Научная статья на тему 'Эркин иқтисодий ҳудудларнинг мазмун-моҳияти ва ҳудудлар ривожланишига таъсири'

Эркин иқтисодий ҳудудларнинг мазмун-моҳияти ва ҳудудлар ривожланишига таъсири Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1369
159
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Рашидов М. К.

Илмий мақолалар ва халқаро ташкилотларнинг маърузаларида турли хилдаги ҳудудларни «Эркин иқтисодий ҳудудлар» деб атайдилар. Аммо бу термин ушбу ҳолатнинг моҳиятини тўлиқ очиб бермайди. Масалан, уларнинг кўпчилигида иқтисодий қоидалар, махсус маъмурий қонунлар, маълум ҳуқуқий ва хўжалик режимидан озод қилмайди. У фақат тадбиркорликни рағбатлантирувчи имтиёзлар беради ва уни енгиллаштиради. Амалда давлат фақат иқтисодий жараёнларга аралашишини камайтиради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Эркин иқтисодий ҳудудларнинг мазмун-моҳияти ва ҳудудлар ривожланишига таъсири»

Рашидов М.К.

Навоий Давлат кончилик институти

ЭРКИН ИКТИСОДИЙ ЩУДЛАРНИНГ МАЗМУН-МОХИЯТИ ВА ХУДУДЛАР РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИРИ

Илмий мацолалар ва халцаро ташкилотларнинг маърузаларида турли хилдаги цудудларни «Эркин ицтисодий цудудлар» деб атайдилар. Аммо бу тер -мин ушбу цолатнинг моциятини тулиц очиб бер-майди. Масалан, уларнинг купчилигида ицтисодий цоидалар, махсус маъмурий цонунлар, маълум цуцуций ва хужалик режимидан озод цилмайди. У фацат тадбиркорликни ратбатлантирувчи имтиёз-лар беради ва уни енгиллаштиради. Амалда давлат фацат ицтисодий жараёнларга аралашишини камай-тиради.

Куплаб ривожланаётган давлатлар учун эркин худудлар худудида ишловчи-ларнинг хаёт даражаси, ишлаб чикариш салохиятининг жамланиши, давлат худудидан «ташкарида» эканлиги маъ-носида «махсус» худудлар хисобланади. Шунинг учун хам бу худудларни «махсус иктисодий худудлар» дейиш туFрирок булади.

Шундай килиб, эркин иктисодий худуд - бу мамлакат ривожланишининг иктисодий, ижтимоий, демографик мезон-лари ва эхтиёжлари билан белгиланган, махсус максадли йуналтирилган чегара-ланган бир кисмидир1. Бундай худуд дав-латнинг турли хил бошкарув поFоналари ва хокимият органлари томонидан, чет эл инвесторларига эркин иктисодий худудлар турига мувофик тарзда такдим этиладиган иктисодий имтиёзларнинг му-айян туплами билан тавсифланади. Эркин иктисодий худуд махсус ташкил этиладиган ёки олдиндан мавжуд республика ёки минтакавий тузилмалар тизимида фаоли-ят юритади.

1 Сергеев Е.Ю. Свободные экономические зоны // Сергеев Е.Ю. Международные экономические отношения. - М., 2000. - 121б.

Эркин иктисодий худудларларнинг куйидаги тавсифий белгиларини таъкид-лаб утиш лозим:

А) Имтиёзларни асосий туртта гурухга ажратиш мумкин:

- Ташки савдо имтиёзлари. Уларда узига хос божхона-тариф тизимининг амал килиниши назарда тутилади (экспорт-импорт божларининг камайтирилиши ёки умуман олиб ташланиши), ундан ташкари ташки савдо операцияларининг содда-лаштирилган тартиби кулланилади;

- Солик имтиёзлари. Тадбиркорлик фаолиятининг аник турлари буйича солик раFбатларини амалга ошириш. Солик база-си (фойда, мол-мулк бахоси ва бошкалар), солик базасининг таркиблари (амортиза-сия ажратмалари, иш хаки ушланмалари, транспорт, илмий конструкторлик ишла-ри), солик ставкалари даражасининг па-сайтирилиши ёки маълум вакт мобайнида соликлардан тула озод килиш каби имти-ёзлар кулланилади;

- Молиявий имтиёзлар. Бу имтиёзлар коммунал хизматлари учун туловларни, ердан ва ишлаб чикариш хоналаридан фойдаланиш ижара туловларини пасайти-риш хамда имтиёзли кредит ва ссудалар-

ни такдим этиш каби турли шаклдаги суб-сидияларни уз ичига олади;

- Маъмурий имтиёзлари. Руйхатга олишни соддалаштириш, виза ма-саларини тезкорлик билан х,ал этиш ва яна шу каби турли хил хизматлар буйича курсатиладиган енгиллик ва кулайликларни уз ичига олади.

Лекин ушбу имтиёзлар х,амма вакт х,ам чет эл инвестициялари кириб келиши-ни таъминлай олмайди. Бу имтиёзлардан ташкари, сиёсий баркарорлик, инвестиция кафолатлари, инфратузилмаларнинг сифати, ишчи кучининг малакаси, ресурс-лар таъминоти ва бошка шу каби омил-лар х,ам катта таъсир курсатади. Бу омил-лар мавжудлиги шароитида асосий эъти-бор х,удудлар буйича бериладиган имти-ёзларга каратилади.

Имтиёзларни куллаш натижасида эркин иктисодий х,удудларлардаги фойда ме-ъёри 30-35% айрим х,олларда эса ундан-да юкори булади: мисол учун трансмил-лий компаниялар Осиё эркин иктисодий х,удудларларида уртача 40% фойда оли-шади. Капитал куйилмаларнинг копланиш муддати анча (2-3 марта) камаяди (эркин иктисодий х,удудларлар учун бу муддат 3-3,5 йилни ташкил этиши одатий х,олдир).

Эркин иктисодий х,удудларларни ташкил этиш - айрим х,удуд ва минтакалар иктисодиётини ривожлантиришга булган таъсирчан йуналиш х,исобланиб, у одатда, муайян устувор иктисодий вазифаларни х,ал этиш, стратегик дастур ва лойих,аларни амалга оширишга йуналтирилган булади. Бунда, амалиёт курсатишича, эркин иктисодий х,удудларларда урнатилган имтиёзлар тизими, ушбу х,удудда амалга оширилаётган дастурлар билан якиндан бOFЛ и к.

Эркин иктисодий х,удудларни ташкил этиш максадлари, у ёки бу мамлакатнинг иктисодий, ижтимоий, айрим х,олларда эса сиёсий шароитларидан келиб чиккан х,олда хилма-хил булади. Ривожлан-ган капиталистик мамлакатларда, эркин иктисодий х,удудлар, одатда, ишсиз-лик куп булган, инфратузилмаси ривож-ланмаган, тушкунликка тушган туманлар-да ташкил этилади. Бундай туманларга эр-

кин иктисодий х,удудлар мавкеини берган х,олда, ушбу мамлакатлар х,укумати чет эл инвестицияларини жалб этишга урFу берган х,олда, ички бозорга интеграциялаш-ган, мавжуд ишлаб чикаришлар ривожла-нишини максимал раFбатлантириш, х,амда кушимча ишчи уринларини таъминлаш учун шароит яратишга х,аракат килади. Осиёнинг янги индустриал мамлакатла-рида эркин иктисодий х,удудларларни ташкил этиш сиёсати саноатни ривож-лантириш сиёсатининг бир кисми булиб, иктисодий усишнинг тармок анклавлари-ни (асосан экспорт ва илмий-техник) яра-тишга йуналтирилган.

Иктисодий ривожланиш даражаси паст булган, ривожланаётган мамлакатларда эркин иктисодий х,удудларларни ташкил этишда чет эл капиталини, етакчи техно-логиялар ва бошкарув тажрибасини жалб этиш, экспортни раFбатлантириш, унинг тузилмасини яхшилаш, бандликни оши-риш ва малакали кадрларни тайёрлаш, ер ва хоналарни ижарага бериш, тижо-рат ва бошка хизматларни такдим этиш-дан кушимча валюта тушумини олиш ва-зифалари куйилади. Умумлаштирилган куринишда эркин иктисодий х,удудларни ташкил этиш куйидаги максадларга эри-шишга каратилган: миллийга нисба-тан етакчи технологияларни жалб этиш; чет эл капиталини жалб этиш йули билан иктисодиётни жонлантириш; валюта маблаFларини тушиши ва валюта захи-раларини купайиши; ички истеъмол бо-зорини туйинтириш; ах,оли бандлик дара-жасини ва ишчи кучининг сифат х,олатини ошириш; замонавий бозор инфратузил-масини яратиш; тушкунликдаги туманлар-ни тезкор ривожлантириш; иктисодиётни бошкариш ва халкаро тадбиркорлик сох,аларида жах,он тажрибасига эга булиш.

Эркин иктисодий х,удудлар уларни ташкил килувчилар томонидан очик иктисо-диёт тамойилларини амалга оширишдаги мух,им боскич сифатида курилади. Улар-нинг фаолият курсатиши ташки иктисодий фаолиятни фаоллаштириш ва эркинлаш-тириш билан боFланади. Эркин иктисодий х,удудларнинг иктисодиётининг ташки ду-нёга очиклиги катта даражада булади.

Божхона, солик ва инвестицион режими эса ташки ва ички инвестициялар учун кулайдир.

Амалда эркин иктисодий худудлар жахон капитал хужалиги микёсида миграция килиб юрган капитал учун копкон хисобланади.

Мамлакат ичидаги иктисодий жара-ёнларни фаоллаштиришда фойдаланиш учун хорижий капитални жалб килишдан ташкари, эркин иктисодий худудларнинг яна учта вазифасини курсатиш мумкин:

- саноат экспортини раFбатлантириш ва шу оркали валюта маблаF-ларини жалб килиш;

- бандлик даражасини ошириш;

- худудларни хужалик юритишнинг янги усулларини синаш майдонига, мил-лий хужалик ривожланишининг кутбига айлантириш;

Эркин иктисодий худудлар ташкил килишнинг мухим сабабларидан бири шундаки, купинча давлат иктисодиётини капитал окими учун тулик очишни, узига хос инвестиция окимини хамма жойда ишлатишни истамайди. Шунинг учун хам махсус худуд сифатида кисман очикликни ишлатади.

Эркин иктисодий худудларини ташкил килиш ва улар фаолиятининг жахон таж-рибаси шуни курсатадики, жахон бозо-ри билан интеграцияни чукурлаштириш, халкаро иктисодий алокаларни раFбатлантириш максадида тузилган худудлар (эркин савдо худуди, экспорт ишлаб чикарилиши, божхона ва бошка худудлар) билан бирга маълум бир фао-лият шакли ва ишлаб чикариш сохасини раFбатлантириш учун ташкил килинган алохида режимли махсус худудлар хам мавжуд булади. Масалан, колок туманлар-ни ривожлантиришни, колок туманлар-ни саноатлаштиришни раFбатлантирувчи махсус худуд. Шунинг учун эркин иктисодий худудлар ташкил килишнинг сабаблари ва максадлари хар бир холатда узгача булиб, бир-бирига ухшамаслиги мумкин. Масалан, АКШ, Буюк Британия каби саноати ривожланган давлатлар-да эркин иктисодий худудлар депрессия-га учраган туманларда кичик ва урта биз-

несни ривожлантиришга йуналтирилган минтакавий сиёсатни амалга ошириш учун ташкил килинган. Бу максадда тад-биркорларга мамлакатнинг бошка туман-ларидагига нисбатан купрок фаолият эр-кинлиги ва сезиларли молиявий имтиёз-лар бериларди. Бу дастурлар хорижий капитал жалб килишга каратилмаган.

Худди шу максадда ривожланаёт-ган давлатларда хам эркин иктисодий худудлар ташкил килинади. Бу эса колок туманларни динамик равишда ривожла-наётган туманларга айлантириш имкония-тини беради. Аммо саноати ривожланган давлатлардан фаркли равишда бу мамла-катларда купрок хорижий капитални жалб килишга харакат килинади.

Узбекистон уз мустакиллигини кулга киритгандан сунг, инвестиция фаолияти-ни худудлар микёсида ривожлантириш алохида ахамият касб этмокда. Шу билан бир каторда худуд иктисодиётига ин-вестицияларни жалб килиш билан боFлик муаммолар республика иктисодчи олим-лари ва амалиётчилари олдига режали иктисодиёт даврида ечилмаган вазифалар-ни куймокда. Узбекистон иктисодиётига чет эл инвестициялари ва кредитла-рини жалб килиш муаммоси хозирда иктисодиётни баркарорлаштиришдаги, республикани ривожланган индистуриал мамлакатга айлантиришдаги ана шундай мухим муаммоларни ечиш долзарблиги-ни белгилаб беради.

Хозиргача 17 та лойиха буйича махсулот ишлаб чикаришни бошлаш белгиланган булиб, шундан Мустакиллик байрамига-ча 7 тасида курилиш ва монтаж ишлари тулик тугатилган. (1-жадвалда келтирил-ган)

Ушбу лойихаларнинг Зтасида махсулот ишлаб чикариш бошланган, жумладан улар томонидан 2010 йилнинг сентябр -декабр ойларида жами 1176,3 миллион сумлик махсулот ишлаб чикарилган.

"Узбекнефтегаз"га карашли 2 та корхо-нада :

"Шуртанполиэтиленкувурлари" ШК томонидан 816 миллион сумлик 254 тонна ёки 116338 п/м полиэтилен кувурлар,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 3, 2012

шундан 354,6 миллион сумилик махсулот ички бозорда сотилган;

"Шуртанполипропиленкувурлари" ШК томонидан 260 миллион сумлик 62 минг п/v полиэтилен кувурлари ишлаб чикарилган.

"Узкимёсаноат" ДАК томонидан фой-даланишга топширилган "Навоий-Бюти Космитикс" кушма корхонасида хориж-дан келтирилган ярим тайёр хом-ашёдан тажриба сифатида турли х,ажмдаги идиш-ларда 2100 дона крем ва лосьонлар ишлаб чикарилди.

"Узавтосаноат" компанияси томонидан 2 та корхонада:

"Узэрайкабел" кушма корхонаси томонидан 100 миллион сумлик 18 турдаги (турли ранг ва кувутдаги) 1100 км автомобил симлари ишлаб;

"Узминда" кушма корхонасида х,ам хо-риждан келтирилган деталлар асосида ав-томобиллар учун компонентлар йиFиш укув амалиётлари утказилмокда.

Узбекистон Ахборот агентлиги томони-дан 1 та :

"Телекоминновейшн" кушма корхо-насига (Сингапур) таъсисчилар томонидан экспериментал ишлаб чикариш учун 100 дона рангли телесигналлар кабул килиш ускуналари йиFиш учун келтирилган. Хозирда мазкур ускуналар билан укув амалиёт ишлари олиб борилмокда.

"Узмарказсаноатэкспорт" компанияси томонидан "Агрофреш" кушма корхонасида (БАА) 250 тонна турли хил мева (анор,олма ва хурмо) 600 тонна сабзавот (картошка, сабзи) зах,ирага олинган.

Навоий вилоятида ташкил этилаёт-ган эркин индустриал-иктисодий зона-нинг асосий объектларидан бири сифа-тида Навоий шах,ар аэропорти баъзаси-га халкаро ташишлар буйича интермо-дал марказ курилиши юзасидан катта иш-лар амалга оширилди. 2010 йил мобай-нида "Korean Ауг" компаниясидан миллий авиакомпаниямиз ижарага олган замона-вий транспорт самолёти билан ушбу аэ-

ропортдан халкаро йуналишлар буйича 330 дан ортик рейс амалга оширилди ва карийб 8.5 минг тонна юк ташилди 1. Бу Навоий шахри аэропортини глобал логистика тармоFига интегратциялаш имкони-ни берди.

Шунингдек мамлакатимизда экспорт-га йуналтирилган ва импорт урнини бо-садиган ишлаб чикариш корхоналари учун айланма маблаFларини тулдиришга ва модернизациялаш, техник ва техно-логик кайта жих,озлаш ва янги курилиш лойихаларни инвестицион кредитлаш максадида 491 миллиард сум маблаF ажартилди хамда экспорт килувчи корхо-наларга айланма маблаFларини тулдириш учун 12 ойгача булган муддатга имтиёзли кредит - Марказий банкнинг кайта моли-ялаштириш ставкасининг 70 % микдорида яъни 9,8 фоиз килиб белгиланди2.

Инвестиция дастури ва техник модер-низатциялаш буйича тармок дастурла-ри доирасида 2009 йил мобайнида 690 та инвестиция лойихаси амалга оширилди. Уларнинг 303 таси муваффакиятли якун-ланди3.

Хулоса урнида шуни таъкидлаш керак-ки, эркин иктисодий худудлар фаолияти-ни изчил йулга куйиш учун куйидаги фик-рларни келтириб утишимиз лозим;

- Бугунги кунда ушбу махсулотларнинг сотилмасдан омборхоналарда сакланиб колишида асосий сабаб, ЭИИЗ да валюта харакатининг факатгина худудга тегиш-ли меёрий хукукий асослари мукаммал эмаслиги боис божхона томонидан мах-сулотнинг ички бозорга чикариш тамой-иллари жорий этилмаяпти. Бунинг учун ЭИИЗ да валюта харакатининг факатгина

1 Президент И.Каримовнинг 2009 йилнинг асосий якунлари ва 2010 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазир-лар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси.

2 И.А.Каримовни «Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари" номли асари., Узбекистон-2009 йил.

3 Президент И.Каримовнинг 2009 йилнинг асосий якунлари ва 2010 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазир-лар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси.

54

худудга тегишли меёрий хукукий асосла-рини мукаммал тарзда яратиш лозим.

кенг иктисодий спектрдаги карорларни мустакил кабул килиш ва-колатига эга булган, худудни факатгина худудга тегишли локал бошкарув тизи-ми мавжудлигини таъминлаш максадга мувофик деб биламан;

- марказий давлат хокимияти томони-дан хар томонлама куллаб-кувватлаш жа-раёнини мустахкамлаш;

- юзага келиши мумкин булган рисклар ёки камчиликларни бартараф этиш учун эркин иктисодий худудга тегишли Респу-бликада алохида фонд ташкил этилиши максадга мувофикдир.

Адабиётлар руйхати:

1. И.А.Каримовни «Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари" номли асари., Узбекистон-2009 йил.

2. Президент И.Каримовнинг 2009 йилнинг асосий якунлари ва 2010 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза-си.

3. Хамроев Х.Р. Эркин иктисодий зоналар. Монография.- Тошкент: "Фан"-2008 йил.

4. Навоий вилояти статистика бошкармасининг 2006-2010 йиллардаги маъ-лумотлари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.