва Швеция-да, Франция ва Данияда, Германия ва Японияда - х,амма жойда оилалар бир вактда уйкудан турдилар, бир вактда

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

овкатландилар, ишга бордилар, иш-ладилар, уйга кайтдилар, уйкуга ёт-дилар, ухладилар ва х,атто севги билан куп ёки кам мувофикликда шуFулландилар. Чунки бутун цивилизация умуман, стандартлаштириш ва ихтисослаштиришга кушимча сифати-да синхронлаштиришдан фойдаланди.

Концентрациялаш

Бозорнинг усиши Иккинчи тулкин цивилизациясининг яна бир конуни - концентрациялаш (бир ерга туплаш, йиFиш) тамойилини бошлаб берди. Биринчи тулкин жа-мияти кенг таркалган энергия ман-балари х,исобига амал килди. Иккинчи тулкин жамияти табиий ёнилFи юкори даражада концентрациялаш-ган зах,ираларига амалда оммавий ра-вишда боFлик булади. Бирок Иккинчи тулкин нафакат энергияни, балки ки-шиларни кишлок жойлардан кучирган ва уларни йирик урбанизациялаш-ган марказларга жойлаштирган х,олда ах,олини х,ам концентрациялади.

У мех,нат фаолиятини х,ам концентрациялади. Агар Биринчи тулкин жа-миятларида кишилар уйда, кишлокда, далада биргаликда ишлаган булсалар, у х,олда Иккинчи тулкин жамиятла-ридаги мех,нат фаолиятининг кат-та кисми минглаб ишловчилар бир том остида йиFилган фабрикалар билан боFлик булди. Иккинчи тулкин нафакат энергия ва мех,натни концентрациялади. Стэн Коэн Англиянинг «New Society» («Янги жамият») деб номланган социологик журналида-ги маколасида айрим истиснолар билан индустриализм вужудга келгунга

кадар «уйлар ёки уз кариндошлари билан кучсиз булиб колдилар; жино-ятчилар жаримага, жисмоний жазога тортилдилар ёки бир ах,оли пунктидан бошкасига х,айдалдилар; юраги касал-лар агар улар ночор булсалар, жамоа-лар куллаб-кувватлаши билан оилала-ри тарафидан бокилдилар», деб кайд этади (15). Киска килиб айтганда, бу барча гурух,лар бутун жамоа буйлаб таркалган. Индустриализм бу вазиятга инкилобий узгаришларни олиб кир-ди. XIX асрнинг бошлари Буюк Инкар-церация (эркинликдан мах,рум килиш) даври билан номланиши мумкин булиб, бунда жиноятчиларни биргаликда х,айдадилар ва камокхоналарга жойлаштирдилар, рух,ий касалларни х,айдадилар ва аклдан озганлар уй-ларига жойлаштирдилар, болаларни йиFдилар ва мактабларга жойлаштирдилар, ишчиларни эса фабрика-ларга жойладилар. Концентрация яна капиталлар х,аракати сох,аларида х,ам кечди, шунинг учун Иккинчи тулкин цивилизацияси йирик корпо-рацияларни, бундан ташкари, трест-лар ёки монополияларни х,ам юзага чикарди. 1960 йилларнинг урталарига келиб, Кушма Штатлардаги автомобиль компанияларининг «Катта учлиги» Америка автомобиллари-нинг 94% ини ишлаб чикарди. Гер-манияда туртта компания - «Фольксваген», «Даймлер-Бенц», «Опель» (GM) ва «Форд-Верке» биргаликда бутун мах,сулотнинг 91% ини ишлаб чикарди; Францияда «Рено», «Ситроен», «Симка» ва «Пежо» амалда бутун 100% мах,сулотни яратдилар. Италия-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

да биргина «Фиат» барча автомобил-ларнинг 90% ини ишлаб чикарди (16).

Кушма Штатларда алюминий, пиво, тамаки ва тайёр нонушталарнинг 80% дан ортикроFи шу сох,ада иш-лайдиган туртта ёки бешта компания томонидан ишлаб чикарилди (17). Германияда бутун сувок плиталари ва буёкларнинг 92%и, фотоплёнка-ларнинг 98%и, саноат тикув маши-наларининг 91%и туртта компания ёки бу тоифалардан х,ар бирининг бир оз купрок сонли компанияла-ри томонидан ишлаб чикарилди (18). Юкори концентрациялашган ишлаб чикаришлар руйхатини яна давом эт-тириш мумкин.

Социалистик ишлаб чикариш таш-килотчилари х,ам ишлаб чикаришни концентрациялашнинг «самара-

дорлиги»га ишонган эдилар (19). Хакикатан х,ам, куплаб марксча идео-логлар капиталистик мамлакатлар-да давлат назорати остида саноатни узил-кесил оммавий концентрация-лаш йулида зарурий кадам сифати-да ишлаб чикаришни концентрация-лашни яхши карши олдилар. Ленин барча фукароларни бир йирик «синдикат - бутун давлат» ишчи ва хиз-матчиларига айлантириш» туFрисида айтиб утган (20). Ярим аср утиб, совет иктисодчиси Н.Лелюхина «Вопросы экономики»да «СССР бутун дунёда энг куп концентрациялашган ишлаб чикаришга эга»лигини эътироф эта олди (21). Энергия, ах,оли, мех,нат фаолияти, таълимда булгани каби иктисодиётни ташкил килишда х,ам Иккинчи тулкин цивилизациясига хос концентрациялаш тамойили Москва

ва Fap6 уртасидаги исталган FOявий тафовутларга Караганда жуда чукур, х,акикатда бирмунча чукуррок кириб борди.

Максималлаштириш

Ишлаб чикариш ва истеъмол уртасидаги фарк Иккинчи тулкиннинг барча жамиятларида хиралашган «макрофилия» (йирик нарсалар-га ружу куйиш) касаллигини - кат-та улчов ва доимий усишга техасча эх,тирос турини вужудга келтирди. Агар узок давом этадиган фабрикадаги ишлаб чикариш жараёнлари мах,сулот бирлиги нархларининг пасайиши-га олиб келиши туFри булса, шу каби куламнинг ошиши бошка фаолият сох,аларида х,ам тежамкорликни кел-тириб чикариши мумкин. «Катта» сузи «самарали» сузининг синоними, максималлаштириш эса бешинчи таянч тамойил булди. Шах,арлар ва халклар юкори осмонупар бинолар, йирик туFOнлар ёки жах,онда энг кенг гольф уйини майдончаларига эгалиги билан Fурурланганлар.

Бундан ташкари, катта улчовлар усиш натижаси х,исобланар экан, саноатлашган давлатлар, корпорация-лар ва бошка ташкилотлар узлуксиз усиш FOяларини мутаассибларча ил-гари сурувчиларга айландилар. Япон ишчилари ва Мацусита электр ком-панияси (Matsushita Electric Company) ходимлари х,ар куни куйидагиларни жур булиб такрорладилар: «Мах,сулот-ни купайтириш учун барча кулдан келган ишни килиш, товарларимиз-ни бутун дунё одамларига чексиз ва доимий тарзда етказиб бериш оркали

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

фавворадан отилиб чикаётган сув каби Ус, ишлаб чикариш! Ус! Ус! Ус! УЙFунлик ва самимийлик» Мацусита электрик!» (22).

1960 йилда Кушма Штатларда анъанавий саноатлаштириш дав-ри тугалланди ва Учинчи тулкин узгаришларининг дастлабки белги-лари сезила бошланди. Бу мамла-катдаги 50 та йирик саноатлашган корпорациялар улардан х,ар бири уртача 80 минг кишига иш такдим киладиган куламларга кадар усди. Биргина «Женерал моторс» (General Motors) 595 минг кишига иш берди, Вайлнинг «АТ&Т» компанияси 736 минг эркак ва аёлларни ишга ёлла-ди. Бу уша йиллардаги оила аъзолари 3 кишидан иборат булган шароитда 2 миллиондан ортик кишилар бит-та компанияда фаолият юритган. Вашингтон1* ва Гамильтон2** Америка миллатини ташкил килган даврдан бу мамлакат бутун ах,олисининг ярмига тенг микдорининг иш х,акига боFлик булишини билдиради (шу пайтдан «АТ&Т» янада йирикрок х,ажмларда катталашди. 1970 йилга келиб, унда 956 минг киши ишлади, яна 136 минг ишчилар 12 ойлик муддатга ёллан-дилар (23)). Америкаликлар, умуман, гигантизмга тортилган булсаларда, «АТ&Т» бунда алох,ида х,олат булган.

Бирок макрофилия - бу умуман, америкаликлар монополияси эмас. Францияда 1963 йилда 1400 та фирма - барча компанияларнинг ати-

^ Жорж Вашингтон (1732-1799) - АК,Ш нинг би-ринчи президенти.

2** Александр Гамильтон (1757-1804) - феде-ралистлар партиясининг етакчиси, 1789 йилдан Ж.Вашингтон х,укуматида молия вазири.

ги 0,25%и бутун ишчи кучининг 38% ини ёлладилар (24). Германия, Буюк Британия ва бошка мамлакат-лар х,укуматлари бу х,ол уларга Америка гигантлари билан ракобатда ёрдам беришига ишонган х,олда, бошкарувчиларни янада каттарок компаниялар ташкил килишга фаол ундадилар.

Куламларни бундай максималлаш-тириш фойдани максималлаштириш-нинг оддий ифодаси булмаган. Маркс «саноат курилиши куламларининг усишини» «ишлаб чикарувчи куч-ларнинг янада ривожланиши» билан боFлаган. Ленин, уз навбатида, «йирик корхоналар, трестлар ва синдикатлар оммавий ишлаб чикариш технология-сини юкори ривожланиш даражаси-га кутарган»лигини исботлади. Унинг Октябрь инкилобидан кейин хужалик сох,асидаги биринчи фармойиши кам сонли йирик ишлаб чикариш бирлик-лари куринишида Россия иктисодий х,аётини бирлаштиришдан иборат булган. Сталин янада каттарок дара-жада энг юкори куламга интилган ва янги улуFвор лойих,аларни - Магни-тогорскдаги пулат куйиш мажмуаси, «Запорожстал», Балхашдаги мис эри-тиш заводи, Харьков ва Сталинградда-ги транспорт заводлари курилишини амалга оширди. У мазкур Америка корхонаси канчалик катталиги билан кизикди ва сунгра ундан х,ам каттарок курилишларни олиб борди (25).

Доктор Леон М.Херман узининг «Совет иктисодий режалаштириши-да гигантизмга сиFиниш» номли ки-тобида: «СССР нинг х,акикатда турли минтакаларида мах,аллий сиёсатчилар

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

«дунёда энг йирик лойих,алар» пой-гасига жалб килиндилар», деб ёза-ди. 1938 йилда Коммунистик партия «гигантомания»га карши курашди, бирок муваффакиятсизликка учради. Хатто бугун х,ам совет ва Шаркий Европа коммунистик етакчилари Хер-ман томонидан «катта улчовларга эх,тирос», деб номланган х,одисанинг курбонлари х,исобланадилар.

Куламнинг мутлак ролига булган шу каби ишонч Иккинчи тулкиннинг «самарадорлик» табиати туFрисидаги тасаввурларининг торлигидан келиб чикади. Бирок индустриализм мак-рофилияси бир заводлар доираси-дан анча узоклашди. У куплаб турли-туман маълумотларни ялпи миллий мах,сулот (ЯММ) деб номланган бир статистик курсаткичда бирлашти-ришда ифодасини топиб, иктисодиёт «х,ажми»ни у томонидан яратилган товарлар ва хизматлар кийматини кушиш йули билан улчайди.

Иккинчитулкин иктисодчиларининг бу воситасида камчиликлар куп. ЯММ нуктаи назаридан мах,сулот шаклининг кандайлиги - озик-овкат буладими, таълим ва соFликни саклаш ёки х,арбий кУPOл-яроFми, ах,амияти йук. Уй куриш учун х,ам, уни бузиш учун х,ам бригадаларни ёллаш ЯММ га кушилади, гарчи би-ринчи вазиятда фаолият турар-жой фондини купайтиришга, иккинчиси-да эса уни камайтиришга каратилган булса-да. Бундан ташкари, ЯММ факат бозор ёки айирбошлаш фао-лиятини улчар экан, у мутлако бе-пул ишлаб чикаришга асосланган иктисодиётнинг бутун маиший сек-

торини эътиборга олмайди. Масалан, болалар тарбияси ва уй хужалиги. Бу барча чекловларга, х,атто бутун дунё-даги экологик ва ижтимоий х,алокат рискига карамасдан, Иккинчи тулкин ^укуматлари «усиш»ни максималлаш-тирган ^олда ^ар канакасига ЯММ ни купайтириш учун кур-курона пойгага жалб килиндилар (26). Макрофилия тамойили индустриал менталликка шунчалик чукур таяндики, бу ерда х,еч нарса окилона ва рационал булмади. Максималлаштириш стандартлашти-риш, ихтисослаштириш ва индустриа-лизмнинг бошка негиз тамойиллари билан бир каторда борди.

Марказлаштириш

Ва них,оят, барча саноатлаш-ган миллатлар марказлаштиришни юкори даражада такомиллаштиришга кадар олиб бордилар. Гарчи черков ва Биринчи тулкин бошкарувчилари х,окимиятнинг марказлашуви нима эканлигини жуда яхши билишган булсалар-да, улар унча мураккаблаш-маган жамиятлар билан иш курганлар ва индустриал жамиятни тушунишда унинг энг куйи каватидаги марказлаш-тирилган эркаклар ва аёлларга нисба-тан ночоррок а^волда колдилар. Му-раккаблашган ^олда ташкил килинган бутун жамиятни марказлаштириш ва номарказлаштириш буйича бир вактдаги ^аракатларни талаб килди. Бирок ^ар бир ^удуд, унга зарур мах,сулот ишлаб чикариш учун мос келадиган, Биринчи тулкиннинг асо-сий номарказлашган иктисодиётидан миллий иктисодиётларга интегра-циялашган, Иккинчи тулкинга сил-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

жиш х,окимиятни марказлаштириш-нинг мутлако янги усулларига олиб келди. Улар алох,ида компаниялар, иктисодиёт тармоклари ва бутун иктисодиёт даражасида амал кила бошладилар.

Бошка фаолият сох,аларига нис-батан улар уз даврининг гигантла-ри булдилар. Кушма Штатларда 1850 йилда атиги 41 та фабрика 250 минг доллар ва ундан юкори капитал-га эга булди. Нью-Йорк марказий темир йули 1860 йилда узининг 30 миллион долларлик капитали билан Fурурланарди. Бундай гигант корхона-ни ташкил килиш учун мутлако янги бошкарув усуллари талаб килинди. Шундай килиб, биринчи темир йуллар бошкарувчиларига давримиз космик дастурлари менежерлари каби янги бошкарув техникасини кашф килишга туFри келди.

Улар технологияларни, юк ташиш нархлари ва жадвалларини стандарт-лаштирдилар. Улар юзлаб миль олис-ликдаги операцияларни синхронлаш-тирдилар. Улар янги ихтисослашган касблар ва департаментларни тузди-лар. Улар капитал, энергия ва инсон ресурсларини концентрациялаштир-дилар. Улар уз йуллари тармокларини максимал кенгайтириш учун курашди-лар. Ва бунга кушимча равишда ахбо-ротлар ва бошкарувни марказлашти-ришга асосланган янги ташкил килиш шаклларини туздилар (27).

Хизматчилар «чизикли» ва «штат-ли» турларга булиндилар. Вагон-лар, юклар, зарарлар, йукотилган юкларнинг х,аракати, локомотивлар югуриши, таъмирланиши ва х,.к.лар

туFрисидаги маълумотларни мужас-самлаштирадиган кунлик х,исоботлар киритилди. Барча бу маълумотлар фармойишлар марказлашган зан-жирига куйилди ва карор кабул киладиган ва хизмат йуналиши буйича буйрукларни куйига жунатадиган бош бошкарувчигача кутарилди.

Бизнес тарихи тадкикотчиси Альфред Д.Чандлернинг курсатишича, темир йуллар бошка йирик ташкилотлар учун намуна булди ва марказлашган бошкарувга Иккинчи тулкин барча мамлакатларида такомиллашган во-сита сифатида карай бошладилар.

Иккинчи тулкин сиёсий сох,ада х,ам марказлаштиришга ёрдам берди. Кушма Штатларда 1780-йиллардаёк бу тенденция марказлашган Конституция Конфедерацияси туFрисидаги юмшок номарказлашган Шартномани алмаштириш учун курашда узини на-моён килди. Умуман, Биринчи тулкин кишлок хужалиги манфаатлари мил-лий давлатчиликда х,окимиятни кон-центрациялашга карши чикди, бунда Иккинчи тулкин тижорат манфаатлари Гамильтонни «Federalist» ва бошка нашрларда кучли марказлашган дав-лат нафакат х,арбий ва ташки сиёсат учун, балки иктисодий ривожланиш учун х,ам му^им эканлигини исбот-лашга ундади.

1787 йилдаги Конституция оддий компромисс булди. Шу боисдан Биринчи тулкин кучлари х,алигача уз кудратини саклаб колган эди. Конституция марказий х,укуматга эмас, балки штатларга мух,им ^окимият ваколатла-рини берди. Марказий ^окимиятнинг х,аддан ташкари кучайишига тускинлик

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

килиш учун у яна уша даврда мутлако бетакрор конунчилик, ижроия ва суд х,окимиятларининг булинишини та-лаб килди. Бирок Конституция жуда эгилувчан тилда ёзилди, бунинг нати-жасида федерал х,укуматга уз таъсир сох,асини анча кенгайтириш имкони-ни берди (28).

Модомики, индустрлаштириш сиё-сий тизимни юкори марказлашти-ришга ундар экан, Вашингтон х,уку-мати купрок х,окимият ваколатлари ва мажбуриятларини уз зиммасига олди х,амда карор кабул килишни куп да-ражада марказда монополлаштирди. Шу вактда федерал х,укумат ичкари-сида х,окимият, Конгресс ва судлар-дан марказлашганроFи булган ижро х,окимиятига жойлашди. Никсон х,о-кимияти йилларида тарихчи Артур Шлезингер (серFайрат марказлаш-тирувчилардан бири) «империя президентлиги»га х,ужум килди (29).

Кушма Штатлар доирасидан ташкарида сиёсий марказлаштириш-га булган интилиш янада кучлирок булди. Америка тизими Швеция, Япония, Буюк Британия ёки Франция-га нисбатан номарказлашганлигини куриш учун уларга булган караш етарли даражада шошилинч булди. «Маркс х,ам, Христос х,ам эмас» кито-бининг муаллифи Жан-Франсуа Ревель «Францияда намойиш такикланганда, бундай такик манбаига х,еч качон х,еч кандай шубх,а-гумон булмайди», де-ган сиёсий эътирозга давлат кандай жавоб беришини баён килган х,олда буни кайд этади. Йирик сиёсий намойиш туFрисидаги масала - бу сиёсий марказлаштириш зарурати булиб,

марксча саноатлашган мамлакатларда пайдо булди.

1850 йилда Маркс «х,окимиятни давлат кулида катъий марказлаштириш»га чакирди. Гамильтон каби Энгельс х,ам номарказлашган конфедерациялар-ни «оркага катта кадам», деб номлаб, уларга карши чикди (31). Окибатда индустрлаштиришга интилаётган Со-ветлар х,атто ишлаб чикариш сох,аси-даги арзимас карорларни х,ам мар-казий режа органлари назоратига буйсундирган х,олда дунёда юкори даражада марказлашган сиёсий ва иктисодий тузилмаларни ташкил кила бошладилар.

Бундан ташкари, илгари номарказлашган иктисодиётни аста-секин марказлаштириш борасида мух,им ян-гиликларга х,ам ёрдам берадиган му-ассаса пайдо булди, унинг номининг узи максадини ёритиб беради: мар-казий банк. 1694 йилда саноатлашиш даврининг энг бошида, Ньюкомен х,али буF двигатели х,акида уйлаб юр-ган кезларида Уильям Паттерсон бар-ча Иккинчи тулкин мамлакатларида шу каби марказлашган ташкилотлар учун намуна буладиган Англия банки-ни ташкил килди. Бирорта мамлакат пул ва кредитни марказлашган назо-рат килиш учун мазкур машина экви-валентини яратмасдан туриб, Иккинчи тулкин боскичини тугаллай олмади.

Паттерсон банки давлат карз мажбуриятларини (облигациялар) сот-ди; у давлат томонидан таъминлан-ган валюталарни чикарди; натижада у бошка банклар томонидан ссуда-лар бериш амалиётини тартибга сола бошлади. Аста-секин бу х,ол барча

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

х,озирги банклар асосий вазифаси-га эга булиб борди: пул муомаласи устидан марказлашган назорат. 1800 йилда шу каби максадларда Франция банки тузилди. Бунинг кетидан 1875 йилда Рейхсбанк ташкил килинди (32). Кушма Штатларда Биринчи ва Иккин-чи тулкин кучлари уртасидаги зидди-ятлар Конституция кабул килингандан кейин тез орада банк тизимини марказлаштириш атрофида йирик тукнашувга олиб келди.

Иккинчи тулкин сиёсатининг атокли х,имоячиси Гамильтон Англия модели буйича миллий банк тузишга чакирди. Унга х,алигача кишлок хужалиги билан узвий боFланган Жануб ва олисдаги Fарб карши чикди. Шунга карамай, саноатлаштирилган Шимоли-Шаркни куллаб-кувватлашда у х,озирги за-мон Федерал резерв тизимининг утмишдоши булган Кушма Штатлар Банкини тузишни конунан олиб бора олди (33).

Давлатлар томонидан бозор фаол-лиги даражаси ва суръатларини тар-тибга солишни амалга оширади-ган марказий банклар капиталистик иктисодиётга тор ва чекланган айрим норасмий режалиликни кушимча си-фатида киритдилар. Пуллар Иккинчи тулкин капиталистик ва социалистик жамиятларида барча артерия томир-лари буйлаб окди, шунинг учун х,ам бу жамиятлар уларни узатиш учун марказий станцияни тузишга мух,тожлик сездилар. Марказлашган банк тизими ва марказий х,укумат бу ерда кулни-кулга бериб х,аракат килди.

Марказлаштириш Иккинчи тулкин цивилизациясининг яна бир етакчи

тамойили булди. Шу тарика биз барча Иккинчи тулкин мамлакатларида у ёки бу даражада амал килаётган ол-тита етакчи тамойиллардан таркиб топган тизимни, кандайдир «дастур» шаклида куриб чикдик. Бу олтита та-мойил - стандартлаштириш, ихтисос-лаштириш, синхронлаштириш, кон-центрациялаш, максималлаштириш ва марказлаштириш - индустрлашган жамиятнинг х,ам капиталистик, х,ам социалистик канотига хосдир. Шу боисдан, улар ишлаб чикарувчи ва истеъмолчи уртасидаги битта ва асосий тафовутдан бозорнинг усиб бора-ётган роли туфайли мукаррар равиш-да ошди.

Уз навбатида, бу тамойиллар бир-бирини кучайтирган ^олда бюрокра-тиянинг катъий кучайишига олиб келди. Улар энг йирик, каттик ва кучли бюрократик ташкилотларни туздилар, улар качонлардир Кафкани1* эслатув-чи, хаёлий мегаташкилотда инсонни сарсонликда колдириб, ер юзида амал килдилар. Агар бугун х,ам улар бизни эзиб ва асоратда колдираётганлигини ^ис килсак, Иккинчи тулкин цивили-зацияси дастурланган яширин кодга кадар муаммоларимиз манбаларини кузатишимиз мумкин булади.

Бу кодни х,осил киладиган олтита тамойил Иккинчи тулкин цивилиза-циясига аник-равшан мух,рини бос-ган. Бугунги кунда бу фундаментал тамойиллардан х,ар бири Учинчи тулкин кучлари томонидан х,ужумга тортили-шини тез орада курамиз. Хакикатан ^ам бу коидаларни бизнесда, банк

1 Франц Кафка (1883-1924) - Австрия ёзувчиси, тутуриксиз усуллардан фойдаланган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

ишида, мех,нат муносабатларида, бошкарув, таълим, оммавий ахборот воситаларида куллаётган Иккинчи тулкин элитаси х,алигача мавжуд.

Янги цивилизациянинг усиши эски-сининг барча конуний манфаатла-рига чакирувни ташлайди. Тез орада юз берадиган силжишлар ва тебра-нишларда белгиланган коидаларга куниккан барча саноатлашган жами-ятлар элиталарига утмишдаги феодал сеньорларнинг кисмати тайёр-лаб куйилган. Улардан айримлари колдирилади. Айримлари аFдариб ташланади. Айримлари тула кучсиз-лик ёки ачинарли, кашшок аслзодалик х,олатига кадар, пасайтирилади. Айримлари - акллироклари ва мослаша оладиганлари узгарадилар ва Учинчи тулкин цивилизацияси етакчиларига айланадилар. Эртага об-х,авони ким белгилашини, качон Учинчи тулкин х,укмронлик килишини тушуниш учун аввал бугунги об-х,авони ким белгила-ётганлигини аник билишимиз зарур.

ХАВОЛАЛАР:

Туртинчи боб

(1) к. Теодор Вайл тарихи. (2) Фредерик Уинслоу Тейлор FOяларининг таъсири Фридменда (Friedmann) баён килинган. (3) Интеллектуал дара-жани стандартлашган тестлаш баён килинади. (4) Кичик тиллар босими х,акида Томасга (Thomas) каранг. (5). Француз инкилоби даврида улчов ти-зими ва янги календарга нисбатан курилган чоралар Моразе (Moraze)да баён килинади. (6) к. Хусусий тарзда чикариладиган пуллар ва пул муома-

ласини стандартлаштириш х,акида. (7) к,. Ягона нарх сиёсати х,акида. (8) «The Advantages of the East India Trade» дан х,авола келтирилади. (9) Адам Смит-нингтyFноFичтайёрловчи тyFрисидаги машх,ур фикрлари келтирилади. Унум-дорликнинг аклни шоширадиган да-ражада усишини Смит ихтисослашган ишчининг усиб бораётган малакаси ва эпчиллиги билан боFлайди. Ихтисослашган ишчи бир иш туридан бошкасига тез утади х,амда уз мех,нат куролларини такомиллаштира ола-ди. Бирок Смит бунинг энг маркази-да нима ётганлигини яхши англай-ди: бозорнинг мавжудлиги. Ишлаб чикарувчи ва истеъмолчини боFловчи бозорсиз кунига 48 мингта тyFноFич кимга х,ам керак буларди? Шунинг учун х,ам Смит бозор канчалик катта булса, ихтисослаштириш х,ам шунча-лик юкори булишини курсатишда да-вом этади. Смит х,ак эди. (10) Генри Форднинг бундай совукконлик билан айтган фикрлари унинг автобиогра-фиясида келтирилади. (11) Касблар сони Кушма штатлар мех,нат Депар-таменти томонидан 1977 йилда чоп этилган «Dictionary of Occupational Titles» да келтирилади. (12) Christman буйича Ленин х,авола килинади. (13) к. Мех,нат кушикларининг синхрон-лаштирувчи роли тyFрисида. (14) Э.П.Томпсон «Time, Work-Discipline and Industrial Capitalism», «Past and Present» (London), No. 38 буйича х,авола килинади. (15) Стен Коэн Дэвид Ротманнинг (David J. Rothman) «The Discovery of the Asylum» китобига 1974 йил 7 февралда «New Society» (Лондон)да берилган такризида ушбу

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

кузатишларни амалга оширди. (16) Автомобиллар ишлаб чикариш Европа курсаткичлари келтирилади. (17) Алюминий, тамаки ва к,урук, но-нушта ишлаб чикаришини концен-трациялаш туFрисидаги маълумотлар Standart & Poor's «Industry Surveys»^ 1978, 1979 йилларда келтирилади. Пиво ишлаб чикаришини концен-трациялаш туFрисидаги маълумотлар «New Survival Plan for OILmpia Beer», «The New York Times» нинг 1979 йил 15 майдаги сонида келтирилади. (18) Германияда ишлаб чикаришни кон-центрациялаш туFрисидаги маълу-мотларни уз ичига олади (19). Ишлаб чикаришни концентрациялаш жа-раёни ишчилар х,аракатида узининг ёркин ифодасини топишини келтириб чикарди. Модомики, куплаб мамла-катларда касаба уюшмалари йирик монополия ва трестларга тукнашган эканлар, улар х,ам бирлашдилар. Асримизнинг бошларида Wobblies деб аталган «Дунёнинг саноат ишчи-лари» улар томонидан «O.B.U.» - «One Big Union» («Ягона Катта Иттифок»), деб аталган компанияда концентрла-шувга бундай интилишни ифодалади. (20) Марксистлар нуктаи назаридан концентрациялаш туFрисида каранг: Leon M. Herman, «The Cult of Bigness in Soviet Economic Planning». Бу маколада Америка социалисти, утган асрнинг охирларида «инсоният циви-лизациясига кирган нарвон - бу ишлаб чикариш услубидаги тараккиёт, ишлаб чикариш куроллари кудратининг ошиши» эканлигини исботлаган Дениэл де Леоннинг машх,ур сузлари келтирилади: «Трест бу нарвоннинг

энг тепасида туради. Давримизнинг ижтимоий туфони айнан трест атро-фида авж олади. Капиталистлар син-фи уни узининг шахсий, эксклюзив фойдаланишида тутиб туришга урина-дилар. Уртанча синф эса уни бузишга х,аракат килади, шу тарика цивилиза-циянинг боришини секинлаштиради. Пролетарлар трестни саклаб колиш, уни такомиллаштириш ва х,ар бир киши учун кулайлаштиришни уз олди-ларига максад килиб куядилар». (21) Н.Лелюхинанинг маколаси акс эттири-лади. (22) «Мацусита» компаниясининг кУшиFи Williard Barber, «Survey» (Лондон, 1972 йил)да х,авола килинади. (23) «АТ&Т» ходимлари туFрисидаги маълумотлар келтирилади. (24) Франция ишчи кучи туFрисидаги статисти-кани уз ичига олади. (25) к. СССР даги концентрация ва Сталиннинг «гиган-тономияси» туFрисида. Бу ерда Со-ветлар юк автомобиллари ишлаб чикариш буйича дунёда энг йирик корхоналарни ташкил килишни тугал-лашга интилаётганликлари х,акида хабар берилади, бунинг учун 160 минг ах,олисига эга булган янги шах,арлар, Манхеттен ороли х,удудидан деярли икки марта ортик, 40 квадрат мил-дан ортик маконни эгаллаган завод-лар ва конвейерлар мажмуини ки-ритиш талаб килинади. Бу мажмуа Хедрик Смитнинг жонли х,исоботида баён килинади. (26) ЯММ учун пойга х,акида шуни айтиш мумкинки, аёл-лар бир-бирининг уй ишларини ол-ган ва унинг бажарилиши учун бир-бирига х,ак тулаган вазиятни тахмин килиш кизикарлидир. Агар х,ар бир Сьюзи Смит х,ар бир Барбара Браунга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

уз болалари ва уйига карагани учун х,афтасига 100 доллардан тулайди-ган булса, шундай ишни бажарган-лиги учун худди шунча суммани кайтариб олган х,олда ялпи миллий мах,сулотнинг х,айратланарли усишига эришилган буларди. Агар 50 миллион америкалик уй бекалари бундай маъ-носиз битимга киришганларида эди, Кушма Штатлар ЯММи кунига 10% га ошган буларди. (27) Америка заводла-рининг 1850 йилдаги концентрацияси ва темир йуллар бошкарувидаги ин-новациялар тyFрисидаги маълумот-лар Alphred D. Chandler, Jr., Stephen

Salisbury, «Innovations in Businness Administration»^ келтирилади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

(28) к. Кучли марказлашган х,окимият фойдасига далиллар х,акида. (29) «The Imperial Presidency» номли китобда.

(30) к. Хукуматларнинг сиёсий но-розиликка карши жавоби тyFрисида.

(31) Christman буйича Маркс х,авола килинади. (32) Буюк Британия, Франция ва Германияда марказлашган банк тизимининг вужудга келиш хро-никасини Galbraith да каранг. (33) Миллий банк тузиш учун Гамильтон кураши х,акида батафсил х,икоя килинади.

Чоп этишга Мирёцуб Хайдаров ва Муяссар Мирзакаримова

тайёрладилар.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 11

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.